گزارش جدید گیاه بیگانۀ(Onagraceae) Oenothera indecoraبرای فلور ایران

مقدمه

امروزه گسترش گونه‌‌های مهاجم مهم‌‌ترین تهدید برای تنوع زیستی است (Mikeladze et al., 2017). سواحل دریای کاسپین به‌‌دلیل داشتن رطوبت زیاد و نداشتن یخبندان‌‌های زمستانی، دارای اقلیم مناسب برای استقرار و انتشار گونه‌‌های بیگانه است. در سال‌‌های اخیر، گونه‌‌های گیاهی بیگانۀ متعددی از سواحل دریای کاسپین، به‌‌ویژه استان گیلان گزارش شده است که برخی از آنها رفتارهای تهاجمی زیادی دارند (Moradi, 2021) مانند:

Sida rhombifolia L. (Amini et al., 2003), Amaranthus spinosus L. (Mohamadzadeh et al., 2005), Tagetes minuta L. (Naqinezhad & Saeidi Mehrvarz, 2007), Solanum sisymbriifolium (Eslami & Naqinezhad, 2010), Eichhornia crassipes (Mart.) Sloms (Mozaffarian & Yaghoubi, 2015), Ambrosia psilostachya DC. (Tokasi et al., 2017), Tagetes minuta L. (Naqinezhad & Saeidi Mehrvarz, 2007), Verbena brasiliensis Vell. (Moradi, 2021), Bidens frondosa L. (Moradi & Hamzehee, 2021).

Oenothera L. دومین سردۀ بزرگ تیرۀ گل مغربی Onagraceae است و 145 گونه دارد. گونه‌‌های این سرده به 18 بخش تقسیم می‌‌شود و پنج بخش آن دارای تقسیمات زیربخش است (Wagner et al., 2007). این گیاهان در نواحی معتدل تا نیمه‌‌گرمسیری آمریکا رویش دارند و بسیاری از آنها بومی مناطق مختلفی از کرۀ زمین شده‌‌اند (Dietrich, 1977) (شکل 1). این سرده دارای گیاهان علفی یک‌‌ساله و دوساله تا چندساله است. بسیاری از آنها در مناطق باز مانند مکان‌‌های قدیمی، کنار جاده‌‌ها، نهرها یا مناطق مخروبه وجود دارند. گونه‌‌های (Dietrich, 1977). O. biennis L. و Hill.(Syn. O. Sinuata L.)  O. laciniataاز تیرۀ گل مغربی در ایران رویش دارند(Amini & Zare, 2003; Azizian, 2005)  و گیاهان بومی‌‌شدۀ شمال کشور هستند. دو گونۀ یادشده با منشأ آمریکای شمالی، در بخش Oenothera و زیربخش Oenothera قرار می‌‌گیرند. در این پژوهش، O. indecora Cambess. برای نخستین‌‌بار از ایران گزارش می‌‌شود. این گونه به بخش Oenothera، زیربخش Allochroa و سری  Munziaتعلق دارد، دارای گونه‌‌هایی با کپسول استوانه‌‌ای است و به‌‌ندرت در یک‌‌سوم فوقانی حجیم یا تاحدودی پایک‌‌دار می‌‌شود؛ همچنین در قاعده فاقد جوش‌‌خوردگی با برگه است (Dietrich, 1977). این گونۀ بومی آمریکای جنوبی، درحال حاضر در خارج از محدودۀ رویش طبیعی، به صورت نئوفیت در مناطق مختلف گرمسیری و نیمه‌‌گرمسیری استرالیا، آفریقا و اروپا استقرار دارد (Crisafulli et al., 2013).

شکل1- انتشار طبیعی (رنگ سبز) و انتشار بومی‌‌شدۀ (رنگ بنفش) O. indecora در سطح جهان(GBIF, 2022)

Figure 1- Natural distribution (green color) and localized distribution (purple color) of O. indecora worldwide (GBIF, 2022)

مواد و روش‌‌ها

طی مأموریت‌‌های میدانی مربوط به جمع‌‌آوری نمونه‌‌های گیاهی از جنگل‌‌های هیرکانی در استان گیلان، این گونه برای نخستین‌‌بار از منطقۀ سیاهکلرود چابکسر جمع‌‌آوری شد (شکل 2) و در هرباریوم مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان نگهداری می‌‌شود. نمونۀ جمع‌‌آوری‌‌شده با استفاده از منابع فلور و مقالات مربوط بررسی و شناسایی شد (Dietrich, 1977; Azizian, 2005; Crisafulli et al., 2013).

