. مقدمه

زبان به‌عنوان ابزار برقراری ارتباط در جوامع زبانی همواره تحت تأثیر ویژگی‌ها و متغیرهای اجتماعی قرار دارد. انعکاس برخی از این متغیرهای اجتماعی در زبان و چگونگی به کارگیری مقوله‌های زبانی مختلف در ارتباط‌های زبانی و بافت‌های کلامی توسط گویشوران زن و مرد، امری اجتناب‌ناپذیر است که توجه پژوهشگران بسیاری را به خود جلب کرده است (میردهقان و ایمانی، 1391؛ محمودی بختیاری و دهقانی، 1392؛ Lakoff, 1975; Poynton, 1989; Coates, 1998; Hayward, 2003; Lakoff & Bucholtz, 2004; Holmes, 2013; Mirdehghan & Imani, 2012 ). در میان عوامل اجتماعی متعددی که تاکنون مورد مطالعه قرار گرفته‌اند، «جنسیت» به عنوان یک متغیر حائز اهمیت، سهم بزرگی را به خود اختصاص داده است. بررسی وجود یا عدم وجود ارتباط میان کاربرد مقوله‌های زبانی مختلف با عامل «جنسیت»[1]، بررسی ویژگی‌های زبانِ زنان و مردان و تبیین چگونگی این تفاوت‌ها از جمله مسائل مهمی‌ست که پژوهشگران حوزه زبانشناسی اجتماعی بر آن تمرکز کرده‌اند. لیکاف و باچولتز 2004)) در همین راستا، مقوله‌ها و ویژگی‌های مختلفی را برای زبانِ زنان و مردان عنوان می‌کنند: استفاده از تردیدنماها،[2] دشواژه‌ها،[3] رنگ‌واژه‌ها و صفات خاص، پرسش‌های ضمیمه‌ای، [4] تکیة تأکیدی،[5] گفتار غیرمستقیم و صورت‌های مؤدبانه از جمله این ویژگی‌ها هستند.

در این میان، مقولة «تردیدنماها» نیز به طور خاص، توجه زبانشناسان و محققین بسیاری را به خود معطوف کرده است. به عنوان مثال، در ارتباط با عبارات تردیدنما ، هولمز (2013) همسو با لیکاف و باچولتز (2004) معتقد است که به‌طور کلی این گونه عبارات زبانی را می‌توان به دو دستة تردیدنماها[6] و تصدیق‌گرها/یقین‌نماها[7] تقسیم کرد که به ترتیب ابزارهایی برای کاستن اطمینان گفتار و یا تایید بیشترِ آن به‌شمار می‌آیند. هولمز (2013:302) اذعان می‌دارد که طبق استدلال لیکاف و باچولتز (2004) هر دو دستة این توصیف‌گرها نشان از گوینده‌ای نامطمئن دارند. به عبارت دقیق‌تر، تردیدنماها به وضوح نشان‌دهندة عدم اطمینان هستند و تصدیق‌گرها نیز نشان می‌دهند که گوینده پیش‌بینی می‌کند که مخاطبش قانع نخواهد شد، بنابراین از تصدیق‌گرها استفاده می‌کند تا با افزودن بر قطعیت کلام، جدی گرفته شود.

علاوه بر «جنسیت»، عامل اجتماعی دیگری‌ که بر کاربرد زبان تأثیرگذار است، متغیر «سن» است که می‌تواند به شکل‌های گوناگون در سطوح مختلف زبان (اعم از انتخاب واژگان، اصطلاحات و تکیه‌کلام‌ها، و یا در سطح دستور زبان و ساخت‌های زبان) بروز پیدا‌ کند. به بیان دیگر، ویژگی‌های زبان کودکان با زبان یک نوجوان متفاوت است و ویژگی‌های زبان نوجوانان نیز با ویژگی‌های زبانی یک فرد بالغ (بزرگسال) و افراد میانسال یکسان نیست. بر همین اساس، یکی از فرضیه‌های پژوهش حاضر این است که نحوة به کارگیری مقولة زبانی «تردیدنماها» در گروه‌های سنی مختلف با یکدیگر تفاوت معناداری دارد و فرضیة دیگر، تاثیر احتمالی عامل «جنسیت» بر به کارگیری این مقولة زبانی است.

هدف کلی از پژوهش حاضر تحلیل ویژگی‌های زبانی گفتار روزمرة زنان و مردان فارسی‌زبان تحت تاثیر دو متغیر «جنسیت» و «سن» است. در جستار حاضر صرفاً به بررسی مقولة «تردیدنما» و ارتباط آن با دو متغیر مذکور می‌پردازیم و تحلیل سایر مقوله‌های زبانی مدنظر لیکاف و هولمز را به پژوهش‌های آتی موکول می‌کنیم. بدین‌ترتیب، مسئله اصلی پژوهش حاضر بازنمایی مقولة «تردیدنماها» در گفتار  گویشوران فارسی‌زبان تحت تاثیر دو عامل «جنسیت» و «سن» به عنوان مهم‌ترین متغیرهای اجتماعی و تحلیل تفاوت‌های آنهاست. این پژوهش به منظور پاسخگویی به پرسش‌های ذیل انجام می‌پذیرد:

1. جنسیت چگونه بر میزان فراوانی و کاربرد انواع «تردیدنماها» در گفتار روزمرة گویشوران فارسی زبان تاثیرگذار است؟
2. سن به عنوان یک متغیر میانیِ اجتماعی، چه تاثیری بر کاربرد «تردیدنماها» در گفتار فارسی‌زبانان دارد؟
3. گویشوران فارسی کدام دسته از «تردیدنماها» را در گفتار خود به کار می‌گیرند؟

مقالة حاضر مشتمل بر شش بخش است. پس از مقدمه، مبانی نظری تحقیق با محوریت آرای هایلند (1996) و وارتالا (2001) را به بحث خواهیم گذاشت. به دنبال این بخش، روش انجام پژوهش و چگونگی گردآوری داده‌ها مطرح خواهد شد و سپس تحلیل‌ داده‌ها ذیل دو بخش مجزای «جنسیت» و «سن» ارائه می‌شود. بخش آخر این مقاله به نتیجه‌گیری اختصاص دارد.

 

2. پیشینه پژوهش

با وجود آن‌که مقولة «تردیدنما» مدت‌ها پیش وارد مباحث زبانشناسی شده است، شمار مطالعات انجام‌شده در این حوزه در زبان فارسی قابل‌توجه نیست و اندک پژوهش‌های صورت‌گرفته نیز عمدتاً مقولة «تردیدنما» را صرفاً در متون و بافت‌های علمی بررسی کرده‌اند که در ادامة همین بخش برخی از مهمترین آنها را به اختصار برمی‌شماریم. علاوه‌براین، تاکنون دسته‌بندی دقیق و مشخصی از نشانگرهای تردید در زبان فارسی ارائه نشده است. پژوهشِ پیش‌ِرو در صدد آن برآمده تا با تمرکز بر دو متغیر «جنسیت» و «سن» به بررسی چگونگی کاربرد «تردیدنماها» در گفتار فارسی‌زبانان بپردازد و از این رهگذر، خلاء موجود در پژوهش‌های پیشین را پر کند. در ادامه برخی از مهمترین پژوهش‌های انجام شده در خصوص تردیدنماها را از نظر می‌‌گذرانیم:

امینه (2019: 623) تردیدنماها را با تکیه بر عامل «جنسیت» در چند مصاحبه تلویزیونی گزینش‌شده به زبان عربی بررسی کرده است. در این تحقیق با استفاده از اصل ادب براون و لوینسن[8] (1987) و ترکیبی از طبقه‌بندی‌های تردیدنماها، هر گونه ابزار و امکاناتی که به نوعی نشان‌دهندة تردید و یا یقین هستند[9] و همچنین، نقش آن‌ها در بافت، مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج این تحقیق حاکی از آن است که مردان نسبت به همتایان زن، از تردیدنماهای بیشتری استفاده می‌کنند. یافته‌های این پژوهش با آنچه لیکاف (1975) عنوان می‌کند در تضاد است؛ چرا که لیکاف ادعا می‌کند زنان نسبت به مردان تمایل بیشتری برای استفاده از «تردیدنماها» دارند. بعلاوه، این پژوهش نشان می‌دهد که بافت، عامل  مهمی در تعیین نوع و بسامد «تردیدنماها» در گفتمان است.

