اثربخشی درمان خودشفقت‌ورزی بر افسردگی، اضطراب و تنیدگی مادران کودکان با اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی

‌هافمن، پزشکی آلمانی، نخستین‌بار در سال 1845 اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی [1] را تشخیص داد (Yadav et al., 2021). ویژگی اصلی اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی الگوی پایدار بی‌توجهی و فزون‌کنشی/ تکانشگری است که با کنش‌وری یا تحول فرد تداخل ‌ایجاد می‌کند. بی‌توجهی ازنظر رفتاری به‌صورت منحرف ‌شدن از تکلیف‌‌، فقدان پایداری‌‌، مشکلات در حفظ تمرکز و سازمان نایافته بودن ظهور می‌کند (Sethi et al., 2012). فزون‌کنشی با فعالیت‌های حرکتی شدید در زمان نامناسب‌‌، یا وول‌خوردن افراطی‌‌، ضربه‌زدن یا پرحرفی نشان داده می‌شود. تکانشگری نیز به فعالیت‌های عجولانه اشاره دارد که فوراً بدون آینده‌نگری رخ می‌دهد‌ (مانند پرتاب دارت در خیابان بدون توجه) و ممکن است در تمایل فرد برای دریافت پاداش فوری یا عدم دریافت در لذت‌جویی درنگیده^[2] منعکس شود. رفتارهای تکانشی ممکن است به‌صورت مزاحمت‌های اجتماعی‌ (قطع‌کردن حرف دیگران به‌صورت افراطی یا تصمیم‌گیری‌های مهم بدون در نظر گرفتن عواقب و نتایج بلندمدت مانند انتخاب شغل بدون کسب اطلاعات کافی)‌‌ نمود پیدا کند (Hoogman et al., 2022).

اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی با سه ویژگی نارسایی توجه‌‌، تکانشگری و فزون‌کنشی توصیف می‌شود که این علایم باید دست‌کم 6 ماه به طول انجامد و با سطح تحولی کودک تطابق نداشته و پیش از 12 سالگی ظاهر شده باشد (American Psychiatric Association, 2013). برای این اختلال سه طبقه شامل نوع عمدتاً بی‌توجه‌‌، نوع عمدتاً تکانشگر و نوع ترکیبی در نظر گرفته شده است. شیوع این اختلال در ‌ایالات متحده آمریکا حدود 7 درصد‌‌، در سطح بین‌المللی بین 2 تا 21 درصد گزارش شده است (By toft et al., 2017)‌‌. نتایج مطالعه سعدالهی و همکاران (1398) در داخل ایران نیز نشان دادند 5/44 درصد از کودکان پایه اول تا سوم درجه‌ای از اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی داشتند که در 9/10 درصد موارد شدید (نمرۀ 60 یا بیشتر) بوده است. 13 درصد پسران و 6/8 درصد دختران اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی شدید داشتند که تفاوت معنی‌دار بود. کودکان با اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی، نسبت به سایر کودکان مشکلات عاطفی‌‌، اجتماعی و رفتاری بیشتری را تجربه می‌کنند (Barkley, 2013) و علائمی ‌نشان می‌دهند که آشکارا بیان‌کنندۀ بی‌توجهی‌‌، حواس‌پرتی‌، پرحرفی‌‌، عمل بدون تفکر و بی‌نظمی ‌است‌ که این مجموعه رفتارهای سازش‌نایافته درنهایت، به مشکلات آموزشی‌‌، مهارت‌های ضعیف اجتماعی و بحران‌های خانوادگی منجر می‌شود (Aduen et al., 2018; Dekkers et al., 2022).

