انعطاف‌پذیری شناختی و ذهن‌آگاهی در تاب‌آوری بیماران سلیاک

بیماری سلیاک[1] یک بیماری خودایمنی ناشی از پاسخ غیرعادی به گلوتن است که در اشخاص مستعد از نظر ژنتیکی ایجاد می‌شود (افلاطونیان، 1399) و موجب آسیب به مخاط روده کوچک می‌شود (Pasternack et al., 2018). گلوتن یک ترکیب پروتئینی است که در گندم، چاودار و جو یافت می‌شود. درواقع بیماری سلیاک با طیف وسیعی از تظاهرات بالینی، یک پاسخ اتوآنتی بادی سرمی اختصاصی و آسیب‌های متغیر به مخاط روده باریک مشخص می‌شود (Romero-Garmendia et al., 2018). درمان این بیماری پیروی از یک رژیم غذایی بدون گلوتن است و عدم پایبندی به این رژیم غذایی می‌تواند منجر به نتایج مخرب جسمی و بهداشتی برای فرد مبتلا شود (Dowd et al., 2018). در سال‌های اخیر، بیماری سلیاک ازجمله بیماری‌های مزمنی به‌شمار می‌رود که شیوع فراوانی داشته است (Barberis et al., 2019). شیوع این بیماری در سطح جهانی حدود 1 درصد گزارش شده است؛ اما تنوع زیادی در کشورهای مختلف وجود دارد؛ به‌طور مثال، در کشور فنلاند 2 درصد و در آلمان 3/0 درصد (Rodriguez-Almagro et al., 2019) و در آمریکای شمالی 1 درصد (Dowd et al., 2017) و در ایران 6/0 تا 1 درصد (غلام مصطفایی و همکاران، 1398) از جمعیت را درگیر می‌کند. 

بیماری سلیاک معمولاً در دوران کودکی بروز می‌کند و بیماری‌های جسمی، حرکتی، ذهنی و روانی را نیز برای فرد به همراه می‌آورد (مظاهری و منشئی، 1395). تحریک‌پذیری، اضطراب، افسردگی و خستگی شکایات شایع در بیماران مبتلا به بیماری سلیاک است که به کیفیت پایین زندگی منجر می‌شود (Zingone et al., 2015). به‌علاوه، این بیماری ازجمله اختلالاتی است که صرف‌نظر از زمینه‌های زیستی و عوامل خطرساز جسمانی، انواع استرس‌ها و پریشانی‌ها، راهبردهای مقابله‌ای غیرکارآمد، رویدادهای پراسترس زندگی و همین‌طور سطح پایین تاب‌آوری، در تشدید آن نقش مؤثری دارند (Lee et al., 2020).

محققان به تاب‌آوری[2] به‌عنوان یکی از عوامل محافظتی در مقابل عوامل خطرساز آینده توجه داشته‌اند (میرمرادزهی سیبی و ثناگوی محرر، 1397). درواقع تاب‌آوری، ظرفیت افراد در مقابله، سازگاری و بهبودی از استرس و دشواری‌های زندگی است (تقی­زاده و فرمانی، 1392). مطالعه تاب‌آوری امکان درک بهتر عواملی را فراهم می‌کند که نه‌تنها ایجاد اختلالات سلامت روان را کاهش می‌دهند، به توسعه و حفظ سطوح سازگاری و عملکرد سالم در مواجهه با ناملایمات کمک می‌کنند (Meyer et al., 2019). در این رابطه، میریجلو و همکاران در مطالعه خود نشان دادند افرادی که سازگاری و تاب‌آوری پایینی دارند، شدت علائم جسمانی و روانشناختی بیماری سلیاک در آنها بیشتر گزارش شده است (Mirijello et al., 2019). همچنین، ادوارد و هرسلینسکی، نشان دادند افرادی که از فنون تقویت‌کننده تاب‌آوری استفاده می‌کنند، از سلامت روان بیشتری برخوردارند (Edward & Hercelinsky, 2007). نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهند عوامل زیادی پیش‌بینی‌کننده تاب‌آوری در افراد است که یکی از مهم‌ترین ارتقادهندۀ این شاخصه‌، ذهن‌آگاهی است (رحیم­پور و همکاران، 1400؛ Mitchell, 2020)؛ به‌طور مثال، طبق نتایج پژوهش کمپر و همکاران در سال 2015 تاب‌آوری با ذهن‌آگاهی همبستگی معناداری داشت (Kemper et al, 2015).

