توانمندسازی سکونت‌گاه‌های غیررسمی با تأکید بر شاخص‌های حکمروایی مطلوب شهری (مطالعۀ موردی: محلات غیررسمی کلان‌شهر تبریز)

مقدمه و بیان مسئله

میزان اسکان غیررسمی در جهان رو به افزایش است. برآورد بانک جهانی تعداد فقرای شهری را تا سال 2025 به‌طور تقریبی بیش از 1500 میلیون نفر پیش‌بینی کرده است. حداقل 600 میلیون نفر که بیشتر آنها را فقرا تشکیل می‌دهند، در شرایط تهدیدآمیز بهداشتی در محیط‌های شهری آلوده به سر می‌برند. یک سوم ساکنان شهری در مسکن غیراستاندارد زندگی می‌کنند. حداقل 250 میلیون ساکن شهری هیچ‌گونه دسترسی فوری به آب لوله‌کشی سالم و 400 میلیون نفر امکانات بهداشتی مناسبی ندارند؛ همچنین بسیاری از مراکز شهری در محاصرۀ مشکلاتی چون افزایش جرم و جنایت و بزهکاری، فساد، رشوه‌خواری و جرائم سازمان‌یافته، قاچاق مواد مخدر، فحشا و نظایر آن قرار دارند. در مدل‌های اخیر توسعه که از سوی سازمان‌های بین‌المللی ترویج می‌شود، برای بهبود کیفیت و قابلیت زندگی شهری و نیل به توسعۀ پایدار شهری، الگوی حکمروایی مطلوب شهری مطرح می‌شود که بر مبنای آن سلامت، نظم و امنیت با پیشرفت و رفاه به‌صورت توأمان محقق می‌شود. نظریۀ حکمروایی مطلوب شهری که مورد پذیرش نخبگان و صاحب‌نظران و تأکید سازمان‌های جهانی و به‌ویژه مرکز سکونت‌گاه‌های انسانی سازمان ملل موسوم به هابیتات قرار گرفته، درصدد است تا شهرها هرچه کارآمدتر، عادلانه‌تر، ایمن‌تر و پایدارتر شوند. بدیهی است، اولین و مهم‌ترین گام برای هر نوع برنامه‌ریزی و کنترل، شناخت مسئله از طریق روش‌های علمی و منطقی خواهد بود و ویژگی‌های اساسی سکونت‌گاه‌های غیررسمی در سه حوزۀ کالبدی، اجتماعی و قانونی تفکیک می‌شود (حکیمی و اسکویی ارس،1400). اسکان غیررسمی، حاشیه‌نشینی، زاغه‌نشینی، سکونت‌گاه‌های موقت، نامتعارف و غیره ازجمله جلوه‌های فقر شهری‌اند که چهرۀ زشت خود را به اشکال مختلف در بخش مسکن نمایان می‌کنند. شرایط بد و نامطلوب زندگی برای میلیون‌ها نفر از ساکنان شهرها که از حقوق اولیۀ انسانی خود محروم‌اند، نیازمند تلاش جدی اقشار مختلف جامعه، مسئولان دولتی و غیردولتی، برنامه‌ریزان و صاحب‌نظران مسائل شهری و منطقه‌ای است تا امکان توسعۀ پایدار فراهم شود. به‌لحاظ قانونی مهم‌ترین ویژگی که این سکونت‌گاه‌های غیررسمی را متمایز می‌کند، این است که ساکنان این سکونت‌گاه‌ها فاقد مالکیت زمینی هستند که خانه‌های خود را روی آن می‌سازند. این زمین جزو زمین‌های دولتی، عمومی خالی از سکنه یا قطعات زمین حاشیۀ شهرها مانند زمین‌های باتلاقی و نامطلوب است. در این مناطق، کاربری‌های ناسازگار در اغلب بافت‌ها، شبکه‌های دسترسی ناکارآمد، ناکافی و نامنظم با عرض کم و نفوذپذیری پایین، فقدان سیستم مناسب دفع و هدایت آب‌های سطحی، نبودِ سیستم فاضلاب مناسب، نگهداری دام در منازل و غیره از شاخص‌های زیست‌محیطی این واحدهاست  Menshawy et al., 2016)). در اسکان غیررسمی تنها به جنبۀ سکونت توجه نمی‎شود، بلکه قبل از آن به عوامل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه و فرایندهای به‌وجودآورنده توجه می‌شود که منبعث از متغیرهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است (پاپلی یزدی و رجبی سناجردی، 1382)؛ درنتیجه افراد در سن کار و فعالیت، به امید دستیابی به موفقیت اقتصادی بهتر و رهایی از فقر، از زادگاه خود به دیگر نقاط به‌طور عمده از روستا به شهر مهاجرت می‌کنند. از آنجایی که گروه‌های فقیر مهاجر هنگام ورود به شهر امکان خرید، ساخت یا اجارۀ سنگین خانه‌های آراسته و مد روز ندارند، به مناطق حاشیه‎نشین پناه می‎آورند و به این ترتیب فقر باعث شکل‎گیری مناطق حاشیه‎نشین در محیط‌های شهری می‌شود (هیراسکار، 1376).