براساس نظریه‌های ‌‌روانشناختی و مطالعات صورت‌گرفته نیز اثرات کودکان مبتلا به نارسایی توجه/ فزون‌کنشی بر دیگر افراد خانواده‌‌، به‌ویژه مادر ثابت شده است (Sussman et al., 2022). با توجه به اینکه مادر اولین مراقب کودک است و نخستین مراحل تحول‌، تأثیری انکار‌ناپذیر بر شخصیت انسان دارد و همچنین، به دلیل اینکه بسیاری از مشکلات ‌‌روان‌شناختی ریشه در این تعامل دارند‌‌، ارتباط بین مادر و فرزند به‌نحو ویژه‌ای شایان توجه بوده است (Theule et al., 2013)؛ زیرا این پیوند چنان نزدیک و درهم‌تنیده است که هرگونه تغییر در یکی‌‌، دیگری را هم دستخوش تغییر و تحولات می‌کند. در این بین‌، مادر به‌عنوان فردی که دارای بیشترین ارتباط و نزدیکی با کودک است‌‌، بیشتر در معرض خطر چنین مشکلاتی است (Lertxundi et al., 2022; Chacko et al., 2017). به‌طور کلی تولد کودک با اختلالات سازش‌یافتگی در همه‌ خانواده‌‌ها می‌تواند زمینه‌ساز بروز انواع تنش شود و در چنین موقعیتی اگرچه همه افراد خانواده و کارکردشان آسیب ‌‌می‌بینند، مشکلات مربوط به مراقبت از فرزند مبتلا به اختلال‌‌، به‌طور ویژه، مادر را در معرض خطر ابتلا به آسیب‌های روانی قرار می‌دهد (Fossati et al., 2020). در این زمینه، کاپی و همکاران (2017) در مطالعه‌ای به بررسی کیفیت زندگی، ویژگی‌های روانی و سازگاری در والدین کودکان مبتلا به نارسایی توجه/ فزون‌کنشی پرداختند. نتایج به‌دست‌آمده نشان دادند به‌صورت کلی والدین از کیفیت زندگی پایین‌تری برخوردار بودند؛ اما عواملی مانند سازگاری با شرایط، درک موقعیت چالش‌آور و استفاده از راهبردهای مقابله‌ای مسئله‌مدار توانست موجب ارتقای سلامت روانی والدین شود. والدین معمولاً به دلیل چالش‌های تربیت کودکی با نیازهای ویژه، فشار روانی متوسط ‌‌تا شدیدی را تجربه می‌کنند. تحقیقات قبلی ثابت کرده است که تنیدگی بیش از حد والدین بر سلامت والدین و کودک تأثیر منفی می‌گذارد (Shaffer et al., 2020).

داشتن فرزند با نیاز ویژه ممکن است مشکلات و فشارهای روانی، اقتصادی و اجتماعی زیادی را برای خانوده‌ها به همراه داشته باشد و در صورت بی‌توجهی به سطوح بالایی از پریشانی روانشناختی[3] منجر می‌شود (Chronis et al., 2007; Özaslan & Yıldırım., 2021). بررسی‌های صورت‌گرفته حاکی از نقش مهم ویژگی‌های فردی، عوامل محیطی و شناختی در شدت افسردگی، تنیدگی و اضطراب والدین دارد (Beaton et al., 2020; Si et al., 2020). در این زمینه، نارکونام و همکاران (2014) در مطالعه‌ای به بررسی شیوع تنیدگی در میان والدین کودکان مبتلا به اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی پرداختند. طبق نتایج این پژوهش 7/69 درصد از والدین درجات بالایی از تنیدگی را گزارش کردند که مادران در مقایسه با پدران از مشکلات بیشتری برخوردار بودند. همچنین، ارتباط معناداری بین شدت اختلال کودک و تنیدگی والدین وجود داشت. در پژوهشی دیگر، ستهی و همکاران (2012) به بررسی میزان تنیدگی در والدین کودکان مبتلا به نارسایی توجه/ فزون‌کنشی پرداختند. در این پژوهش، 50 مادر دارای کودک بهنجار و 50 مادر دارای کودک مبتلا به نارسایی توجه/ فزون‌کنشی حضور داشتند. بررسی‌های صورت‌گرفته حاکی از شیوع بالای تنیدگی در والدین دارای کودک مبتلا به نارسایی توجه/ فزون‌کنشی داشت. پیمنتل و همکاران (2011) در مطالعه‌ای به بررسی رابطه سبک والدگری، تنیدگی و رفتار کودکان مبتلا به نارسایی توجه/ فزون‌کنشی پرداختند. بررسی‌های صورت‌گرفته حاکی از سطوح بالای تنیدگی در والدین کودکان دارای نارسایی توجه/ فزون‌کنشی داشت. همچنین، میزان شدت اختلال کودک ارتباط مستقیمی با سبک‌های والدگری خانواده داشت که حاکی از نقش چشمگیر والدین دارد. چرونیس و همکاران (2007) در پژوهشی به بررسی نقش افسردگی والدین در شدت اختلال کودکان مبتلا به اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی پرداختند. بررسی‌های انجام‌شده بر 108 کودک و والد نشان دادند افسردگی والدین به‌خصوص مادر نقش مهمی در شدت اختلالات رفتاری کودک دارد. درمقابل، والدینی که از سبک‌های والدگری مقتدرانه و رفتارهای مثبت استفاده می‌کنند، در بلندمدت شاهد بهبود رفتار کودک خود هستند. سی و همکاران (2020) در پژوهشی عوامل مؤثر بر تنیدگی والدین کودکان مبتلا به اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی را بررسی کردند. یافته‌های به‌دست‌آمده حاکی از شیوع بالای تنیدگی در میان والدین داشت. بر اساس این، عواملی مانند میزان درآمد، سن، سطح تحصیلات، جنسیت و شدت اختلال کودک با سطح تنیدگی والدین ارتباط معناداری نشان داد.