ذهن‌آگاهی[3] به‌عنوان یک سازه شناختی و پویا تعریف می‌شود که قادر است پاسخ‌دهی افراد به موقعیت‌های فشارزا و هیجانی را کاملاً تعدیل کند؛ به این صورت که ذهن‌آگاهی با استفاده از توجه آگاهانه و توجه انعطاف‌پذیر موجب می‌شود فرد از واکنش‌های هیجانی و از روی عادت، فاصله بگیرد و به جای واکنش به موقعیت، پاسخ مناسبی را طرح‌ریزی کند (بادله شموشکی و همکاران، 1399). درواقع ذهن‌آگاهی شامل توجه به لحظه حال و پذیرش هرگونه افکار و احساسات بدون قضاوت است. افراد دارای ذهن‌آگاهی از نشانه‌های منفی روانشناختی کمتری برخوردارند، سعی می‌کنند تا امور را به همان شکل واقعی که هست و اتفاق می‌افتد، مشاهده و توصیف کنند، از ارزیابی و قضاوت امور بپرهیزند و در فعالیت‌های روزمره خود با آگاهی و بینش مناسب برخورد کنند (Clarkson et al, 2019). مطالعات موجود نشان می‌دهند برنامه‌های مبتنی بر ذهن‌آگاهی می‌تواند احساسات منفی را به میزان چشمگیری، کاهش و توانایی تنظیم هیجان را افزایش دهد (Lv et al., 2021) و موجب بهبود توجه، شناخت، احساسات، رفتار و علایم فیزیولوژی شود (Shortland et al., 2021). درواقع ذهن‌آگاهی بالا سبب می‌شود تا افراد خلاق‌تر باشند و بهتر بتوانند با شرایط، افکار و احساسات سخت بدون ضعف و ناراحتی مقابله کنند (رضایی، 1398). به بیانی دقیق‌تر، ازجمله تغییراتی که ذهن‌آگاهی در درازمدت در زندگی فرد ایجاد می‌کند، افزایش سطح تمرکز و توجه شخص در طول شبانه‌روز و کاهش بسیار شدید مقاومت درونی فرد در اجرای تصمیمات شخصی است که می‌تواند در کاهش نشخوار فکری ناشی از بیماری و نیز افزایش انعطاف‌پذیری شناختی در آنها مؤثر باشد (آقایی و همکاران، 1398).