سابقۀ کلان‌شهر تبریز کنونی به‌عنوان یک نقطۀ سکونت‌گاهی به زمان اشکانی و ساسانی باز می‌گردد. این نقطه با نام‌های گوناگونی همچون تَورِز، تَورِژ، تِبریزو توری خوانده می‌شود. البته در آغاز دوران اسلامی روستای کوچکی بیش نبوده‌ است. این شهر در طول حکومت چهارصدسالۀ خاندان رَوّادی و اسکان قبیلۀ عرب ازد به شکوفایی رسید. اوج شکوفایی تبریز در زمان ایلخانان بود که در این زمان این شهر پایتخت قلمرویی پهناور از نیل تا آسیای مرکزی بوده ‌است. شهر تبریز در سده‌های گذشته شاهد حوادث متعددی از قبیل اشغال توسط بیگانگان و زمین‌لرزه‌های مهلک بوده‌ است. این شهر پایتخت آق‌قویونلوها و قراقویونلوها، نخستین پایتخت حکومت صفویه و آغازگر انقلاب مشروطه علیه استبداد محمدعلی شاه بوده ‌است. در کلان‌شهر تبریز نیز اسکان غیررسمی یکی از مشـکلات و معضلات شهری به شمار می‌رود که از سال 1340 به بعد همچون لکۀ سیاهی در کالبد شهر تبریز نمایان شد. این شیوۀ سکونت، در شهر تبریز با سرعت فزاینده‌ای افزایش می‌یابد. از مهم‌ترین این بافت‌ها به بخش‌هایی از شمال شهر (بهشتی، سیلاب و ایده لو)، شمال غرب شهر (پارک بزرگ تبریز)، جنوب شهر (انتهای خیابان مارالان و طالقانی) و جنوب غربی شهر (محلۀ آخماقیه) اشاره می‌شود که با مکانیسم خاص خود به‌سرعت در حال گسترش‌اند (نوین و داداش‌زاده، 1399). مساحت این نوع از سکونت‌گاه‌ها در تبریز 400 هکتار با جمعیتی متجاوز از 450 هزار نفر است. بررسی عوامل مؤثر بر شکل‌گیری حاشیه‌نشینی در شهر تبریز نشان‌دهندۀ آن است که بیکاری، درآمد کم، پایین‌بودن اجاره‌بهای مسکن و مهاجرت گسترده از محیط شهری کوچک و روستاهای استان از دلایل مهم است. محلات فقیرنشین کنونی با وجود دارابودن پیوستگی مناسب با بافت‌های شهری ساختار مناسب شهری ندارد. ازجمله شاخص‌های تعیین‌کنندۀ تفاوت میان محلات دارای اسکان غیررسمی و فقیرنشین موجود با سایر بافت‌های شهری تبریز، مهاجرنشین‎بودن و بافت بدون طرح اندیشیدۀ آنهاست. اداره‎کننده‎گان شهر آن‎چنان دست به گریبان حل مشکلات حادی همچون آلودگی زیست‎محیطی، بد مسکنی، ترافیک شهری، کمبود سرانه‎های خدماتی، سیل عظیم جمعیت و غیره هستند که کمتر فرصت یا حتی توان چاره‌جویی برای حل ریشه‌ای این‌گونه مسائل و حرکت به‌سوی چشم‌اندازی مطلوب را دارند ( پرهیزکار، 1390) و ( مشکینی و همکاران،1390).

با توجه به اینکه اسکان غیررسمی در زمینه‌ای از عوامل فراتر از مکان آن شکل گرفته و گسترش یافته است و بر محیطی فراتر از آن نیز تأثیر می‎گذارد، چاره‎جویی این مسئله به سیاست‌گذاری و اقدامات نه فقط در سطح محلی آن، بلکه در سطح ملی نیاز دارد. عواملی مانند بلایای طبیعی (زلزله، سیل و خشک‌سالی)، حوادث اجتماعی و سیاسی (جنگ‌زدگی)، ساختارهای اقتصادی (افزایش فقر شهری و ناکارآمدی بازارهای زمین و مسکن) و نارسایی‌های نظام برنامه‌ریزی و مدیریت شهری (تأمین‌نکردن فضای اسکان کم درآمدها و به حاشیه رانده‌شدن آنها) از عوامل اثرگذار بر گسترش شهرنشینی بوده است (جهان‌بین و همکاران، 1400)؛ بنابراین انکار نقش مهاجرت‌های روستایی در ایجاد سکونتگاه‌های غیررسمی امری غیرممکن است. با توجه به اهمیت موضوع، هدف این پژوهش، توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی محلات شهری تبریز با تأکید بر شاخص‌های حکمروایی مطلوب شهری است. چالش‌هایی که در این موضوع مطرح است، عبارت است از اینکه سیستم مدیریت شهری تا چه اندازه باعث شکل‌گیری و گسترش اسکان غیررسمی در سطح شهر تبریز شده است و همچنین چگونگی حکمروایی مطلوب شهری در فضاهای شهری برای برطرف مشکلات است.