لیویتسکا (2019) انواع و بسامد تردیدنماهای به‌کاررفته توسط نویسندگان مقالات پژوهشی دانشگاهی به زبان انگلیسی را در حوزه زبانشناسی کاربردی بررسی کرده است. پیکره‌ی این تحقیق شامل 20 مقاله پژوهشی‌ در 4 موضوع است که بصورت تصادفی از مجلاتِ با دسترسی رایگان انتخاب شده‌اند. برای تعیین نوع و بسامد کاربرد تردیدنماها در مقالات از چهارچوب نظری هایلند (1996) استفاده شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد تردیدنماهای خواننده‌محور عمده‌ترین نوع «تردیدنما» را در مقالات حوزه زبانشناسی کاربردی تشکیل می‌دهند و این گونه تردیدنماها در متون زبانشناسی کاربردی وابسته به موضوع هستند، به گونه‌ای که حتی در درون یک حوزه نیز از نظر رده‌بندی، بسامد و توزیع متغیر هستند (Livytska, 2019: 35-37).

ونگ و تاتیانا (2016) در پیکره‌ای شامل 750 مقاله‌ پژوهشی از 15 مجله برجسته در زمینه زبانشناسی و آموزش زبان انگلیسی[10] به بررسی ابزارهای «تردیدنما» بر اساس چهارچوب نظری هایلند (1998; 2005) و وارتالا (1999) می‌پردازند. در این پژوهش برای شناسایی تردیدنماها از نسخة پنجم Wordsmith Tools استفاده شده است. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که افعال  وجهی[11] در بین «تردیدنماها» بالاترین میزان فراوانی و طبقة  اسم‌ها (مطابق با طبقه‌بندی هایلند و وارتالا) کمترین میزان فراوانی را دارند.

هولمز (2013: 302) با اشاره به آراء لیکاف درخصوص زبان زنانه مبنی بر استفاده از تردیدنماهای واژگانی یا پرکننده‌هایی مانند sort of، you know و یا استفاده از پرسش‌های ضمیمه‌ای  که نشان‌دهندة تردید گوینده هستند، عنوان می‌کند که ویژگی‌های ارائه شده توسط لیکاف (1975) برای زبان زنان را می‌توان به دو گروه کلی، شامل ابزارهای «تردیدنما» و ابزارهای «تصدیق‌گر» تقسیم کرد. وی با بررسی نقش پرسش‌های ضمیمه‌ای  در پیکره‌ای شامل 60 هزار کلمه نتیجه می‌گیرد که طبق پیش‌بینی لیکاف، زنان بیشتر از مردان از پرسش‌های ضمیمه‌ای  استفاده می‌کنند، اما نکتة جالب این است که هر دو جنس اغلب برای نقش‌های زبانی متفاوتی از آن‌ها بهره می‌گیرند ؛ یعنی زنان بیشتر از مردان روی نقش ادب یا نقش احساسی پرسش‌های ضمیمه‌ای تأکید دارند و آن‌ها را به عنوان ابزار نمایانگر ادب به‌کار می‌برند؛ در حالی که مردان از پرسش‌های ضمیمه‌ای  غالباً  برای نشان دادن تردید استفاده می‌کنند (Holmes, 2013: 307).

در میان پژوهشگران ایرانی، نمازیان‌دوست و شفیعی (2018: 63) تفاوت میان زبان‌آموزان زن و مرد از نظر استفاده از تردیدنماهای واژگانی در زبان محاوره‌ی انگلیسی در محیط دانشگاهی را با یکدیگر مقایسه کرده‌اند. جهت نیل به این هدف، 40 زبان‌آموز با سطح بالای متوسط از فراگیران رشته آموزش زبان انگلیسی دانشگاه آزاد اسلامی آبادان انتخاب شده و در دو گروه 20 نفره (20 زن و 20 مرد) قرار گرفتند. بعد از برگزاری و ضبط 5 جلسه با ژانر یکسان برای هر دو گروه، برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از آزمون توزیع نرمال و شمارش فراوانی استفاده شد. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می‌دهد که میان میزان تمایل شرکت‌کنندگان زن و مرد در انتخاب تردیدنماهای واژگانی تفاوت وجود دارد و زنان بیشتر از تردیدنماها استفاده می‌کنند. علاوه‌براین، در این پژوهش مشخص می‌شود که پربسامدترین تردیدنماهای واژگانیِ پرکننده در زنان، عبارت‌های همم (hmm)، اوه (uhh)، می‌دونی (you know)، و آره (yeah) هستند و عبارات فکر کنم (I think)، اوه (uhh)، آره (yeah) نیز از پربسامدترین تردیدنماهای استفاده شده توسط مردان هستند. به عبارت دقیقتر، یافته‌های این مقاله نشان می‌دهد که زنان در گزینش تردیدنماهایی واژگانی تنوع گسترده‌ای داشته‌اند، این درحالیست که مردان در انتخاب تردیدنماها چندان فعال نبوده‌اند.

سماعی و همکاران  (2014: 1678)  نوع و بسامد تردیدنماهای استفاده‌شده توسط فارسی‌زبانان و انگلیسی‌زبانان را در بخش مقدمة مقالات پژوهشی دانشگاهی رشته ادبیات مورد بررسی قرار داده‌اند. در پیکره این پژوهش 40 مقاله که در مجلات داخلی و بین‌المللی منتشر شده‌اند به‌صورت تصادفی انتخاب و از طریق آمارهای توصیفی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. نتایج پژوهش مذکور نشان می‌دهد که نویسندگان انگلیسی‌زبان در طرح ادعا و رد یا تأیید نظرات دیگران نسبت به فارسی‌زبانان، نشانگرهای تردید بیشتری را به کار می‌گیرند و همچنین از «افعال کمکی وجهی»، «افعال  اسنادی»، «صفت‌ها» و «اسم‌ها»ی بیشتری در مقالات پژوهشی استفاده می‌کنند.

قلی‌فامیان و کارگر (1392: 37) چهل مقالة نقد کتاب‌های زبان‌شناسی به زبان فارسی را بر اساس الگوی فراگفتمان هایلند (2005) مورد بررسی قرارداده‌اند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که فراوانی نگرش‌نماهای منفی[12] در کل پیکره بیش از سایر متغیرهای کلامیست و منتقدان اغلب این متغیرهای کلامی را در بخش پایانی مقالات نقد به کار می‌برند. علاوه‌براین، مشخص شد که فراوانی نگرش‌نماهای منفی و یقین‌نماها [13]در نقدهای مربوط به منتقدان مرد دو برابر بیشتر از فراوانی همین موارد در متون مربوط به منتقدان زن است.

عموزاده و زارعی‌فرد ) Amouzadeh & Zareifard, 2019) نیز مبحث فراگفتمان تعاملی جنسیت را در زبان فارسی مورد بررسی قرار داده‌اند. آنها در این مقاله به تحلیل کمّی و کیفی بیست و چهار مقالة ارائه شده در کنفرانس‌ها توسط 12 زن و مرد می‌پردازند و با تمرکز بر نشانگرهای فراگفتمانی تعاملی از جمله تردیدنماها، یقین‌نماها، نگرش‌نماها و غیره...، تأثیر عامل جنسیت را بر چگونگی به‌کارگیری مقوله‌های مذکور می‌کاوند و در پایان  نتیجه می‌گیرند که جایگاه علمی و همچنین بومی‌بودن سخنرانان زن و مرد موجب می‌شود که از راهبردهای فراگفتمانی مختلفی استفاده کنند.