انعطاف‌پذیری شناختی[4]، به‌عنوان یکی از جنبه‌های عملکرد اجرایی، توانایی انطباق کارآمد و توانایی تغییر افکار و اعمال در پاسخ به خواسته‌های ناشی از موقعیت‌ها و مشکلات تعریف می‌شود (Darby et al., 2018). درواقع انعطاف‌پذیری شناختی نتیجه تفکر انعطاف‌پذیر افراد است (برادران و رنجبر نوشری، 1400) و ازجمله فاکتورهایی است که موجب سازگاری بیماران با نیازها و استرس‌های زندگی می‌شود و آنها را برای مقابله با استرس آماده می‌کند (Park & Moghaddam, 2017). در پژوهش جاستین در سال 2017 که روی بیماران مبتلا به سلیاک به انجام رسید، نتایج حاکی از مؤثربودن انعطاف‌پذیری شناختی در درک و تداوم پیروی از رژیم غذایی و درنتیجه، کیفیت زندگی بهتر در بزرگسالان مبتلا به این بیماری (سلیاک) بود (Dowd & Jung, 2017). افراد دارای تفکر انعطاف‌پذیر، از توجیهات استفاده می‌کنند، چارچوب فکری خود را به‌طور مثبت، بازسازی می‌کنند و موقعیت‌های چالش‌برانگیز یا رویدادهای استرس‌زا را می‌پذیرند و تاب‌آوری بیشتری ازنظر روانشناختی نسبت به افرادی دارند که انعطاف‌پذیر نیستند (Park & Moghaddam, 2017). انعطاف‌پذیری فرد را قادر می‌سازد در برابر فشارها، چالش‌ها و سایر مسائل عاطفی و اجتماعی برخورد کارآمدی داشته باشد (امام­وردی و طاهر، 1399). بعضی از پژوهشگران انعطاف‌پذیری شناختی را میزان ارزیابی فرد دربارۀ کنترل‌پذیر بودن شرایط تعریف کرده‌اند که این ارزیابی در موقعیت‌های مختلف تغییر می‌کند (Lange et al., 2017). پژوهش‌ها نشان می‌دهند انعطاف‌پذیری شناختی پیش‌بینی‌کنندۀ بهزیستی روانشناختی است (جوکار و جعفری صدر، 1397). طبق پژوهش‌ها، انعطاف‌پذیری شناختی اغلب در آسیب‌های روانشناختی، یا وجود ندارد یا کاهش یافته است (Drew, 2020). علاوه بر این، افراد با سطوح بالاتر انعطاف‌پذیری شناختی، به احتمال بیشتری از راهبردهای کارآمدتر در ایجاد و توسعه ارتباطات بین‌فردی استفاده می‌کنند (Bernardo & Presbitero, 2018).

همان‌طور که اشاره شد سلیاک از شایع‌ترین اختلالات عملکردی دستگاه گوارش است که آشفتگی روانی - اجتماعی در بیشتر مبتلایان به این بیماری وجود دارد. شایع‌ترین اختلالات دیده‌شده در این بیماران، اختلالات اضطرابی، اختلالات خلقی و اختلال شبه‌جسمی است؛ ازاین‌رو، علائم هیجانی باید به‌عنوان علائم جدانشدنی و خاص این نشانگان در نظر گرفته شود؛ درنتیجه، با توجه به حساسیت و واکنش‌پذیری بیشتر در بیماران مبتلا به سلیاک، آنها هیجان منفی بیشتر و شدیدتری را تجربه می‌کنند که می‌تواند در ایجاد علائم جسمی و روانشناختی در این بیماران اثرگذار باشد (مظاهری و منشئی، 1395) و با توجه به گسترۀ تأثیرات بیماری سلیاک بر کارکرد اجتماعی و خانوادگی و کیفیت زندگی افراد مبتلا (غلام مصطفایی و همکاران، 1398؛ Rodriguez-Almagro et al., 2019)، ضرورت شناخت عامل‌های روانشناختی مداخله‌گر در این بیماری، گام مهمی در کنترل و تقلیل آثار سوء این بیماری است. محققان حوزه سلامت روان همواره به این مسئله در سال های اخیر توجه داشته‌اند؛ اما نقش ویژگی‌های مثبت شخصیتی به‌خصوص ذهن‌آگاهی و انعطاف‌پذیری شناختی افراد و اهمیت آن بر تاب‌آوری در بیماران مبتلا به سلیاک، از موضوعاتی بوده است که محققین کمتر به آن توجه داشته‌اند و تاکنون پژوهشی انجام نشده است که به بررسی رابطه بین همه این عوامل در کنار هم به‌ویژه روی بیماران سلیاک بپردازد. با توجه به تأثیر متغیرهای متعدد بر رفتار انسان و اینکه با بررسی‌های چندمتغیری بهتر و دقیق‌تر می‌توان رفتار انسان‌ها را تبیین کرد، پژوهش حاضر با هدف تعیین نقش ذهن‌آگاهی و انعطاف‌پذیری شناختی در پیش‌بینی تاب‌آوری بیماران سلیاک انجام شد.