مبانی نظری

سکونت‌گاه‌های غیررسمی شامل مساکن خودرو و بدون هویت قانونی است که در اطراف شهرها به‌طور نامنظم و واحدهای مسکونی آن با مصالح بی‌دوام و کم دوام و فرسوده ساخته و پراکنده شده‌اند (ایراندوست و پاکزاد، 1394). تاکنون نظریه‌ها، راهبردها و رویکردهای متفاوتی در سراسر دنیا برای شناخت ابعاد و چگونگی برخورد با این پدیده مطرح و اجرا شده است. تخریب، نوسازی، جابه‌جایی و غیره؛ بنابراین هیچ‌کدام از این روش‌ها توفیق نسبی مطلوبی به دست نیاوردند. امروزه جامعۀ جهانی به این نتیجه رسیده است که مشکل عمدۀ مدیریت شهری، کمبود منابع مالی، تکنولوژی مدرن یا نیروی انسانی ماهر نیست، بلکه در شیوۀ ادارۀ این عوامل است (Ziari &Nozari, 2009).

براساس نظریۀ فقر، وقتی در یک جامعه فقر وجود دارد که یک یا چند شخص سطح رفاه اقتصادی که طبق معیارهای آن جامعه دست‌کم معقول تلقی می‌شود، نداشته نباشد. فقر با توجه به دیدگاه‌های مختلف، تعابیر و تعاریف مختلفی دارد. با توجه به هرکدام از این دیدگاه‌ها، نحوۀ اندازه‌گیری فقر و سیاست‌های مقابله با آن نیز متغیر خواهد بود. در دیدگاه بوم‌شناسی، نظریه‌های مربوط به نحوۀ استفاده از زمین جزء اولین نظریه‌هایی هستند که دربارۀ شکل‌گیری محله‌های فقیرنشین به کار برده و نحوۀ استفاده از زمین از طریق فرآیند رقابت برای مصارف گوناگون تعیین می‌شود (Fanni & Razegi, 2009). مشهورترین الگوی دینامیکی کاربری زمین را برای اولین بار فون تونن و برایاما تلاش برای ترسیم الگوهای کشاورزی در ارتباط با بازار شهری به کار برد. بررسی قانونمند ساختار درونی شهرها از بررسی ساختار شهری مکتب شیکاگو آغاز شد. در مکتب شیکاگو برای تحلیل سکونت‌گاه‌های غیررسمی و فضای شهری باید به چهار متغیر اندازه و ویژگی‌های جمعیت، سازمان اجتماعی، محیط طبیعی و سطح پیشرفت فناوری رجوع کرد. در دیدگاه لیبرالی که مهم‌ترین چهرۀ آن جان اف ترنر است که با مقالۀ معروف با عنوان «سکونتگاه‌های شهری کنترل‌شده»، سکونت‌گاه‌های رسمی جهان سوم به‌ویژه آمریکای لاتین و جنوب شرق آسیا را مطالعه کرده است. در این دیدگاه با چرایی یا حقیقت این سکونت‌گاه‌ها درگیر نمی‌شود و واقعیت موجود را قهر و نتیجۀ نظام جهانی موجود دانسته است و به ارائۀ راهکارهایی بسنده می‌کند (Barabadi, 2002). مکتب وابستگی ابتدا، در آمریکای لاتین و به‌عنوان عکس‌العملی نسبت‌به شکست برنامۀ کمیسیون اقتصادی سازمان ملل برای آمریکای لاتین (اکلا) و نیز تحت‌تأثیر نو مارکسیسم در اوایل دهۀ 1906 مطرح شد. هدف مکتب وابستگی نیز طرح الگوی عام وابستگی در جهان سوم در طول تاریخ سرمایه‌داری از قرن شانزدهم به بعد است. بدین ترتیب در جریان ارائۀ یک نمونۀ آرمانی از بنای وابستگی به‌ناچار تنوعات محلی و پیچیدگی‌های تاریخی تا حدی کنار گذاشته می‌شوند. از نیمۀ دهۀ 1936، انتقادات نسبت‌به سیاست‌های بالا به پایین به‌خصوص دربارۀ خط مشی قطب رشد مطرح شد (Abedin, 1993). این نظریه که فقط یک مسیر خطی برای توسعه وجود دارد، توسعۀ با رشد اقتصاد یکی است، به چالش کشیده شدند. در استراتژی توسعه از پایین، هدف‌های اجتماعی وسیع و انگیزه‌های داخلی در نظر گرفته می‌شود و رفع نیازهای اساسی بیشتر مردم شهری برخورد مستقیم با فرصت‌های اشتغال به‌همراه بهبود بخشی به مناطق مسکونی گروه‌های کم درآمد، افزایش خودکفایی و اعتمادبه‌نفس، تجدیدنظر در قوانین شهری به نفع بیشتر مردم، تقویت سازمان‌های محلی، تأمین منابع مالی در عرصۀ خدمات به اقشار ضعیف، اجرای برنامه‌ریزی‌های شهری، سالم‌سازی محیط‌زیست در مناطق پر تراکم و بهره‌مندی مردم از مزایای توسعه و امکانات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در اولویت قرار می‌گیرند. از طرفی دیگر، براساس نظریۀ پولورالیسم هنگامی که مشارکت مردم به‌عنوان یک ارزش اجتماعی در جامعه پذیرفته شد، همچون وسیله‌ای بسیار مهم برای رفع بسیاری از نیازهای اساسی و عمومی محلی، منطقه‌ای و ملی به کار می‌آید، بهسازی شهری همراه با توانمندسازی اجتماعات ضعیف، رهیافت نوینی است که به‌دنبال شکست و عدم موفقیت راهبردهای قبل از خود ارائه می‌شود و راه‌حل مسئلۀ فقر شهری و اسکان غیررسمی را تنها بر مهندسی فنی و تزریق منابع مالی دولتی نمی‌بیند، بلکه در کنار و مقدم بر آنها مهندسی اجتماعی با حمایت بخش عمومی و سازمان‌های غیردولتی، محلی و مشارکت فعال ساکنان مدنظراست. در اواخر دهۀ 1970 یک شیوۀ جدید به‌تدریج از جانب بانک جهانی، سازمان ملل متحد و مؤسسۀ بین‌المللی توسعۀ ایالات متحده اتخاذ شد که براساس آن، دولت‌ها و تسهیلات بهبود شرایط فقرا را شکل داده است و این اجتماعات فقیر هستند که خود راه ارتقا را می‌یابند .( Narayan, 2002)