همان‌ طور که در این بخش مرور شد، پژوهش‌های صورت‌گرفته در خصوص «تردیدنماها» در زبان فارسی عمدتاً بر متون و بافت‌های علمی متمرکز بوده است‌ و بررسی گونة گفتاری، به ویژه گفتار روزمرة زنان و مردان فارسی‌زبان جایی در این پژوهش‌ها نداشته است. علاوه‌براین، در هیچ‌یک از مطالعات پیشین، تأثیر عامل «سن» بر کاربرد مقولة زبانی «تردیدنماها» مورد بررسی قرار نگرفته است. جستار حاضر اولین پژوهش میدانی و پیمایشی در حوزه زبانشناسی اجتماعی است که با تمرکز بر گونة گفتاری محاوره‌ای و با تمرکز بر دو متغیر «جنسیت» و «سن» انجام شده است. از این رو و با توجه به اصالت و ارجحیت گونة گفتار محاوره‌ای بر دیگر گونه‌ها و سبک‌های زبانی، تحلیل مقولة «تردیدنماها» از این منظر حائز اهمیت و بدیع بوده و یافته‌ها و دستاوردهای آن می‌تواند در گسترش مطالعات زبانشناسی، به ویژه زبانشناسی اجتماعی، مطالعات جنسیت و همچنین در آموزش مقولة زبانی «تردیدنماها» به فارسی‌آموزان و مترجمان خارجی مفید و راهگشا باشد و مورد استفادة بسیاری از محققین و پژوهشگران این حوزه‌ها قرار گیرد.

 

3. مبانی نظری

عبارت «تردیدنما» برای اولین‌بار توسط لیکاف (1973:195) برای توصیف «کلماتی که وظیفه آن‌ها کم و بیش مبهم‌ کردن چیزها است»[14] مورد استفاده قرار گرفت و از آن پس به مواردی مانند فکر می‌کنم، شاید و احتمالًا که به‌طور معمول از آن‌ها برای درجه‌بندی ادعاهای خود استفاده می‌کنیم، اطلاق شد. طبق این تعریف «تردیدنما» هر ابزار زبانی‌ست که نشان‌دهنده‌ی الف) کمبود تعهد کامل به صدق یک گزاره و ب) تمایل به ابراز نکردن تعهد به‌صورت قطعی باشد (Hyland, 1996).

هایلند (1996:7) پس از بررسی تردیدنماها در مقالات پژوهشی آن‌ها را بر اساس نقش‌شان به دو دسته‌ی 1) تردیدنماهای محتوا-انگیخته [15] و 2) خواننده‌-انگیخته [16] تقسیم می‌کند. تردیدنماهای دسته (1) رابطه میان آنچه نویسنده درباره جهان می‌گوید و آنچه درباره چگونگی جهان تصور می‌شود را کمرنگ می‌کنند ((Hyland, 1996) در همین دسته، تردیدنماهای دقت‌محور[17] نویسندگان را قادر می‌سازند تا با دقت و احتیاط بیشتری در حوزه‌هایی که تفاسیر متغیر دارند، به بیان گزاره‌ها بپردازند. این تردیدنماها با مشخص‌کردن نحوه درک عبارات (مثال‌های a و b) یا نشان دادن ارزیابی نویسنده از قطعیت یک گزاره (مثال‌های c و d)، سطح دانش درباره‌ی یک موضوع را به‌صورت شفاف مشخص می‌کنند.

(a) Staining was generally confined to the vascular tissues ...

(b) The proteolysis of PEPc was almost completely prevented by the inclusion of....

(c) Such a mechanism might serve to balance the synthesis of the products ...

(d) The most hydrophobic of these external loops is a probable candidate for ...

تردیدنماهای نویسنده‌محور[18] از طریق محدود کردن تعهد به ادعاها و محو کردن رابطه میان نویسنده و گزاره‌، تمایل نویسنده برای پیش‌بینی پیامدهای منفی احتمالی ناشی از اثبات اشتباه بودن گزاره را نشان می‌دهند. این نوع از تردیدنماها برعکس تردیدنماهای دقت‎محور به جای افزایش دقت ادعاها، حضور نویسنده را در متن کاهش می‌دهند. این کار از طریق مخفی شدن نویسنده پشت امکانات نحوی مانند استفاده از حالت مجهول (مثال e) یا «بیانات انتزاعی»[19] که ادعا را به متن یا داده‌ها نسبت می‌دهند (مثال f و g)، انجام می‌شود (Hyland, 1996: 8).

(e) It seems that the stomata do not use the Calvin cycle ...

(f) These data indicate that phytochrome A possesses the intrinsic ...

(g) Thus, the evidence strongly favors the conclusion that ...

تردیدنماهای دستة (2) مواردی هستند که برای افزایش میزان تایید و تصدیق ادعاهای گوینده/نویسنده  نیاز به همکاری و تعامل با مخاطب دارند.  این دسته معمولاً شامل مواردی است که هدف از به کارگیری آنها، شخصی قلمدادکردن تفسیر و موضع نویسنده است و با القای این مطلب، جهانی بودن و صحت ادعای نویسنده را به سایه تردید می‌برند (مثال‌های h، i، j و k) ((Hyland, 1996: 9

(h) In our hands, there was no significant change in Vmax on illumination.

(i) I believe that the major organizational principle of thylakoids is that of ...

(j) I suggest here that the photosynthetic apparatus in higher plants not only ...

(k) My analogy is with a conveyor belt.

هایلند (1996) در ادامه از دیگر ابزارهای واژگانی و راهبردی نام می‌برد که برای نشان دادن تردید از آن‌ها استفاده می‌شود. دسته‌بندی هایلند (1996) از مقوله «تردیدنماها» در جدول (1) آمده است:

 

جدول 1- انواع تردیدنماها طبق دسته‌بندی هایلند (1996)

Table 1- Types of hedges according to Hyland (1996)

1)        تردیدنماهای واژگانی[20]	افعال وجهی[21] مانند may، could، would و غیره.
	افعال واژگانی معرفتی[22] مانند indicate، suggest، appear و غیره که خود به دو نوع افعال قضاوتی[23] و افعال گواه‌نما[24] تقسیم می‌شوند.
	صفات معرفتی[25] مانند possible، (un)likely، most و غیره.
	قیدهای معرفتی[26] مانند presumably، generally، almost و غیره.
2) تردیدنماهای راهبردی[27] که نویسندگان بواسطه آن‌ها می‌توانند با ارجاع به ضعف‌های تجربی، محدودیت‌های مدل، نظریه یا روش به‌کار رفته، یا دانش ناکافی میزان قطعیت گزاره را مشخص کنند (مثال l و m): (l) We do not know whether the increase in intensity of illumination from 250 to ... (m) One cannot exclude a possibility that the activity of EF-2 Kinase in wheat germ ...

 

وارتالا (2001) نیز بعد از هایلند (1996) و در پژوهشی مشابه، به بررسی تردیدنماها در مقالات علمی انگلیسی پرداخته و ننایج پیکره مورد مطالعه‌ی خود را در 8 گروه/زیرگروه متفاوت دسته‌بندی کرده است که جزئیات این دسته‌بندی در جدول (2) آمده است:

 

جدول 1- انواع تردیدنماها طبق دسته‌بندی وارتالا (2001)

Table 2- Types of hedges according to Varttala (2001)

افعال کمکی وجهی[28] مانند may، could، would و غیره
افعال کامل[29] مانند suggest.	افعال گزارشی غیرواقعی[30] که «افعال کارگفتی[31] » زیادی را شامل می‌شود. مانند argue، predict، imply وغیره. این افعال از این رو کارگفتی  نامیده می‌شوند که در اصل «عمل مورد اشاره را بیشتر از آنکه توصیف کنند، اجرا می‌کنند» (Varttala, 2001:120).
	افعال معرفتی احتمالی[32] که بیشتر به وضعیت یا فرایند ذهنی کسانی که نظراتشان گزارش می‌شود اشاره دارد تا فعالیت زبانی (Varttala, 2001:122)؛ مانند assume، estimate، speculate و غیره.
	افعال معین احتمالی[33] مانند appear و seem.
قیدها	قیدهای احتمالی[34] مانند potentially،likely، possibly و غیره.
	قیدهای بسامد حدودی  [35] مانند generally، typically، frequently و غیره.
	قیدهای درجه حدودی  [36] مانند quite، somewhat، greatly و غیره.
	قیدهای  تقریبی [37] مانند almost، nearly، virtually و غیره.
صفات	صفات احتمال[38] مانند possible، potential و غیره.
	صفات بسامد حدودی [39] مانند common، usual، typical و غیره.
	صفات درجه حدودی  [40] مانند significant، substantial و غیره.
	صفات تقریبی [41] مانند approximate.
اسم‌ها	اسم‌های اظهاری  غیرواقعی[42] مانند claim، proposition و غیره.
	اسم‌های معرفتی احتمالی[43] مانند belief، estimate و غیره.
	اسم‌های شبه احتمالی[44] مانند tendency، likehood و غیره.
عناصر وابسته به بند[45] که شامل بندهای شرطی نیز می‌شوند (مثال‌های n و o) (Varttala, 2001:145). (n) In interpreting these results, it must be kept in mind that our sample was not representative of all US firms. [...] Whether these results would generalize to a broader population is not known. (o) Broader definitions (including UP diagnoses) are useful because they allow for more ill persons to be included in the linkage analysis, yielding increased power to detect linkage if the affection status model is correct.
سوالات
دیگر تردیدنماها که شامل انواع مختلف تردیدنما (مانند عبارات یا اقلام واژگانی که معنایی غیر از تردیدنماهای دسته‌های قبلی دارند) هستند (مثال p) (Varttala, 2001:149). (p) An increase in the minimum wage could lead to an increase in full-time employment relative to part-time employment for at least two reasons.