شکل 2- موقعیت مکانی Oenothera indecora روی نقشۀ ایران و حاشیۀ دریای کاسپین روی google earth.

Figure 2- The location of Oenothera indecora on the map of Iran and the edge of the Caspian Sea on Google Earth.

نتایج و بحث

شرح گیاه‌‌شناسی

Oenothera indecora Cambess.

گیاهی یک‌‌ساله یا دوساله، با برگ‌‌های طوقه‌‌ای، فاقد انشعاب یا دارای شاخه‌‌های افراشتۀ برخاسته از طوقه و به طول 20 تا 60 سانتی‌‌متر است. سراسر گیاه پوشیده از کرک‌‌های پشمی بلند پراکنده همراه با کرک‌‌های راست، کرک‌‌های پشمی کوتاه متراکم و کرک‌‌های غده‌‌ای است. برگ‌‌های طوقه‌‌ای واژنیزه‌‌ای باریک، به‌‌تدریج یا یک‌‌باره باریک‌‌شونده به سمت دمبرگ، به طول 4 تا 8 سانتی‌‌متر و به عرض 2/0 تا 3/1 سانتی‌‌متر است. برگ‌‌های ساقه‌‌ای بیضوی باریک تا نیزه‌‌ای، نوک‌‌تیز، باریک‌‌شونده در قاعده، بدون دمبرگ، به طول 5/2 تا 7 سانتی‌‌متر و به عرض 2/0 تا 2/1 سانتی‌‌متر است. برگه‌‌ها بیضوی باریک تا بیضوی، بدون دمبرگ، بلندتر یا هم‌‌اندازۀ طول کپسول، به طول 5/1 تا 5 سانتی‌‌متر و به عرض 2/0 تا 1 سانتی‌‌متر است. برگ‌‌ها مسطح یا در حاشیه مواج و دندانه‌‌اره‌‌ای نامنظم نوک‌‌کند است. گل آذین ساقه‌‌ای است. لولۀ جام گل به طول 5/0 تا 5/1 سانتی‌‌متر است. جوانه‌‌ها کشیده تا بیضوی، به طول 2/0 تا 8/0 سانتی‌‌متر و ضخامت 5/1 تا 4 میلی‌‌متر است. کاسبرگ‌‌ها سبز یا سبز قهوه‌‌ای، اغلب دارای لکه‌‌های قهوه‌‌ای متمایل به قرمز، نوک کاسبرگ‌‌ها به طول 1 تا 5/1 میلی‌‌متر و راست است. گلبرگ‌‌ها بیضوی تا واژ‌‌تخم‌‌مرغی، زرد، تبدیل‌‌شونده به قرمز با افزایش سن و به طول 4 تا 10 میلی‌‌متر است. بساک‌‌ها به طول 5/1 تا 7 میلی‌‌متر است. میلۀ پرچم‌‌ها به طول 5/1 تا 7 میلی‌‌متر است. خامه کوتاه و به طول 1 تا 2 سانتی‌‌متر است. لُب‌‌های کلاله به طول 1 تا 2 میلی‌‌متر است. کپسول به طول 2 تا 3 سانتی‌‌متر و به ضخامت 5/1 تا 5/2 میلی‌‌متر است. دانه‌‌ها بیضوی تا گرد، به طول 7/0 تا 3/1 میلی‌‌متر و به ضخامت 3/0 تا 5/0 میلی‌‌متر است.

نمونه‌‌های جمع‌‌آوری‌‌شده

ایران، گیلان، چابکسر، جادۀ جنگلی سیاهکلرود، نزدیک رودخانه، 55/2" 58' ° 13/83" N: 36 26'  E: 50° ، 180 متر، 27/07/1401 و 05/08/1401، مرادی و مهدوی، 6966 و 6956 (GILAN) (شکل‌‌3).

شکل 3- Oenothera indecora: A) شاخۀ گل‌‌دار، B) برگ طوقه‌‌ای، C) سرشاخۀ میوه‌‌دار و رویشگاه (عکس‌‌های A، B و C از مهدوی) و D) نمونۀ هرباریومی (عکس D از مرادی).

Figure 3- Oenothera indecora: A) flowering branch, B) rosette leaf, C) fruiting branch and habitat (photos A, B and C from Mahdavi) and D) herbarium specimen (photo D from Moradi).