پیشینۀ تحقیق

با توجه به درگیربودن بسیاری از کشورهای جهان به‌ویژه در حال توسعه با این پدیدۀ شهری، مطالعات و پژوهش‌های فراوانی پیرامون این موضوع، سیاست‌ها و راهبردهای سامان‌دهی و توانمندسازی اسکان غیررسمی صورت گرفته است. در ایران نیز پژوهش‌هایی از سوی اندیشمندان، محققان، سازمان‌ها و نهادهای مسئول به انجام رسیده است. داداش‌پور و همکاران (1391) در مقاله‌ای با عنوان تحلیل نقش توانمندسازی ساکنان در بهسازی کالبدی محیطی سکونت‌گاه‌های غیررسمی نمونۀ موردی: محدودۀ شرق کال عیدگاه شهر سبزوار به این نتیجه رسیده‌اند که بین سطح توانمندی ساکنان و میزان تمایل آنها برای مشارکت در بهسازی کالبدی محیطی رابطۀ معناداری وجود دارد و در درجۀ اول، توانمندسازی نهادی سپس اجتماعی و در درجۀ بعدی اقتصادی در افزایش مشارکت ساکنان در برنامه‌های بهسازی کالبدی محیطی مؤثر است.

شیبانی و همکاران (1398) با روش پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی نشان دادند که به دلیل غیر منعطف‌بودن، نبودن مدیریت جامع شهری، تناسب‌نداشتن مقیاس‌های طرح‌ها با جهت تجزیه و تحلیل فنی در محدودۀ بافت سکونت‌گاه‌های غیررسمی و دیدگاه سنتی، ناکافی‌بودن وام‌های نوسازی و همچنین نبودِ نظم سلسله‌مراتبی در تهیۀ طرح‌های توسعۀ شهر امکان تحقق پذیری را در سکونت‌گاه‌های شهر زاهدان سخت و کم رنگ کرده است.

خانی و همکاران (1400) با یک بررسی توصیفی، گونۀ اکتشافی و با کمک داده‏های ثانویه (اطلاعات سرشماری در سال‎های 1385، 1390 و 1395)، دربارۀ محله‎های سنندج به این نتیجه رسیدند که بیشترین دگرگونی‌های جمعیتی شهر سنندج دربرگیرندۀ حجم، آهنگ رشد جمعیت و مهاجرت در سکونت‌گاه‌های غیررسمی شکل می‏گیرد. علاوه بر این، از دید ویژگی‎های ایستای جمعیت شامل تراکم در خانوار و زمین، چگونگی آموزش، بار تکفل و چندوچونی اشتغال گونه‌ای ناپایداری و نبودِ توازن میان سکونتگاه‌ها برپاست که همگی زمینه‎ساز نمایان‌شدن دیگر چالش‌های شهری هستند. نتایج این پژوهش، علاوه بر نشان‌دادن ابعاد و ویژگی‎های مختلف جمعیت در مناطق و محلات سنندج، درس‎های مهمی را برای برنامه‎ریزان و سیاست‎گذاران دربارۀ سیاست‎های توزیع مجدد جمعیت و مدیریت شهری ارائه می‌کند.

Kuffer et al., (2016)  در مقالة خود با عنوان «چارچوب مفهومی مشارکت مردمی در تأمین کیفیت زندگی فقرای شهری در مالزی» معتقدند که کیفیت زندگی و فقر شهری یک میدان در حال رشد تحقیقات است که جدا از هم نیست. این طور به نظر می‌رسد که کیفیت زندگی موردتوجه و علاقة بسیاری از احزاب، مدیران و برنامه‌ریزان شهری است و کیفیت زندگی نیاز به تلاش‌های بی‌پایان دارد.

Soyinka et al., (2017) رشد مراکز شهری در سراسر جهان را علت نگرانی‌های عمده‌ای برای طراحان، معماران و برنامه‌ریزان محیط‌زیست دانسته، بر نیاز به یک برنامه‌ریزی بهتر در جهان شهرسازی تأکید کرده که با گسترش مناطق شهری دسترسی مردم به امکانات مدرن و زیرساخت‌های شهری افزایش یافته است؛ اما کاهش کیفیت زندگی به علت نبودِ تعادل اجتماعی مشخصة شهرهای بزرگ است.