روش

روش پژوهش، جامعۀ آماری و نمونه: پژوهش حاضر، توصیفی و از نوع همبستگی بود. جامعه آماری مورد مطالعه در این پژوهش، تمامی بیماران مبتلا به بیماری سلیاک شهر گرگان بود که در انجمن حمایت از این بیماران پرونده داشتند. تعداد آنها طبق انجمن حمایت از بیماران سلیاک در سال 1399، 185 نفر بود. نمونه آماری مورد مطالعه در این پژوهش، با توجه به جامعه آماری و با توجه به معیارهای ورود و خروج، به روش دردسترس و با توجه به جدول مورگان تعداد 120 نفر بود. ازجمله معیارهای ورود در این مطالعه، داشتن دست‌کم سن 18 سال و تحصیلات دست‌کم سیکل بود که درنهایت، 114 نفر به صورت کاملاً داوطلبانه حاضر به شرکت در این پژوهش شدند و داده‌های این 114 نفر وارد تحلیل شدند.

ابزار سنجش: پرسشنامه انعطاف‌پذیری شناختی[5]: دنیس و وندروال پرسشنامه انعطاف‌پذیری شناختی را ساختند (Dennis & Vander Wal, 2010). این پرسشنامه یک ابزار خودگزارشی کوتاه ۲۰ سؤالی است که برای سنجش نوعی از انعطاف‌پذیری شناختی به کار می‌رود که در موفقیت فرد برای چالش و جایگزینی افکار ناکارآمد با افکار کارآمدتر لازم است. نمره‌گذاری آن براساس مقیاس ۷ درجه‌ای لیکرتی از ۱ تا ۷ است و تلاش دارد تا سه جنبه از انعطاف‌پذیری شناختی (عامل ادراک گزینه‌های مختلف، عامل ادراک کنترل‌پذیری و عامل ادراک توجیه رفتار) را بسنجد. در این پرسشنامه، نمره بالاتر به معنای انعطاف‌پذیری شناختی بیشتر است. روایی هم‌زمان این پرسشنامه با پرسشنامۀ افسردگی بک برابر با ۳۹/۰- و روایی همگرای آن با مقیاس انعطاف‌پذیری شناختی مارتین و رابین ۷۵/۰ بود. ضریب آلفای کرانباخ کل مقیاس ۹۰/۰ و برای خرده‌مقیاس‌ها به‌ترتیب ۸۷/۰، ۸۹/۰، ۵۵/۰ گزارش کرده‌اند (شاره و اسحاقی ثانی، 1397). شاره، فرمانی و سلطانی ویژگی‌های روانسنجی این ابزار در نمونه ایرانی را بررسی کردند. ضریب اعتبار این بازآزمایی برای کل مقیاس 71/0 و برای خرده‌مقیاس‌های کنترل‌پذیری، ادراک گزینه‌های مختلف و ادراک توجیه رفتار به‌ترتیب 55/0، 72/0 و 57/0 به دست آمد. آنها ضریب آلفای کرونباخ کل مقیاس را 90/0 و برای خرده‌مقیاس‌ها به‌ترتیب 87/0،89/0 و 55/0 گزارش کردند (Shareh et al., 2014). در پژوهش حاضر، میزان آلفای کرونباخ کل مقیاس78/0 گزارش شد.

پرسشنامه ذهن‌آگاهی[6]: این ابزار یک پرسشنامه خودگزارش‌دهی ۳۹ آیتمی است که بائر و همکاران ساختند که پنج عامل ذهن‌آگاهی را می‌سنجد (Baer et al., 2006). این عوامل شامل مشاهده، توصیف، عمل با آگاهی، پذیرش بدون قضاوت دربارۀ تجربه درونی، و عدم واکنش به تجربه درونی هستند. آزمودنی باید در یک مقیاس لیکرت 5 درجه‌ای از 1 (هرگز و یا بسیار به ندرت) تا 5 (اغلب یا همیشه)، میزان موافقت یا مخالفت خود با هر یک از عبارت را بیان کند. دامنه نمرات در این مقیاس 195-39 است. از جمع نمرات هر زیرمقیاس یک نمره کلی به دست می‌آید که نشان می‌دهد هرچه نمره بالاتر باشد، ذهن‌آگاهی هم بیشتر است. ضریب آلفای کرونباخ نمره کل ذهن‌آگاهی90/0 گزارش شده است (تمنایی­فر و همکاران، 1395). درخصوص ویژگی‌های روانسنجی آن در نسخۀ ایرانی، نتایج پژوهش احمدوند و همکاران در سال 1392 بیانگر اعتبار (ضرایب آلفای کرونباخ بین 83/0و 55/0) و روایی (8/0) مناسب پرسشنامۀ پنج عاملی ذهن‌آگاهی در نمونه‌های غیربالینی ایرانی است (احمدوند و همکاران، 1392). در پژوهش حاضر، میزان آلفای کرونباخ کل پرسشنامه72/0 گزارش شد.