این گونه از درون تیپ رویشی توسکای قشلاقی Alnus glutinosa (L.) Gaertn. subsp. barbata (C.A.Mey.) Yaltirik - لرگ Pterocarya fraxinifolia (Poir.) Spach حاشیۀ رودخانۀ سیاهکلرود از روی خاک‌‌های شنی جمع‌‌آوری شد (شکل 3). سایر گونه‌‌های همراه رویش‌‌یافته در رویشگاه عبارت بودند از:

Geranium pyrenaicum Burm.f., Clinopodium nepeta (L.) Kuntze subsp. glandulosum (Req.) Govaerts, Sedum hispanicum L., Digitaria sanguinalis(L.) scop., Oxalis acetosella L., Artemisia annua L., Pimpinella affinis Ledeb., Erigeron canadensis L., Hypericum perforatum L., Eryngium caucasicum Fisch. ex Steud., Phytolaca americana L., Setaria viridis (L.) P.Beauv.

1. indecora گونۀ خویشاوند نزدیک به O. parodianaمحسوب می‌‌شود؛ ولی ازنظر برخی صفات ریخت‌‌شناسی تفاوت‌‌هایی وجود دارد؛ مانند طول برگه‌‌ها که در گونۀ O. indecora به‌‌طور تقریبی هم‌‌اندازه با کپسول یا بلندتر از آن و در O. parodiana نصف طول کپسول یا کوتاه‌‌تر از آن است؛ همچنین O. indecora دارای کرک‌‌های غده‌‌ای و O. parodiana فاقد آن است.
2. indecora بومی برخی از کشورهای آمریکای جنوبی است. این گیاه در اروپا، گونه‌‌ای بیگانه از کشورهای هلند، مجارستان، فرانسه، آلمان، بلژیک و اسپانیا شناخته می‌‌شود (Yuzbasioglu, 2014) و اخیراً از ایتالیا گزارش شده است (Crisafulli et al., 2013). طبق نتایج پژوهشی مربوط به بررسی مهاجم‌‌بودن گونه‌‌های سردۀ Oenothera در آفریقای جنوبی (Frean et al., 1997)، گونه‌‌هایی که به مناطق دست‌‌نخورده تهاجم می‌‌کنند، به‌‌طور بالقوه عامل تهدید جدی‌‌تری هستند نسبت به گونه‌‌هایی که تنها در مناطق آشفته بومی می‌‌شوند. بر این اساس، گونه‌‌های O.rosea، O.stricta و O. tetraptera و همچنین گونه‌‌های O.parodiana و O. indecora بیشترین پتانسیل را برای مشکل‌‌سازشدن در آینده نشان می‌‌دهند. چنین نتیجه‌‌ای تعمیم‌‌پذیر برای گونه‌‌های Oenothera در ایران است. O. indecora )بومی آمریکای جنوبی(، گونۀ نئوفیت رویش‌‌یافته در جنگل‌‌های کم‌‌ارتفاع هیرکانی در این پژوهش، در آینده ممکن است قابلیت تهاجمی بیشتری نسبت به دو گونۀ O. biennis و O. laciniata با منشأ آمریکای شمالی مربوط به گزارش‌‌های قبلی از ایران(Amini & Zare, 2003; Azizian, 2005) (روی ماسه‌‌زارهای حاشیۀ دریای کاسپین می‌‌رویند) داشته باشد. به‌‌طور احتمالی، این گونه در شرایط رویشی مشابه در سایر مناطق جنگلی پست کاسپینی نیز حضور دارد؛ اما به بررسی بیشتری در این زمینه نیاز است.

سپاسگزاری

نویسندگان از آقای دکتر Filip Verloove، متخصص فلور بیگانۀ باغ گیاه‌‌شناسی بلژیک به‌‌دلیل همکاری صمیمانه در شناسایی گونه با تأیید عکس‌‌های ارسالی، تشکر و قدردانی می‌‌کنند؛ همچنین از آقای دکتر شهریار صبح زاهدی پژوهشگر بخش تحقیقات جنگل‌‌ها و مراتع و آبخیزداری مرکز تحقیقات گیلان به‌‌دلیل همکاری در تهیۀ نقشۀ موقعیت رویشی گونۀ مطالعه‌‌شده سپاسگزاری می‌‌شود.