از آنجایی که سکونت‌گاه‌های غیررسمی با تجمعی از اقشار کم درآمد و اغلب مشاغل غیررسمی و شیوه‌ای از شهرنشینی ناپایدار همراه‌اند، زمینه‎ساز بسیاری از آسیب‎های اجتماعی به شمار می‎روند و گاه موجب بروز ویژگی‎های منفی شخصیتی مانند: پوچی و بی‎ارزشی، بی‎هویتی، حقارت، سرخوردگی و ناتوان‌بودن در بروز احساساتی مانند خشم و خود یکی از عوامل اصلی بروز انواع بزهکاری‌هایی ازجمله اعتیاد، برخوردهای فیزیکی و سرقت می‌شوند (Nassar et al., 2017).

Kadago et al., (2018)، در پژوهشی حکمروایی مطلوب شهری، فعالیت‌ها، روابط و پارادایم‌ها را در نایروبی بررسی کرده و از پنج مؤلفۀ مهم حکمروایی مطلوب شهری (کارایی و اثربخشی، مساوات و برابری، مشارکت، پاسخگویی و امنیت)، شفافیت و پاسخگویی را از مهم‌ترین معیارهای حکمروایی مطلوب در این شهر برشمرده‌اند.

پورطاهری و همکاران (2021) یافته‌های پژوهش در دو دستۀ اصلی شامل سیاست‌های مربوط به جلوگیری از ایجاد مناطق زاغه‌نشین و ارائۀ خدمات و احیای مناطق زاغه‌نشین تقسیم‌بندی کردند. جلوگیری از مهاجرت از داخل شهرها به مناطق فقیرنشین، فقرزدایی، حفظ بافت روستایی از طریق طرح هادی روستا، توزیع متوازن جمعیت با رویکرد محوطه‌سازی و توسعۀ اراضی، ایجاد کمربند سبز در اطراف شهرها و مقابلۀ اجباری با ساخت و سازهای غیرمجاز در محله‌های فقیرنشین ازجملۀ این سیاست‌ها محسوب می‌شدند.

Yang et al., (2022)، در مطالعۀ سکونت‌گاه‌های غیررسمی شهر گانگزو، به علل و تحولات این مکان‌ها توجه کردند و با توجه به مطالعات اندکی که بر بررسی استراتژی‌های حاکمیت فضایی سکونت‌گاه‌های غیررسمی وجود دارد، چارچوبی برای حاکمیت فضایی سکونتگاه‌های غیررسمی و توجیه علل آنها ایجاد کردند. نتایج نشان‌دهندۀ آن بود که چین تحت‌تأثیر یک سیستم زمین دوگانۀ شهری – روستایی است که در آن سیستم مالکیت زمین جمعی مخصوص روستاییان بوده است که در طول شهرنشینی پذیرفته‌اند. استراتژی‌های متنوع توسعۀ زمین براساس مشوق‌های اجارۀ زمین برای جذب سرمایه‌گذاری و کسب سود به گسترش سریع سکونت‌گاه‌های غیررسمی منجر شده است.

منطقۀ موردمطالعه

تبریز، مرکز استان آذربایجان شرقی، یکی از شهرهای بزرگ ایران است. این شهر بزرگ‌ترین شهر منطقۀ شمال غرب کشور بوده است و قطب اداری، ارتباطی، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و ... ایـن منطقه شناخته می‌شود. تبریـز در منطقه‌ای به وسعت 150کیلومترمربع گسترده شده است. این شهر از شمال به کوه عینالی، از غرب بـه جلگۀ تبریـز و از جنوب به دامنه‌های کوه سهند محدود شده است. جمعیت این شهر براساس سرشماری مرکز آمار ایـران در سال 1400، 1627304 نفر بود که از این تعداد حدود یک سوم یعنی 450 هزار نفر در اسکان‌های غیررسمی ساکن بوده‌اند (شکل 1).