 

در پژوهش حاضر برای استخراج تردیدنماها، به صورت تلفیقی از دسته‌بندی‌های وارتالا (2001) و هایلند (1996) بهره گرفته‌ایم که تقسیم‌بندی و مثال‌های مربوط به هر دسته در ادامه آورده شده است:

• افعال اصلی قضاوتی، مانند « فکر می‌کنم»، «به نظرم/من» و غیره ... .
• افعال اصلی گواه‌نما، مانند «می‌گن»، و «انگاشتن» (یا مشتقات آن، یعنی  انگار/انگاری[46])
• قیدها، مانند« احتمالًا»
• صفات، مانند «بالقوه»، «یحتمل»
• اسم‌ها (در داده‌ها و پیکره مورد بررسی در این پژوهش، نمونه‌ای برای این دسته یافت نشد)
• افعال وجهی، مانند« شایستن (شاید) و بایستن (باید)»

 

4. روش انجام پژوهش

پژوهش حاضر ماهیتاً توصیفی-تحلیلی و به لحاظ روش‌شناختی از نوع میدانی و پیمایشی است؛ این پژوهش هم از مؤلفه‌های کیفی و هم از رویکرد کمّی بهره می‌گیرد. مؤلفه‌های کیفی پژوهش مبتنی بر آرای هایلند (1996) و وارتالا  (2001) است و رویکرد کمّی شامل آمار توصیفی و استنباطی برای محاسبه توزیع فراوانی انواع تردیدنماها  و بررسی  میزان همبستگی و سطح معناداری آن‌ها در ارتباط با متغیرهای «جنسیت» و «سن» است . برای جمع‌آوری داده‌های این تحقیق از پرسشنامه‌ای محقق‌ساخته بهره گرفتیم که ابتدا روایی آن  توسط 8 نفر  از اساتید رشته‌های زبانشناسی، جامعه‌شناسی، روانشناسی، آموزش و ادبیات زبان انگلیسی تأیید شده است و در ادامه میزان پایایی پرسشنامه نیز  با استفاده از آزمون آلفای کرونباخ محاسبه شده است که میزان پایایی آن  0.826 به‌دست آمد. پرسشنامه مذکور در مرحله بعد به‌صورت الکترونیکی تنظیم و به‌ روش  تصادفی در اختیار 523 زن و مرد فارسی‌زبان در چهار رده سنی مختلف قرار گرفت که 264 نفر از این تعداد را زنان و 259 نفر را مردان تشکیل می‌دهند. تعداد شرکت کنندگان (پاسخ دهندگان) در/به این پرسشنامه  به تفکیک هر رده سنی به شرح زیر می باشد:

15 تا 25 سال: 108 نفر                                             26 تا 35 سال: 167 نفر

36 تا 45 سال: 125 نفر                                             بالاتر از 45 سال: 123 نفر

در مرحلة طراحی و اجرای  پرسشنامه علاوه بر موارد استفاده شده توسط گویشوران از میان چند رمان فارسی که به‌صورت تصادفی انتخاب شده‌اند، برای هر دسته‌‌ در چهارچوب تلفیقی موردنظر، یک یا چند مصداق انتخاب و از شرکت‌کنندگان خواسته شده است تا میزان استفاده خود  از این تردیدنماها را  بر اساس طیف لیکرت[47] 5-درجه‌ای از «خیلی زیاد» تا «هرگز» اعلام کنند؛ همچنین، در انتهای سؤالات این بخش از طریق طرح یک پرسش باز از آن‌ها خواسته شد تا در صورت استفاده از اقلام واژگانی دیگر برای نشان دادن تردید، یک یا چند مورد ‌را قید کنند. لازم به توضیح است که تردیدنماهایی که در پرسشنامه گنجانده شده‌اند، از جمله رایج‌ترین نشانگرهای تردید در پیکرة مورد استفاده هستند که معمولاً از آن‌ها در گفتار روزمره استفاده می‌شود. دسته‌بندی و مثال‌هایی از هر کدام از این تردیدنماها به شرح زیر می‌باشد:

الف) شاید و لابد، از دسته‌ی افعال/قیدهای وجهی

ب) به نظرم/ به نظر می‌رسه، امکان دارد، ممکن است و گمان می‌کنم، از دسته‌ افعال اصلی قضاوتی

ج) انگار/ انگاری و می‌گن، از دسته‌ی افعال اصلی گواه‌نما (یا مشتقات آن‌ها)

د) احتمالًا، از دسته‌ی قیدها

از آنجا که در گفتار گویشوران و همچنین در رمان‌های مورد بررسی در این پژوهش، هیچ تردیدنمایی در دسته «اسم» و «صفت» یافت نشد، از این دو دسته هیچ نمونه‌ای در پرسشنامه گنجانده نشد و در عوض تلاش شد تا از رهگذر طرح یک پرسش باز در انتهای سوالات، وجود/ عدم وجود تردیدنماها در این دو دسته را بررسی کنیم. پس از گردآوری پرسشنامه‌ها، داده‌های مورد نظر  مورد تحلیل و آزمون‌های آماری قرار گرفتند تا معناداری یا عدم معناداری و ارتباط آنها با دو عامل «جنسیت» و «سن»  مشخص گردد. لازم به توضیح است هیچ‌گونه پاسخ گمشده یا نامربوطی در پاسخ شرکت‌کنندگان دیده نشد و تمام پاسخ‌های مندرج در  پرسشنامه‌ها معتبر بودند. همچنین طبق قضیه حد مرکزی[48]، با توجه به بالا بودن تعداد داده‌ها، توزیع آن‌ها نرمال فرض شده است؛ از این رو برای تحلیل‌های آماری به ترتیب از آزمون‌های پارامتری تی[49] و آنووا[50] و همچنین از آزمون تعقیبی توکی[51] استفاده شده است.

به عبارت دقیقتر، برای مقایسة تأثیر «جنسیت» بر استفاده از «تردیدنماها» ابتدا به‌طورکلی و سپس به‌طور مجزا بر روی هر «تردیدنما» از آزمون t مستقل استفاده شده و پس از مشخص شدن تأثیر/عدم تأثیر این متغیر، میزان تاثیر بر حسب مقدار میانگین مشخص شده است. در مورد مقایسه تأثیر گروه سنی، به دلیل آنکه تعداد سطوح بیش از دو عدد بود، آزمون تحلیل واریانس مورد استفاده قرار گرفت و پس از تعیین تأثیر یک گروه یا گروه‌های سنی بر کاربرد «تردیدنماها»، آزمون تعقیبی توکی برای مقایسه دو به دویی در گروه‌های سنی اجرا شد که نتایج آن در بخش تحلیل داده‌ها و بحث گزارش می‌شود.

 

5. تحلیل داده‌ها و بحث

همان‌طور که در بخش روش پژوهش توضیح داده شد، مصداق‌های مورد سؤال در پرسشنامه علاوه بر گقتار گویشوران، از میان برخی رمان‌های فارسی[52] که به روش تصادفی گزینش شدند، نیز استخراج شده‌اند؛ نمونه‌هایی از این مصادیق در ادامه به تفکیک دسته‌بندی انتخابی آورده شده‌اند:

• افعال اصلی قضاوتی

«... به نظر او هیتلر بزرگ‌ترین آدمی بود که تا این لحظه در تاریخ بشریت ظاهر شده بود.»