پرسشنامه تاب‌آوری[7] (CD-RISC): کانر و دیویدسون، پرسشنامه تاب‌آوری را با مرور منابع پژوهشی حوزه تاب‌آوری تهیه کردند (Connor & Davidson, 2003). پرسشنامه دارای 25 عبارت است که در یک مقیاس لیکرت بین صفر (کاملاً نادرست) تا پنج (همیشه درست) نمره‌گذاری می‌شود. نمرات آزمون بین 0 تا 100 قرار دارد (کریمی و اسماعیلی، 1399). نمرات بالاتر بیانگر تاب‌آوری بیشتر آزمودنی است. نتایج تحلیل عاملی حاکی از آن‌اند که این آزمون دارای 5 عامل تصور شایستگی فردی، اعتماد به غرایز فردی، تحمل عاطفه منفی، پذیرش مثبت تغییر و روابط ایمن، کنترل و تأثیرات معنوی است. پایایی مقیاس تاب‌آوری در ایران نیز بررسی شده است. میزان پایایی از دو طریق بازآ زمایی و آلفای کرونباخ بررسی شده که به‌ترتیب ضرایب پایایی 93/0 و 83/0 به دست آمده است (عبدی و همکاران، 1398). در پژوهش حاضر، میزان آلفای کرونباخ کل مقیاس 86/0 گزارش شد.

روش اجرا و تحلیل: بعد از هماهنگی و گرفتن مجوز از انجمن حمایت از بیماران سلیاک برای اجرای پرسشنامه‌ها از افراد عضو انجمن که دارای شرایط ورود به این مطالعه بودند، دعوت به عمل آمد. سپس در طی جلسه، به هر یک از آزمودنی‌ها توضیحاتی درخصوص هدف اجرای آزمون و رعایت رازداری و حفظ اطلاعات آنها داده شد و پرسشنامه‌های تحقیق به همراه نامه‌ای با مضمون اهداف پژوهش و محرمانه‌بودن نتایج در اختیار هر یک از آنها قرار گرفت.

برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از آزمون ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون گام‌به‌گام برای تحلیل فرضیات پژوهش در نرم‌افزار آماری SPSS-16 استفاده شد. شایان ذکر است پژوهش حاضر با رعایت کلیۀ اصول اخلاقی و حفظ رازداری صورت گرفت.

یافته‌ها

در این مطالعه، از 114 نفر از کل بیماران مشارکت‌کننده، 37 نفر مرد و 77 نفر زن بودند. از این تعداد 77 نفر مجرد و 32 نفر متأهل و 5 نفر مطلقه بودند. 52 نفر کمتر از 5 سال و 44 نفر 5 تا 10 سال و 18 نفر بیش از ده سال مبتلا به این بیماری بودند. در این نمونه، 36 نفر دارای مدرک تحصیلی سیکل و 29 نفر دیپلم و 18 نفر فوق دیپلم و 26 نفر لیسانس و 3 نفر فوق لیسانس داشتند. 68 نفر در محدودۀ سنی 20 تا 30 سال و 35 نفر در محدودۀ سنی 31 تا 45 سال و 11 نفر بالای 46 سال بودند.

 برای بررسی نرمال‌بودن داده‌ها از آزمون کلموگروف اسمیرنوف استفاده شد. معنی‌دار نبودن آزمون کالموگروف اسمیرنوف در سطح کمتر از 05/0، نرمال‌بودن توزیع داده‌های متغیرهای انعطاف‌پذیری شناختی، ذهن‌آگاهی و تاب‌آوری را نشان می‌دهد. بعد از اطمینان از نرمال‌بودن داده‌ها از آزمون‌های پارامتریک همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون گام‌به‌گام برای تحلیل داده‌ها و بررسی فرضیات پژوهش استفاده شد.