شکل (1) نقشۀ موقعیت سکونت‌گاه‌های غیررسمی کلان‌شهر تبریز

Figure (1) The location of informal settlements in Tabriz metropolis

روش پژوهش

روش در پژوهش حاضر، تلفیقی از مطالعات توصیفی تحلیلی برای دستیابی به اهداف مدنظر است. با توجه به موضوع موردبررسی و ماهیت کاربردی پژوهش جمع‌آوری اطلاعات به دو شیوۀ اسنادی و پیمایشی بوده است. متداول‌ترین روش برای دستیابی به اطلاعات اولیه یا داده‌های آماری اخذ آن به‌صورت مستقیم از ساکنان و مدیران شهری است که از روش مشاهده و پرسشنامه استفاده شده است. اطلاعات حاصل از سؤالات پرسشنامه پس از جمع‌آوری، با نرم‌افزارهای آماری تحلیل شده است تا اهداف مدنظر این پژوهش محقق شوند. برای محاسبات آماری و تحلیل داده‌های پژوهش، از نرم‌افزارهای آماری SPSS، Excel و مدل‌های برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای ازجمله ضریب پراکندگی و آزمونT  و برای تهیه و ترسیم نقشه‌ها از سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS استفاده شده است. بدین منظور 120 نفر با استفاده از روش نمونه‌گیری تصـادفی ساده به‌عنوان حجم نمونه انتخاب شده‌اند. گفتنی است که جامعۀ آماری پژوهش حـدود 1400 نفر بوده است. در ایـن راستا، بـا اسـتفاده از مقیاس‌های آزمون‌شده در پژوهش‌های مربوط به اسکان‌های غیررسمی و نظرخواهی از استادان و کارشناسان متخصص در این زمینه، گام اول برداشته شد. سپس پرسشنامۀ تدوین‌شده طی دو مرحلۀ مقدماتی و نهایی تکمیل و با بررسی پاسخ‎های به‎دست‎آمده از 30 پرسشنامه مقدماتی و انجام محاسبات آماری لازم، پرسشنامۀ نهایی تدوین شد. در ایـن پژوهش برای تحلیل و بررسی میزان صحت پرسش‌های پرسشنامه و سنجش سطح مناسب ابزار تحلیل، با استفاده از روش تحلیل قابلیت اطمینان ضرایب آلفای تمامی پرسش‌ها محاسبه شده است. براساس محاسبات صورت‌گرفته ضرایب آلفای تمامی پرسشنامه بزرگ‌تر از 6/0 و همچنـین ضریب کل آلفا 752/0 اسـت.

موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های سکونت‌گاه‌های غیررسمی کلان‌شهر تبریز

پهنۀ حاشیه‌نشین شمال کلان‌شهر تبریز، وسیع‌ترین و فقیرترین پهنۀ حاشیه‌نشین شهر را تشکیل می‌دهد و جمعیت آن قریب به 300 هزار نفر است. از شمال به اتوبان پاسداران، از جنوب به خیابان‌های عباسی، مفتح و سرباز شهید و از شرق به میدان فهمیده ختم می‌شود. چهار محله از محلات این پهنۀ حاشیه‌نشین به اسامی احمد‌آباد، خلیل‌آباد، ملازینال و سیلاب قوشخانه از طرف بانک جهانی به‌عنوان پایلوت انتخاب شده‌اند (نوین و داداش‌زاده، 1399).

پهنۀ حاشیه‌نشین جنوب در انتهای خیابان‌های مارالان، حافظ، طالقانی و لاله و در مجاورت کمربندی جنوبی شهر کشیده شده است و جمعیت آن حدود 30 هزار نفر تخمین زده می‌شود. این منطقه نسبت‌به پهنۀ حاشیه‌نشین شمال وضعیت مطلوبی دارد (نوین و داداش‌زاده، 1399).

پهنۀ حاشیه‌نشین پارک بزرگ، جدیدترین و کوچک‌ترین پهنۀ اسکان غیررسمی شهر تبریز است. عمر ساخت‌وساز در آن به‌ندرت به بیش از 10 سال می‌رسد و جمعیت آن حدود 10 هزار نفر برآورد می‌شود. اسکان غیررسمی پارک بزرگ تبریز از یکدستی و انسجام اجتماعی بیشتری نسبت‌به سایر مناطق حاشیه‌نشین برخوردار است و اغلب به اقشار فقیر شهری تعلق دارد. از دیگر مشکلات این محله‌ها، آثار نامطلوب زیست‌محیطی و آلودگی‌های ناشی از توأم‌شدن آب‌های زیرزمینی با فاضلاب واحدهای مسکونی و رهاشدن آن در باغات اطراف است.

آخماقیه و رواسان دو روستا از توابع تبریز بودند که در سال‌های اخیر با توسعۀ شهرستان تبریز وارد محدودۀ شهر شدند و به‌عنوان شهرداری منطقۀ 7 تبریز شناخته می‌شوند. ساکنان این دو روستا با تفکیک قطعات کشاورزی آنها را به افراد فقیر و روستاییان مهاجر فروختند و نزدیکی این روستاها به بخش صنعتی تبریز و بافت روستایی آن موجب شد، روستاییان مهاجر که توان خرید زمین را در مراکز شهری نداشتند، به این مناطق روی بیاورند. تفاوت فرهنگ‌ها در این منطقه سبب هرج‌ومرج بیشتر و افزایش جرایمی نظیر اعتیاد، قاچاق، فساد و ... تأثیر بسزایی داشته است. جمعیت این محدوده حدود 40 هزار نفر تخمین زده می‌شود.

تجزیه و تحلیل داده‌ها

یافته‌های توصیفی پژوهش حاضر نشان‌دهندۀ آن است که از 300 نفر پاسخگویان 255 نفر مرد و 45 نفر زن هستند که به‌ترتیب 8/70 و 2/29 درصد جمعیت نمونه را تشکیل می‌دهند. پس از بررسی همۀ پرسشنامه‌ها معلوم شد که سرپرست‌های 30-21 سال 3/13 درصد، سرپرست‌های 40-31 سال 35 درصد، سرپرست‌های 50-41 سال 30 درصد، سرپرست‌‌های 60-51 سال 8/15 درصد و سرپرست‌های بیش از 60 سال 8/5 درصد را تشکیل می‌دهند. با تقسیم‌بندی خانوارها از 1 نفره تا 8 نفره در پرسشنامه‌ها مشاهده می‌شود که 6/17 درصد از خانوارها کمتر از 3 نفره بوده‌اند، 8/45 درصد بین 3 تا 5 نفره، 3/28 درصد بین 5 تا 8 نفره و درنهایت 3/8 درصد از خانوارها دارای تعداد نفرات بیشتر از 8 نفر هستند که نشان‌دهندۀ بالابودن بعد خانوارها در این مناطق است. از مجموع پاسخگویان به پرسشنامه‌ها، محل سکونت قبلی 5/62 درصد آنها روستا و 5/37 درصد شهرهای کوچک است (جدول 1 و 2).