«... شعرهایش را به آب گنگ داد و گمانم از پانرپانچلی یاد گرفته بود و با زنی آمریکایی عروسی کرد و با هم به بارسلون رفتند...» (حکایت گلهای رازیان ، 47)

« ... ای کاش من چنان جراتی داشتم. اما چون می‌دانم ممکن است مرا قصاص کنند و در نتیجه از دیدار تو محروم گردم، حاشا و کّلا که به چنین کاری دست بزنم.» ( سنگ صبور، 53)

• افعال اصلی گواه‌نما

«... به بلقیس گفتم: انگاری که خیلی دلت واسه جهان سلطون می‌سوزه. بهتر شد که مرد...» (سنگ صبور، 147)

« ... هذیان نبود، سرواژه می‌کردی. انگار داری با دوستت حرف می‌زنی.» (فریدون سه پسر داشت، 157)

• قیدها

«... جای پهن کردن جانماز بود. مادر و جد و آباد مادر بزرگ هم احتمالًا بر روی همان گله جا و در همین خانه جانمازهایشان را پهن کرده بودند...» (جزیره سرگردانی، 4)

«... حالا یادت باشد که قرار مهمی داری. این آدمی که می‌آید اینجا، احتمالا مقدمات سفر را برات جور می‌کند.» (فریدون سه پسر داشت، 121)

• افعال وجهی

«دائی گفت: خوب شاید هم راست می‌گوید، امروزه روز کار آزاد خیلی باب شده...» (سگ و زمستان بلند، 78)

«... گفت خب آقای محمدی پسر شما از روس‌ها پول می‌گیرد؟ گفتم نخیر قربان، گفت شاید هم با انگلیسها ساخته؟ گفتم به سر شما قسم که همچی چیزی نیست. گفت پس لابد آمریکایی‌ها بهش کمک می‌کنند. گفتم آخر آقا والله اینطور نیست. گفت خب پس حتما دیوانه است...» (سگ و زمستان بلند، 51)

«... لابد وقتی قاطی سربازهای بیچاره ما می‌شده‌اند آن‌ها خیال کرده‌اند نیروی کمکی که آنقدر منتظرش بودند رسیده، هلهله هم کرده‌اند.» (سووشون، 211)

در ادامه، داده‌های استخراج شده در دو زیربخش 5-1 و 5-2 تحلیل می‌شوند و نتایج آزمون‌های آماری گزارش خواهد شد.

 

1-5. تأثیر جنسیت بر کاربرد «تردیدنماها»

تحلیل آماری داده‌های حاصل از پرسشنامه نشان می‌دهد که اگرچه در مقیاس کلی، تفاوت معناداری میان استفاده از «تردیدنماها» در گفتار روزمره  زنان و مردان وجود ندارد، اما میزان استفاده از تردیدنمای «انگار/ انگاری» از دستة «گواه‌نماها» در زنان به شکل معناداری بیشتر از مردان بوده است. این در حالی است که، میزان به‌کارگیری تردیدنمای «گمان می‌کنم» از دستة «افعال قضاوتی»، در مردان به‌طور معناداری بیشتر از زنان بیشتر بوده است (P<0.05). در ادامه، در قالب جداول (3) و (4) جزئیات و تفاوت‌های میانگین مقادیر به دست آمده برای هر یک از تردیدنماهای مورد بررسی شرح داده‌ می‌شود:

 

جدول 2- میزان استفاده کلی از تردیدنماها در گفتار زنان و مردان

Table 3-The amount of general usage of hedges in men and women’s speech

	جنسیت	تعداد	میانگین	انحراف معیار	میانگین Std. Error	t	درجه آزادی	سطح معناداری
تردیدنماها	زن	264	3.2050	0.58064	0.03574	0.410-	521	0.682
	مرد	259	3.2273	0.66237	0.04116

 

طبق نتایج به‌دست آمده در جدول (3)، همان‌طور که مشاهده می‌شود سطح معناداری آزمون t مستقل بین‌گروهی 0.682 به‎دست آمده که بیش از خطای 5 درصد می‌باشد (P>0.05). بدین‌ترتیب، می‌توان با اطمینان 95 درصد گفت در مقیاس کلی تفاوت معناداری بین زنان و مردان در استفاده از تردیدنماها وجود ندارد؛ اما در ادامه به منظور بررسی دقیق‌تر، اثر این متغیر بر هر یک از تردیدنماهای مورد سوال، که در بخش 4 به آن‌ها اشاره شد، مورد بررسی قرار گرفت که نتایج آن در جدول (4) گزارش شده است:

 

جدول 3- میزان استفاده از هر یک تردیدنماها در گفتار زنان و مردان

Table 4- The amount of usage of each hedge in men and women’s speech

	جنسیت	تعداد	میانگین	انحراف معیار	t	درجه آزادی	سطح معناداری
«شاید»	زن	264	3.52	0.804	0.020	521	0.984
	مرد	259	3.52	0.886
«به نظرم/ به‌نظرمی‌رسه»	زن	264	3.75	0.826	0.931	521	0.352
	مرد	259	3.68	0.903
«احتمالا»	زن	264	3.57	0.801	1.511-	521	0.131
	مرد	259	3.68	0.827
«انگار/ انگاری»	زن	264	3.06	0.961	2.702	521	*0.007
	مرد	259	2.83	0.989
«گمان می‌کنم»	زن	264	2.73	1.014	2.670-	521	*0.008
	مرد	259	2.97	1.024
«لابد»	زن	264	2.82	0.988	1.369	521	0.171
	مرد	259	2.70	1.004
«می‌گن، مثل اینکه»	زن	264	2.92	0.960	1.925-	521	0.055
	مرد	259	3.08	1.038
«امکان دارد/ ممکن است»	زن	264	3.27	0.822	1.162-	521	0.246
	مرد	259	3.36	0.875

طبق جدول (4)، از آن‌جا که سطح معناداری آزمون t مستقل برای «شاید»، «به نظرم/ به‌نظرمی‌رسه»، «احتمالا»، «لابد»، «می‌گن، مثل اینکه» و «امکان دارد/ ممکن است» بیش از خطای 5 درصد به‌دست آمده است (P> 0.05)، می‌توان با اطمینان 95 درصد نتیجه گرفت که تفاوت معناداری میان میزان استفاده از این تردیدنماها در زنان و مردان وجود ندارد؛ اما علیرغم عدم معناداری تأثیر عامل جنسیت بر کاربرد تردیدنماهایی که در بند پیش بدان اشاره شد، داده‌های جدول (4) نشان می‌دهند که میزان استفاده از تردیدنمای «انگار/ انگاری» در زنان بیشتر از مردان بوده و البته این تفاوت معنادار است، چراکه سطح معناداری آزمون t مستقل در این مورد 0.007 به‌دست آمده که کم‌تر از 0.05 است (0.007 < 0.05)؛ لازم به توضیح است که  میانگین کاربرد این واژه در زنان 3.06 و در مردان 2.83 حاصل شده است. علاوه‌براین، نتایج نشان می‌دهد که میزان به‌کارگیری تردیدنمای «گمان می‌کنم»، در مردان به‌طور معناداری بیشتر از زنان بوده است (P<0.05)؛ همان‌گونه که در جدول (4) قابل مشاهده است، میانگین استفاده از این «تردیدنما» در زنان 2.73 و در مردان 2.97 به‌دست آمده است.

 

2-5. تأثیر سن بر کاربرد «تردیدنماها»

نتایج مقایسه میانگین استفاده از «تردیدنما» به‌طور کلی میان گروه‌های سنی 15-25، 26-35، 36-45 و بالای 45 سال به صورت جدول 5 گزارش می‌شود:

 

جدول 4- میانگین استفاده کلی از تردیدنماها در گروه‌های سنی مختلف

Table 5- The Average use of hedges generally in different age groups

	تعداد	میانگین	انحراف معیار	تحلیل واریانس (F)	سطح معناداری
15-25 سال	108	3.3194	0.61815	1.915	0.126
26-35 سال	167	3.2268	0.57978
36-45 سال	125	3.1260	0.67772
بالاتر 45 سال	123	3.2022	0.61457

 

طبق نتایج جدول (5)، از آنجا که سطح معناداری آزمون تحلیل واریانس 0.126 به‌دست آمده و بیشتر از خطای 5 درصد است، می‌توان نتیجه گرفت که میانگین استفاده از تردیدنماها به‌طور کلی میان گروه‌های سنی مختلف تفاوت معناداری با یکدیگر ندارد؛ اما از آنجا که سطح معناداری آزمون تحلیل واریانس (F)  برای تردیدنماهای «شاید»، «به‌نظرم/ به‌نظر می‌رسه»، «انگار/ انگاری»، «گمان می‌کنم» و «می‌گن/ مثل اینکه» کم‌تر از خطای 5 درصد به‌دست آمده است (P< 0.05)، می‌توان با اطمینان 95 درصد نتیجه گرفت که تفاوت معناداری میان میزان استفاده از این تردیدنماها در گروه‌های سنی مختلف وجود دارد.