برای بررسی رابطه بین انعطاف‌پذیری شناختی و ذهن‌آگاهی با تاب‌آوری در بیماران سلیاک از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شد (جدول 1).

همان‌طور که در جدول شمارۀ 1 مشاهده می‌شود با توجه به مقدار ضریب همبستگی محاسبه‌شده (2/0=r) با سطح احتمال 95 درصد (5% خطا)، بین انعطاف‌پذیری شناختی با تاب‌آوری در بیماران سلیاک رابطه معنادار وجود دارد (02/0≥p، 21/0=r). همچنین، بین ذهن‌آگاهی با تاب‌آوری بیماران سلیاک نیز رابطه معنادار وجود دارد (001/0≥p، 31/0=r) (جدول 1).

جدول 1

ماتریس ضریب همبستگی متقابل برای انعطاف‌پذیری شناختی و ذهن‌آگاهی با تاب‌آوری

Table 1

Cross Correlation Coefficient Matrix for Cognitive Flexibility and Mindfulness with Resilience

 p<0/05       p<0/01              

در ادامه، برای بررسی پیش‌بینی تاب‌آوری (متغیر ملاک) براساس ذهن‌آگاهی و انعطاف‌پذیری شناختی در بیماران مبتلا به بیماری سلیاک (متغیرهای پیش‌بین)، از آزمون رگرسیون گام‌به‌گام استفاده شد که نتایج آن در جدول 2 و 3 آمده‌اند. طبق نتایج مندرج در جدول (2) با توجه به مقدار تحلیل واریانس به‌دست‌آمده، مسیرهای پیش‌بینی تاب‌آوری در بیماران مبتلا به بیماری سلیاک با مؤلفه‌های انعطاف‌پذیری شناختی و ذهن‌آگاهی در سطح 001/0 معنی‌دار است.

جدول2

تحلیل رگرسیون گام‌به‌گام ذهن‌آگاهی و انعطاف‌پذیری شناختی در پیش‌بینی تاب‌آوری

Table 2

Step-by-Step Regression Analysis of Mindfulness and Cognitive Flexibility in Predicting Resilience

 *p<0/05      ** p<0/01

جدول3

ضریب همبستگی چندگانه، ضرایب رگرسیون، ضریب تعیین، خطای استاندارد برآورد و هم‌خطی داده‌ها

Table 3

 Multiple Correlation Coefficient, Regression Coefficients, Coefficient of Determination, Standard Error of Estimation and Data Collinearity

* p<0/05      ** p<0/01

جدول 3 نشان می‌دهد ذهن‌آگاهی نخستین متغیری است که وارد مدل رگرسیون شد و توانست حدود 9 درصد از تغییرات مربوط به متغیر تاب‌آوری در بیماران مبتلا به بیماری سلیاک را تبیین کند. متغیر انعطاف‌پذیری شناختی نیز در گام دوم وارد معادله رگرسیون شد و به همراه متغیر ذهن‌آگاهی توانست حدود 17 درصد از واریانس متغیر ملاک (تاب‌آوری) را تبیین کند. همچنین، با هدف تعیین تفاوت بین مقادیر واقعی و مقادیر پیش‌بینی‌شده با مدل رگرسیون، ازآماره دوربین واتسون استفاده شد که برابر با 12/2 بود و این مقدار در دامنه بین 1 تا 3، نشان از مستقل‌بودن خطاها داشته است.