هر فعالیت اجتماعی بدون وجود مدیریت سازمان‌یافته که اهداف و ابزارهای رسیدن به آنها را مشخص و فعالیت‌ها را هماهنگ کند، از هم می‌پاشد و به بی‌نظمی گرایش پیدا می‌کند؛ همچنین شهر که پیچیده‌ترین و متنوع‌ترین جلوه‌های زندگی بشری را در خود دارد، بدون وجود نظام مدیریت شهری که ضمن انجام برنامه‌ریزی‌های لازم برای رشد و توسعۀ آیندۀ شهر با مسائل و مشکلات کنونی مقابله کند، بی‌سامان می‌شود (Ren, 2018). مدیریت شهری به‌عنوان چارچوب سازمان توسعۀ شهری، به سیاست‌ها، برنامه‌ریزی‌ها، طرح‌ها و عملیاتی مربوط می‌شود که در پی اطمینان از تطابق رشد جمعیت با دسترسی به زیرساخت‌های اساسی مسکن و اشتغال هستند، مدیریت شهری در حوزۀ زمین و مسکن شهری، خدمات اجتماعی و زیربنایی، توسعۀ اقتصادی و زیست‌محیطی به‌طور یکپارچه وارد می‌شود. شرایط و محیط لازم برای موفقیت مدیریت شهری، یکپارچگی تصمیمات، داشتن اختیار بر منابع، هماهنگی و توان اجرایی و نظارتی در سطح شهر است که در صورت وجود حکومت شهری این شرایط به بهترین وجه برآورده می‌شود (Zazyki, 2022). شورای شهر و شهرداری ارکان اصلی مدیریت شهری را در شهرهای امروزی ایران تشکیل می‌دهند. در بخش تصمیم‌گیری شورای شهر و اجرای شهرداری‌ها هدایت توسعۀ شهری را بر عهده دارند. مقابله با فقر و تقویت اقتصاد شهری به‌ویژه در بخش‌های محروم آن و تأسیس زیر ساخت‌ها، مدیریت نحوۀ بهره‌برداری از زمین شهری، تأمین مسکن مناسب و ارائۀ خدمات شهری ازجمله مهم‌ترین وظایفی است که بر عهدۀ شهرداری‌هاست (مرکز مطالعات وزارت کشور، 1379). اسکان غیررسمی در کلان‌شهر تبریز به لحاظ برخورداری از بسیاری از مسائل اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیست‌محیطی باید موردتوجه مدیریت شهری قرار گیرد. یکی از موضوعاتی که در مدیریت شهری ایلام مورد بی‌توجهی و غفلت قرار گرفته و شهرداری موظف به ساخت خانه‌های ارزان قیمت برای اشخاص بی‌بضاعت ساکن در شهر است.

جدول (1) نتایج آزمون تی تک نمونه‌ای در ارتباط با ناکارآمدی سیستم مدیریت شهری و اسکان غیررسمی

Table (1) the results of a sample T-Tech exam related to the inefficiency of the urban management system and informal housing

درمجموع تحلیل شاخص‌های مدیریت شهری با توجه به جدول (1) و با تأکید بر میزان به‌دست‌آمده معنی‌دار است. گفته می‌شود، بین میانگین واقعی و فرضی تفاوت معنی‌دار در سطح خطا وجود دارد و از آنجایی که میانگین واقعی به‌دست‌آمده کمتر از میانگین فرضی است، این نتیجه حاصل می‌شود که از دیدگاه شهروندان تمامی شاخص‌های مورد تحلیل، پایین‌تر از حد متوسط طیف لیکرت ارزیابی شده است و ناکارآمدی سیستم مدیریت شهری در شکل‌گیری و گسترش سکونت‌گاه‌های غیررسمی در سطح شهر تبریز نقش تعیین‌کننده و مؤثری داشته است. با توجه به جدول (1) بیشترین انحراف معیار مربوط به متغیرهای دفع فاضلاب (084/.1) و خدمات مخابرات (096/1) و مدیریت شهری باید حل این دو مورد را در اولویت قرار دهند تا سطح رضایت شهروندان افزایش یابد و در مرحلۀ بعد به‌ترتیب بیشترین انحراف معیار مربوط به خدمات گازرسانی (954/0)، خدمات آموزشی ( 950/0)، بخش درمانی (937/0) و امنیت (931/0) است.