 در ادامه، به منظور بررسی دقیق‌تر تأثیر عامل «سن» بر استفاده از «تردیدنماها»، تک‌تک تردیدنماهای مورد سوال در پرسشنامه که در بخش (4) به آن‌ها اشاره شد، بررسی شدند و نتایج آن در جدول (6) آورده شد:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 5- میانگین استفاده از هر تردیدنما در گروه‌های سنی مختلف

Table 6-The Average use of each hedge in different age groups

	گروه سنی	تعداد	میانگین	انحراف معیار	F	سطح معناداری
«شاید»	15-25 سال	108	3.71	0.897	3.916	*0.009
	26-35 سال	167	3.57	0.764
	36-45 سال	125	3.44	0.865
	بالای 45 سال	123	3.37	0.852
	مجموع	523	3.52	0.845
«به‌نظرم/ به‌نظر می‌رسه»	15-25 سال	108	3.94	0.841	6.140	*0.000
	26-35 سال	167	3.80	0.838
	36-45 سال	125	3.58	0.844
	بالای 45 سال	123	3.53	0.890
	مجموع	523	3.72	0.865
«احتمالا»	15-25 سال	108	3.79	0.832	2.392	0.068
	26-35 سال	167	3.65	0.784
	36-45 سال	125	3.55	0.902
	بالای 45 سال	123	3.53	0.728
	مجموع	523	3.63	0.815
«انگار/ انگاری»	15-25 سال	108	3.19	0.961	4.074	*0.007
	26-35 سال	167	2.99	0.957
	36-45 سال	125	2.82	0.934
	بالای 45 سال	123	2.80	1.040
	مجموع	523	2.95	0.981
«گمان می‌کنم»	15-25 سال	108	2.66	1.129	5.461	*0.001
	26-35 سال	167	2.77	1.081
	36-45 سال	125	2.81	0.965
	بالای 45 سال	123	3.15	0.840
	مجموع	523	2.85	1.025
«لابد»	15-25 سال	108	2.77	1.090	0.334	0.801
	26-35 سال	167	2.82	0.965
	36-45 سال	125	2.71	1.038
	بالای 45 سال	123	2.73	0.915
	مجموع	523	2.76	0.997
«می‌گن/ مثل اینکه»	15-25 سال	108	3.17	1.140	3.098	*0.026
	26-35 سال	167	2.93	0.960
	36-45 سال	125	2.83	1.030
	بالای 45 سال	123	3.12	0.864
	مجموع	523	3.00	1.002
«امکان دارد/ ممکن است»	15-25 سال	108	3.32	0.936	0.582	0.628
	26-35 سال	167	3.29	0.844
	36-45 سال	125	3.26	0.860
	بالای 45 سال	123	3.39	0.764
	مجموع	523	3.31	0.849

با توجه به داده‌های جدول (6)، از آنجا که سطح معناداری آزمون تحلیل واریانس (F)  برای تردیدنماهای «شاید»، «به‌نظرم/ به‌نظر می‌رسه»، «انگار/ انگاری»، «گمان می‌کنم» و «می‌گن/ مثل اینکه» کم‌تر از خطای 5 درصد به‌دست آمده است (P< 0.05)، می‌توان با اطمینان 95 درصد نتیجه گرفت که تفاوت معناداری میان میزان استفاده از این تردیدنماها در گروه‌های سنی مختلف وجود دارد. بنابراین، پس از اطمینان از تأثیر متغیر سن بر کاربرد پنج تردیدنمای مذکور، آزمون تعقیبی توکی جهت مقایسه دو به دویی گروه‌های سنی با یکدیگر در میزان استفاده از این تردیدنماها انجام شد که نتایج آن در قالب سه جدول مجزا (جدول‌های 7، 8 و 9) گزارش می‌شود:

 

جدول 6- مقایسه دو به ‌دویی استفاده تردیدنماهای «شاید» و «به‌نظرم/به‌نظر می‌رسه» در گروه‌های سنی مختلف

Table 7- Two-by-two comparison of the hedges “Shayad (maybe)” and “Be Nazar Mirese (it seems)” between different age groups

تردیدنما	گروه سنی اول	گروه سنی دوم	تفاوت گروه سنی اول از دوم	سطح معناداری
«شاید»	15-25سال	26-35 سال	0.138	0.541
		36-45 سال	0.273	0.064
		بالای45 سال	*0.347	0.10
	26-35 سال	15-25 سال	0.138-	0.541
		36-45 سال	0.135	0.524
		بالای 45 سال	0.209	0.155
	36-45 سال	15-25سال	0.273-	0.064
		26-35سال	0.135-	0.524
		بالای 45 سال	0.074	0.898
	بالای 45 سال	15-25 سال	*0.347-	0.010
		26-35 سال	0.209-	0.155
		36-45 سال	0.074-	0.898
«به‌نظرم، به‌نظر می‌رسه»	15-25سال	26-35 سال	0.142	0.532
		36-45سال	*0.360	0.007
		بالای 45 سال	*0.416	0.001
	26-35 سال	15-25 سال	0.142-	0.532
		36-45 سال	0.218	0.134
		بالای 45 سال	*0.274	0.035
	36-45 سال	15-25 سال	*0.360-	0.007
		26-35 سال	0.218-	0.134
		بالای 45 سال	0.056	0.956
	بالای 45 سال	15-25سال	*0.416-	0.001
		26-35 سال	*0.274-	0.035
		36-45 سال	0.056-	0.956

 

طبق نتایج جدول (7)، میزان استفاده از تردیدنمای «شاید» در گروه سنی 25-15 سال به‌طور معناداری با گروه سنی بالای 45 سال متفاوت بوده (P=0.01<0.05) و با توجه به اختلاف میانگین مثبت (0.347) می‌توان نتیجه گرفت که گروه سنی 25-15 بیشتر از شرکت‌کنندگان بالای 45 سال از این «تردیدنما» استفاده می‌کنند. علاوه بر تردیدنمای «شاید»، درخصوص تردیدنمای «به‌نظرم/ به نظر می‌رسه» نیز با الگوی مشابهی مواجه هستیم: بسامد استفاده از این «تردیدنما» در گروه سنی 15 تا 25 سال تفاوت معناداری با دو گروه سنی 45-36 و بالای 45 سال دارد (مقدار P برای این دو تردیدنما به ترتیب 0.007 و 0.001 بوده که کم‌تر از خطای 0.05 است). بدین‌ترتیب با توجه به اختلاف میانگین مثبت (0.360 و 0.416) مشخص می‌شود که گروه سنی اول بیش از دو گروه سنی آخر از این «تردیدنما» استفاده می‌کنند. جدول (8) که در ادامه آورده شده است، نتایج آزمون توکی را برای دو تردیدنمای «انگار/ انگاری» و «گمان می‌کنم» نشان می‌دهد:

 

جدول 7- مقایسه دو به ‌دویی استفاده از تردیدنماهای «انگار/ انگاری» و «گمان می‌کنم» در گروه‌های سنی مختلف

Table 8- Two-by-two comparison of the hedges “Engar/ Engari” and “Goman mikonam” between different age groups