بحث

پژوهش حاضر بر آن بود تا نقش انعطاف‌پذیری شناختی و ذهن‌آگاهی را در پیش‌بینی تاب‌آوری بیماران سلیاک بررسی کند. نتایج تحلیل رگرسیون به روش گام‌به‌گام برای پیش‌بینی تاب‌آوری نشان دادند در گام نخست، مؤلفه ذهن‌آگاهی و در گام دوم، انعطاف‌پذیری شناختی توان پیش‌بینی معنادار تاب‌آوری را داشته است که این نتیجه، فرضیۀ اصلی پژوهش را مبنی بر آنکه انعطاف‌پذیری شناختی و ذهن‌آگاهی توان پیش‌بینی تاب‌آوری بیماران سلیاک را دارد، تأیید می‌کند. نتایج این تحقق با نتایج تحقیقات کلارکسون و همکاران (Clarkson et al., 2019)، میر و همکاران (Meyer et al., 2019)، رضایی (1398) همسو است؛ به‌طور مثال، یافته‌های پژوهش میشل در سال 2020 نشان می‌دهد افرادی که سطوح بالاتری از تاب‌آوری را گزارش کرده‌اند، دارای ذهن‌آگاهی بالاتری بودند (Mitchell, 2020). همچنین، در پژوهش کمپر و همکاران در سال 2015 تاب‌آوری با متغیرهای ذهن‌آگاهی و شفقت به خود دارای رابطه معنادار بوده است. آنها نشان دادند ذهن‌آگاهی و شفقت به خود ارتباط مثبتی با خواب و تاب‌آوری دارند (Kemper et al., 2015)، علاوه بر این، جوکار و جعفری صدر (1397) در پژوهش خود با عنوان پیش‌بینی تاب‌آوری براساس شفقت به خود و انعطاف‌پذیری شناختی، نشان دادند متغیر انعطاف‌پذیری شناختی بیشترین تأثیر را بر تاب‌آوری داشته است که از این حیث با نتایج این مطالعه همسو هستند.

درخصوص میزان پیش‌بینی تاب‌آوری براساس متغیر انعطاف‌پذیری و ذهن‌آگاهی باید گفت اندازه اثر در این پژوهش 17 درصد بود؛ این در حالی است که در برخی از پژوهش‌ها این مقدار اثر، بیشتر گزارش شده است؛ برای مثال، در پژوهش جوکار و جعفری صدر (1397) این مقدار 4/21 درصد و در مطالعۀ تقی‌زاده و فرمانی (1392) این مقدار 46 درصد به دست آمده است. دلیل این تفاوت در اندازۀ اثر، مبنی بر تفاوت در محیط‌های پژوهشی و ابزار به‌کاررفته در این پژوهش‌ها و جامعه‌های مورد مطالعه است.

 به‌طور کلی، در تبیین نتایج این فرضیه می‌توان گفت در بیماران مبتلا به سلیاک که به علت درگیری با بیماری در درازمدت، قدرت و توانایی ضعیفی در کنترل تکانه‌ها و ارتباط مؤثر با همسالان، به‌خصوص در موقعیت‌های تعارضی دارند، ذهن‌آگاهی به افراد کمک می‌کند تا شرایط سخت را پشت سر گذارند و به سطح بالاتر در تاب‌آوری دست یابند (Sunbul & Guneri, 2019). افراد با ذهن‌آگاهی بالا در مقابل ادراکات و تجربیات جدید به‌صورت باز برخورد می‌کنند (رضایی، 1398). باورهای این افراد درخصوص میزان کنترلی که می‌توانند بر موقعیت‌های فشارزا اعمال کنند و نیز احساس خودکفایتی آنان برای فائق‌آمدن بر مشکلات و رویدادهای آزاردهنده، بر میزان برانگیختگی هیجانی و عملکردهای فردی در موقعیت‌های مذکور تأثیرگذار است؛ به همین دلیل، در هنگام برخورد با وقایع آزاردهنده و استرس‌زا، افرادی که از خودادراکی مثبت‌تری برخوردارند، سطوح بالاتری از باورهای کنترل و خودکفایتی را نشان می‌دهند و به دنبال آن، عملکرد آنان در تکالیف شناختی و تاب‌آوری افزایش می‌یابد (Clarkson et al., 2019). علاوه بر این، افرادی که تفکر انعطاف‌پذیر دارند، از توجیهات جایگزین، استفاده و به‌صورت مثبت چارچوب فکری خود را بازسازی می‌کنند و موقعیت‌های چالش انگیز یا رویدادهای استرس‌زا را می‌پذیرند (برادران و رنجبر نوشری، 1400)؛ درنتیجه، ظرفیت آنها در مقابله، سازگاری و بهبود استرس و دشواری‌های زندگی، بالاتر است و همچنین، ویژگی و نیمرخ شخصیت افراد منعطف به گونه‌ای است که واقعیت را می‌پذیرند، باور عمیق دارند که زندگی با معنی است و توانایی بهبود و سازگاری معنی‌دار با تغییرات زندگی را دارند و می‌توانند در راه خودشکوفایی، مسیر خود را ادامه بدهند و این خصایص می‌تواند به تاب‌آوری آنها کمک کند (Meyer et al., 2019).