براساس جدول (2) و با تأکید بر میزان t به‌دست‌آمده، میزان بهره‌گیری از حکمروایی خوب شهری (با توجه به هفت شاخص: مشارکت، پاسخگویی، قانونمندی، برابری و عدالت، شفافیت، مسئولیت‌پذیری، اثربخشی و کارآمدی)، محله‌های ملازینال و ایده‌لو در سطح خطای 05/0 معنی‌دار هستند. براساس مجموع شاخص‌های مورد ارزیابی گفته می‌شود، بین میانگین واقعی (19/2) و فرضی (3) تفاوت معنی‎داری وجود دارد و از آنجایی که میانگین واقعی به‌دست‌آمده در نواحی ایده‌لو و ملازینال کمتر از میانگین فرضی است، این نتیجه حاصل می‌شود که از دیدگاه شهروندان میزان بهره‌گیری از حکمروایی خوب شهری با توجه به هفت شاخص مورد تحلیل بین نواحی مذکور در سطح پایینی قرار دارد؛ بنابراین براساس نتایج آزمون تی تک نمونه‌ای، شهروندان سطح حکمروایی خوب را بین نواحی کمتر از حد متوسط ارزشیابی کرده‌اند. نتیجه اینکه نظام مدیریت شهری تبریز با وجود تلاش‌های خود نتوانسته است، رضایت شهروندان را بین نواحی حاشیه‌نشین مذکور جلب کند و سطح شاخص‌های حکمروایی مطلوب شهری پایین‌تر از حد متوسط طیف لیکرت است. به‌طور کلی در تحلیل شاخص‌های مدیریت شهری (حمل‌ونقل، بهداشت عمومی و درمانی، فضای سبز، فضای ورزشی، کیفیت معابر، پسماند، امنیت، خدمات آموزشی، خدمات فرهنگی، دفع فاضلاب، خدمات برق خانگی، خدمات گازرسانی، خدمات مخابراتی و معماری) با استفاده از آزمون t تک نمونه‌ای گفته می‌شود، بین میانگین واقعی و فرضی این بخش از تبریز تفاوت معناداری وجود دارد و از آنجایی که میانگین واقعی به‌دست‌آمده کمتر از میانگین فرضی است، این نتیجه حاصل می‌شود که از دیدگاه شهروندان این محله‌ها عملکرد مدیریت شهری در سطح پایینی قرار دارد.

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

از هدف‌های اصلی رویکرد حکمروایی این است که ساکنان شهرها از یک شهروند انفعالی به فعال و مسئولیت‌پذیر تبدیل شوند. درواقع ایجاد فضای رقابتی، شهروندان را به‌صورت سیستماتیک در مدیریت و ادارۀ امور خود دخیل می‌کند تا اقدامات ضروری را برای بهبود امور خویش به انجام رسانند (ملکی و موسوی، 1400). در بررسی‌های انجام‌‌شده از محلات غیررسمی تبریز، تمامی شاخص‌ها اعم از اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، کالبدی، زیست‌محیطی و غیره در مقایسه با سایر بافت‌های اصلی شهر، در سطح پایینی قرار دارد؛ به همین دلیل توجه به وجوه مختلف کاستی‌ها و کمبودها و تدوین برنامۀ اجرایی رفع آنها حرکت به‌سمت اهداف و چهارچوب‌های مرتبط با موضوع را تسهیل می‌بخشد.

توسعۀ زیرساخت‌ها، افزایش سطح خدمات شهری، توزیع فضایی و مکان‌یابی مناسب آنها در سطح محلات.

تأکید بر مدیریت یکپارچۀ شهری با توسعه و تقویت پایداری اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست‌محیطی محلات غیررسمی.

ضرورت ایجاد و تأسیس ساختاری توانبخش در راستای ارتقای توان مهارت‌های فنی حرفه‌ای و سطح دانش ساکنان محلات غیررسمی.

ضرورت تأمین نیازهای سکونتی گروه‌های کم‌درآمد شهری.

سامان‌دهی شبکۀ معابر برای ایجاد حداقل دسترسی وسایط نقلیۀ عمومی و خصوصی به‌منظور دسترسی راحت به خدمات عمومی درون و برون محله‌ای.

دسترسی حداقل مطلوب به سایر خدمات زیربنایی و عمومی، تأمین نیازهای عمومی اقتصادی و معضلات بیکاری ....

در زمینۀ مشارکت با استفاده از نظرات شهروندان به‌خصوص افراد تحصیل‌کرده و دانشگاهی به‌همراه ایجاد نشست‌های تخصصی، دعوت به همکاری شهروندان در زمینه‌های مختلف به‌ویژه دانشجویان که دارای وقت آزاد و انرژی بیشتری نسبت‌به سایر شهروندان هستند، در زمینۀ پاسخگویی با وجود سازوکار ارتباطی مناسب برای شهروندان و ایجاد ارتباط راحت با مدیران شهر و در زمینۀ کارایی و اثربخشی با هزینه‌کرد بهینۀ عوارض (ایجاد، تقویت و توانمندسازی تشکل‌های مردمی در سطح محلات و نواحی شهر از طریق برگزاری جلسات منظم و پیوسته در شهرداری و رایزنی دربارۀ مشکلات شهر با شوراها و مدیران شهری) معضلات این سکونت‌گاه‌ها رفع می‌شود.