تردیدنما	گروه سنی اول	گروه سنی دوم	تفاوت گروه سنی اول از دوم	سطح معناداری
«انگار/ انگاری»	15-25 سال	26-35 سال	0.206	0.315
		36-45 سال	*0.370	0.020
		بالای 45 سال	*0.398	0.011
	26-35 سال	15-25 سال	0.206-	0.315
		36-45 سال	0.164	0.484
		بالای 45 سال	0.191	0.349
	36-45 سال	15-25 سال	*0.370-	0.020
		26-35 سال	0.164-	0.484
		بالای 45 سال	0.027	0.996
	بالای 45 سال	15-25 سال	*0.398-	0.011
		26-35 سال	0.191-	0.349
		36-45 سال	0.027-	0.996
«گمان می‌کنم»	15-25 سال	26-35 سال	0.109-	0.819
		36-45 سال	0.151-	0.670
		بالای 45 سال	*0.497-	0.001
	26-35 سال	25-25 سال	0.109	0.819
		36-45 سال	0.042-	0.986
		بالای 45 سال	*0.388-	0.007
	36-45 سال	15-25 سال	0.151	0.670
		26-35 سال	0.042	0.986
		بالای 45 سال	*0.346-	0.036
	بالای 45 سال	15-25 سال	*0.497	0.001
		26-35 سال	*0.388	0.007
		36-45 سال	*0.346	0.036

 

همان‌گونه که اطلاعات جدول (8) نشان می‌دهد، میزان استفاده از تردیدنمای «انگار/ انگاری» در میان شرکت‌کنندگانی که بین 15 تا 25 سال سن دارند با همتایان 45-36 (P=0.02<0.05) و بالای 45 ساله‌شان (P=0.011<0.05) متفاوت است؛ اختلاف میانگین مثبتِ 0.370 با گروه سوم و اختلاف 0.398 با گروه آخر حاکی از آن است که گروه سنی 25-15 بیشتر از دو گروه مذکور از این «تردیدنما» استفاده می‌کنند. این در حالی است که، در مورد فعل قضاوتی «گمان می‌کنم»، شاهد تفاوت معناداری میان استفاده از این «تردیدنما» توسط گروه سنی بالای 45 سال با سه گروه سنی دیگر هستیم: اختلاف میانگین کاربرد تردیدنمای موردبحث برای هر سه گروه 25-15، 35-26 و 45-36 مثبت و معادل 0.497، 0.388 و 0.346 می‌باشد؛ به عبارت دقیقتر، افراد بالای 45 سالی که در تحقیق مشارکت داشته‌اند، بیشتر از سه گروه اول از تردیدنمای «گمان می‌کنم» استفاده می‌کنند.

به منظور تکمیل این بخش، نتایج آزمون تعقیبی و مقایسه دو به دویی گروه‌های سنی برای تردیدنمای «می‌گن/ مثل اینکه» نیز به شرح جدول (9) گزارش می‌شود:

 

جدول 8- مقایسه دو به دویی استفاده از تردیدنمای «می‌گن/ مثل اینکه» در گروه‌های سنی مختلف

Table 9- two-by-two comparison of the hedge “Migan/Mesle Inke” between different age groups

تردیدنما	گروه سنی اول	گروه سنی دوم	تفاوت گروه سنی اول از دوم	سطح معناداری
«می‌گن/ مثل اینکه»	15-25سال	26-35 سال	0.239	0.213
		36-45 سال	0.335	0.053
		بالاتر 45 سال	0.045	0.986
	26-35 سال	15-25 سال	0.239-	0.213
		36-45 سال	0.096	0.847
		بالاتر 45 سال	0.194-	0.358
	36-45 سال	15-25 سال	0.335-	0.053
		26-35 سال	0.096-	0.847
		بالاتر 45 سال	0.290-	0.101
	بالای 45 سال	15-25 سال	0.045-	0.986
		26-35 سال	0.194	0.358
		36-45 سال	0.290	0.101
		36-45 سال	0.031	0.989
		بالاتر 45 سال	0.103-	0.739

 

طبق داده‌های جدول (9) تفاوت معناداری در استفاده از تردیدنمای «می‌گن/ مثل اینکه» میان گروه‌های سنی مختلف وجود ندارد. در پایان این بخش، طبق یافته‌ها و تحلیل‌های آماری و همچنین، بر اساس اطلاعات حاصل از پیکرة مورد بررسی، دسته‌بندی پیشنهادی برای انواع تردیدنماهای مورد استفاده در گفتار روزمره زنان و مردان فارسی زبان در قالب شکل (1) ترسیم می‌گردد:

 

 

شکل 1- دسته‌بندی پیشنهادی تردیدنماهای موجود در گفتار روزمره زنان و مردان فارسی زبان

Fig 1- The suggested categorization of hedges in the daily speech of Persian-speaking men and women

 

 

علاوه بر نتایج حاصل از پاسخ‌های شرکت‌کنندگان به پرسش‌های اجباری در پرسشنامه‌، از میان 523 نفر، 93 نفر نیز به پرسش بازی که در انتهای سوالات درج شده بود، پاسخ داده‌ بودند. بسیاری از موارد ذکر شده در پاسخ‌ها در دسته‌بندی‌های چهارچوب نظری پژوهش جای می‌گیرند، اما درخصوص مقولة «اسامی»، هیچ نمونه‌ای در پاسخ‌ها مشاهده نشد. علاوه‌براین، تعدادی از شرکت‌کنندگان از عبارت «انشاالله» برای نشان دادن تردید استفاده کرده بودند و از آن‌جایی که این عبارت معادل جمله شرطی « اگر خدا بخواهد» در زبان فارسی ا‌ست و معمولاً به همراه بیان مطالب و کارهایی که گوینده قصد انجام آنها را در زمان آینده دارد، به کار می‌رود، شاید بتوان آن را با اندکی تسامح در دستة «تردیدنماها» قرار داد، با این حال نمی توان با قاطعیت آن را در هیچ یک از دسته‌بندی‌های مورد نظر هایلند (1996) و وارتالا (2001) جای داد.

 

6. نتیجه‌گیری

در مقاله حاضر تلاش شد تا چگونگی استفاده از «تردیدنماها» در گفتار روزمرة گویشوران زبان فارسی را با فرض آنکه «جنسیت» و «سن» بر کاربرد این مقوله زبانی تأثیرگذارند، بررسی کنیم. برای استخراج داده‌ها از تلفیقی از دسته‌بندی‌های ارائه‌شده توسط هایلند (1996) و وارتالا (2001) بهره بردیم. به منظور نیل به هدف پژوهش، پرسشنامه‌ای محقق-ساخته شامل نمونه‌هایی پرکاربرد از تردیدنماهای مستخرج از گفتار گویشوران و همچنین از رمان‌های منتخب فارسی، طراحی و به‌صورت تصادفی در اختیار 523 نفر از فارسی‌زبانان قرار گرفت. از این تعداد شرکت‌کننده، 50.4% را زنان و 49.5% را مردان تشکیل دادند که در چهار گروه‌ سنیِ 15 تا 25، 26 تا 35، 36 تا 45 و بالای 45 سال دسته‌بندی شدند. 20.6%  درصد از پاسخ‌دهندگان، 15 تا 25 سال سن داشتند، 31.9% به گروه سنی دوم متعلق بودند و دو گروه سنی آخر به ترتیب 23.9% و 23.5% از کل شرکت‌کنندگان را تشکیل دادند.

نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل تک به تک نمونه‌های مورد سوال و پاسخ‌های شرکت‌کنندگان نشان داد که استفاده از تردیدنمای «انگار/ انگاری»که متعلق به دستة «افعال گواه‌نما» می‌باشد، در زنان به‌صورت معناداری بیشتر از مردان  بوده است. این در حالی است که، میزان به‌کارگیری تردیدنمای «گمان می‌کنم» از دستة «افعال قضاوتی» کاملاً برعکس است، یعنی در مردان به‌طور معناداری بیشتر از زنان بوده است و این تفاوت را با اشاره به انگیزه‌های کاربردشناختی و «دیدگاه تسلط» تبیین کردیم.