درواقع توانایی تغییر آمایه‌های شناختی به‌منظور سازگاری با محرک‌های در حال تغییر محیطی عنصر اصلی در تعاریف انعطاف‌پذیری شناختی است (امام­وردی و طاهر، 1399).

ازجمله محدویت‌های این پژوهش که به دلیل محدودیت زمانی، امکانات پژوهشگر، کمبودها و موانع موجود صورت گرفت، انتخاب گروه نمونه فقط از بین بیماران مبتلا به بیماری سلیاک دارای پرونده در انجمن سلیاک شهر گرگان بود. همچنین، بی‌توجهی به برخی متغیرهای روانشناختی (برای مثال، انتظارات مراجعین، ذهنیت روانشناختی و بینش مراجعین، حوادث متقارن با پژوهش، انگیزه مراجع، استرس‌های هم‌زمان با اجرای پژوهش) و جمعیت‌شناختی (مثل هوش و طبقه اقتصادی و اجتماعی) از دیگر محدودیت‌های پژوهش حاضر قلمداد می‌شوند که می‌تواند اعتبار درونی را به مخاطره ‌اندازد؛ بنابراین، پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های آتی، نقش برخی متغیرهای روانشناختی و جمعیت‌شناختی به‌عنوان متغیر تعدیل‌کننده در رابطه با متغیرهای این مطالعه بررسی شود. با در نظر گرفتن عمده نظریه‌های جدید روانشناسی، در جهت کمک به کاهش بروز مشکلات برای افراد دارای بیماری‌های خاص، تلاش می‌کنند بهترین و کارآمدترین درمان را انتخاب کنند؛ بنابراین، تاب‌آوری هدف مفیدی برای مداخلات درمانی است و توصیه می‌شود ازطریق آموزش ذهن‌آگاهی و انعطاف‌پذیری شناختی، از تبدیل راهبردهای غیرانطباقی به سبک‌های تثبیت‌شده و مقاوم در برابر تغییر، پیشگیری کرد و درنتیجه، رشد تاب‌آوری را افزایش داد. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از این تحقیق، از عوامل مؤثر در افزایش تاب‌آوری، ذهن‌آگاهی و انعطاف‌پذیری شناختی است؛ بنابراین، نخست، باید آموزش و آگاهی‌های لازم درخصوص شیوه برخورد مناسب با بیماری سلیاک به افراد و اعضای خانواده آنها درخصوص ضرورت توجه به خواسته‌های این بیماران طی کلاس‌های آموزشی به خانواده‌ها داده شود. همچنین، به آگاه‌ساختن مسئولان دانشگاه علوم پزشکی و مراکز بهداشت در استان‌ها و تشکل‌های مردمی و سلامت روانی بیماران خاص ازجمله بیماری سلیاک و تأثیر آن بر بروز مشکلات روانشناختی آنها توجه ویژه شود.

سپاسگزاری

 بدین وسیله از اساتید دانشگاه و کلیه کسانی که در انجام این پژوهش ما را یاری نمودند، به‌ویژه کارکنان و بیماران انجمن سلیاک تشکر و قدردانی به عمل می‌آید.

[1] Celiac disease  

[2]Resilience

[3]Mindfulness

[4] Cognitive Flexibility

[5]،The Cognitive Flexibility Scale

[6] The Mindfulness Questionnaire

[7]،The Resilience Scale