همچنین، پس از آنکه سطح معناداری آزمون تحلیل واریانس (F)  برای تردیدنماهای «شاید»، «به‌نظرم/ به‌نظر می‌رسه»، «انگار/ انگاری»، «گمان می‌کنم» و «می‌گن/ مثل اینکه» کم‌تر از خطای 5 درصد به‌دست آمد، آزمون تعقیبی توکی جهت مقایسه دو به دویی گروه‌های سنی در استفاده از این نوع تردیدنماها انجام شد، تا اختلاف میان گروه‌های سنی با یکدیگر مشخص شود. در ادامه، مشخص شد که میان استفاده از انواع تردیدنماها در سه دستة افعال «گواه‌نما»، «قضاوتی» و «وجهی» در گروه‌های سنی مختلف، تفاوت معناداری وجود دارد. به عبارت دقیقتر، نتایج این آزمون نشان داد که افراد گروه سنی 15 تا 25 سال بیشتر از دو گروه 45-36 و بالای 45 سال، از تردیدنماهای «انگار/ انگاری» و «به‌نظرم/ به نظر می‌رسه» استفاده می‌کنند. همچنین، این گروه سنی بیشتر از همتایان خود در گروه سنی آخر از فعل وجهی «شاید» برای نشان دادن تردید استفاده می‌کند. این در حالی است که، استفاده از فعل قضاوتی «گمان می‌کنم» برای نشان دادن تردید، در میان شرکت‌کنندگان بالای 45 سال بیشتر از سه گروه سنی دیگر است. با این وجود، علیرغم تأثیر معنادار دو متغیر «سن» و «جنسیت» بر کاربرد برخی مصادیق نشان‌دهندة تردید در گفتار گویشوران فارسی‌زبان، این دو متغیر اجتماعی در مقیاس کلی اثر فاحشی بر کابرد تردیدنماها در زبان فارسی نداشتند.

علاوه‌براین، اگر به عنوان جمع‌بندی، نتایج پژوهش حاضر را با تحقیقات پیشین که در خصوص تردیدنماها انجام شده‌اند مقایسه کنیم، مشخص می‌شود که اغلب پژوهش‌های پیشین بر روی متون نوشتاری از جمله رمان‌ها و یا مقالات پژوهشی دانشگاهی صورت گرفته‌اند، به عنوان مثال نتایج مقالة قلی‌فامیان و کارگر (1392) حاکی از آن است که فراوانی نگرش‌نماهای منفی و یقین‌نماها در نقدهای مربوط به منتقدان مرد دو برابرِ این مقوله‌ها در متون مربوط به منتقدان زن است و به این ترتیب رویکرد جنسیت‌گرا در خصوص زبان و کاربرد آن تقویت می‌گردد. از طرفی، نتایج پژوهش نمازیان‌دوست و شفیعی (2018) و بختیاری و دهقانی (1392) نیز مؤید آن است که زنان بیشتر از مردان از تردیدنماها استفاده می‌کنند و بدین‌ترتیب، یافته‌های آن‌ها با دیدگاه‌ لیکاف (1975) سازگار و همسو است؛ اما برخلاف پژوهش‌های مذکور، نتایج مقالة امینه (2019) در تضاد با آراء لیکاف (1975) بوده و حاکی از آن است که مردان نسبت به همتایان زن، از تردیدنماها به میزان بیشتری استفاده می‌کنند. همچنین، در این پژوهش بافت، عامل مهمی در تعیین نوع و بسامد تردیدنماهای به کار رفته در گفتمان تلقی شده است.

یافته‌های پژوهش لیویستکا (2019) نیز ضمن تأکید بر عامل بافت، حاکی از آن است که تردیدنماهای خواننده-محور بالاترین فراوانی را دارند و وابسته به موضوع و بافت هستند. پژوهش ونگ و تاتیانا (2016) و هولمز (2013) از این حیث که به بررسی میزان فراوانی و طبقه‌بندی انواع تردیدنماها تحت تاثیر عامل جنسیت می‌پردازند، بیشترین شباهت را به پژوهش حاضر دارند. اما از طرفی دیگر، پژوهش نگارندگان از این حیث که اولاً، اولین تحقیق پیمایشی و میدانی است که با تمرکز برگونة گفتار انجام شده است و دوماً، علاوه بر بررسی تأثیر عامل جنسیت بر کاربرد تردیدنماها، به بررسی تأثیر عامل سن نیز پرداخته است، کاملاً متفاوت است. علاوه‌براین، نتایج حاصل از پژوهش حاضر برخلاف بسیاری از پژوهش‌های پیشین، مؤید دیدگاه لیکاف (1975) مبنی بر اینکه زنان بیشتر از مردان از تردیدنماها استفاده می‌کنند، نیست. بلکه، نکتة بدیع و درخور‌توجه در نتایج پژوهش حاضر این است که زنان و مردان برای نقش‌های زبانی متفاوتی از طبقات مختلف تردیدنماها و با توزیع فراوانی متفاوت استفاده می‌کنند و این تفاوت‌ها علاوه برعوامل جنسیت و سن، تا حدودی تحت تأثیر عوامل و انگیزه‌های روانشناختی و کاربردشناختی قرار دارند که در بخش تحلیل داده‌ها و بحث به آنها اشاره شد.

 و در پایان، طبقه‌بندی و تحلیلِ تردیدنماهای مستخرج از پرسشنامه در پژوهش حاضر نشان داد که گویشوران زن و مرد فارسی‌زبان در گفتار روزمرة خود از پنج دسته از تردیدنماهای موجود در چهارچوب نظری پژوهش، شامل: «افعال اصلی قضاوتی»، «فعل‌های اصلی گواه‌نما/مشتقات آنها»، «قیدها»، «افعال وجهی» و «صفات» استفاده می‌کنند.

 

پیشنهاد پژوهشی

پژوهش حاضر صرفاً به بررسی تأثیر «جنسیت» و «سن» گویشوران فارسی‌زبان بر کاربرد تردیدنماها در گفتار روزمره پرداخته است و به دلیل محدودیت فضا و حجم مقاله، نقش و میزان تأثیر سایر عوامل و متغیرهای اجتماعی، مانند «میزان تحصیلات» و «فرهنگ محلی/جغرافیاییِ» گویشوران بر کابرد این مقوله زبانی مورد بررسی قرار نگرفت. با توجه به اهمیت و نقش دو عامل مذکور، نگارندگان پیشنهاد می‌کنند که در پژوهش‌های آتی به بررسی میزان تأثیر این دو متغیر اجتماعی بر کابرد این مقولة زبانی و یا کابرد سایر مقوله‌های زبانیِ مورد نظر لیکاف و هولمز که در بخش مقدمه مطرح شد، پرداخته شود.

 

[1] منظور جنسیت زیست‌شناختی (biological gender) کاربران زبان است که مقوله‌های  زبانی مختلف را در گفتارشان به کار می‌گیرند.

[2] hedges

[3] taboo words

[4] tag questions

[5] emphatic stress

[6] hedging devices

[7] boosting devices

[8] Brown, P. & Levinson, S.

[9] hedges & boosters

[10] EFL

[11] modal auxiliary

[12] Negative attitude markers

[13] boosters

[14] to make things more or less fuzzy

[15] Content-motivated

[16] Reader-motivated

[17] Accuracy-based

[18] Writer-based

[19] abstract rhetors

[20] lexical hedges

[21] modal verbs

[22] epistemic lexical verbs

[23] judgmental verbs

[24] evidential verbs

[25] epistemic adjectives

[26] epistemic adverbs

[27] strategic hedges

[28] modal auxiliaries

[29] full verbs

[30] nonfactive reporting verbs

[31] performative verbs

[32] tentative cognition verbs

[33] tentative linking verbs

[34] probability adverbs

[35] adverbs of indefinite frequency

[36] adverbs of indefinite degree

[37] approximate adverbs

[38] probability adjectives

[39] adjectives of indefinite frequency

[40] adjectives of indefinite degree

[41] approximate adjectives

[42] nonfactive assertive nouns

[43] tentative cognition nouns

[44] nouns of tentative likehood

[45] clausal elements

[46] طبق نظر تسلی‌بخش و چنگیزی ( 1399)، «انگار و انگاری« دو قید وجهی هستند که بر شک و تردید دلالت دارند و از طریق فرآیند دستوری‌شدگی از فعل «انگاشتن» به وجود آمده‌اند.

[47] Likert Scale

[48] Central Limit Theorem

[49] t-Test

[50] Anova

[51] Tukey’s Test (Post-Hoc Analysis)

[52] از جمله رمان‌های فارسی که از آن‌ها برای استخراج برخی نمونه‌ها و داده‌ها بهره گرفته‌ایم عبارت‌اند از:  سگ و زمستان بلند (ش. پارسی‌پور،1369)؛ سنگ صبور (ص. چوبک، 1345)؛ جزیره سرگردانی (س. دانشور، 1372)؛ سووشون (س. دانشور، 1349)؛ حکایت گلهای رازیان (س. فضایلی، 1399)؛ و  فریدون سه پسر داشت (ع. معروفی، 1380)

 

تعداد مشاهده مقاله: 704

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 386