در رابطه با والدین دارای کودکان با نیازهای ویژه مداخلات گوناگونی انجام شده است (López-Pinar et al., 2018; Zhang et al., 2021). در این راستا، شاتا و همکاران (2014) در پژوهشی به بررسی اثربخشی مداخلات روانشناختی در والدین کودکان مبتلا به نارسایی توجه/ فزون‌کنشی پرداختند. بررسی‌های انجام‌شده حاکی از پایین‌بودن سلامت روان در والدین داشت. براساس نتایج پس‌آزمون مشخص شد مداخلات روانشناختی موجب کاهش پریشانی روانشناختی و مشکلات رفتاری والدین دارای کودکان مبتلا به نارسایی توجه/ فزون‌کنشی می‌شود. در مطالعه‌ای دیگر، چرونیس و همکاران (2006) به بررسی اثربخشی درمان شناختی رفتاری[4] بر کاهش افسردگی والدین کودکان مبتلا به نارسایی توجه/ فزون‌کنشی پرداختند. بررسی‌های انجام‌شده حاکی از اثربخش‌بودن درمان شناختی رفتاری بر کاهش افسردگی والدین داشت. اندرسون و گیوتری (2015) در پژوهشی به بررسی درمان ذهن‌آگاهی بر کاهش مشکلات روانشناختی والدین کودکان مبتلا به نارسایی توجه/ فزون‌کنشی پرداختند. نتایج به‌دست‌آمده حاکی از کاهش پریشانی روانشناختی، مشکلات والد - فرزندی و احساس ناکارآمدی والدین داشت. یکی دیگر از درمان‌های مثبت‌نگر، خودشفقت‌ورزی[5] است که در رابطه با والدین کودکان دارای نارسایی توجه/ فزون‌کنشی کمتر به آن پرداخته شده است (Navab et al., 2019). درمان متمرکز بر شفقت[6] (CFT) یک روش درمانی بسیار محبوب است؛ رویکردی جامع و یکپارچه برای یک درمان فراتشخیصی. تحقیقات دربارۀ اثربخشی و مقبولیت آن نیز در طی 10 سال گذشته با پیشرفت درمان افزایش یافته است و نسبت به سایر مداخلات فردی و خودیاری نیز اثربخشی بیشتری دارد‌‌ (Chronis et al., 2006; Craig et al., 2020).

سازه یا مفهوم خودشفقت‌ورزی، یکی از مهم‌ترین مفاهیم بوده که در روانشناسی به‌صورتی ناشناخته باقی‌مانده است؛ ولی با خودانگاره و خودنگری در ارتباط است‌ (Gilbert, 2014)‌. خودشفقت‌ورزی یک شکل سالم خودپذیری است که بیان‌کنندۀ میزان پذیرش و قبول جنبه‌های نامطلوب خود و زندگی پیرامون است (Lifford et al., 2008; Neff, 2003). خودشفقت‌ورزی با احساس دوست‌داشتن خود و تشویش و مراقبت دربارۀ دیگران در ارتباط است‌‌؛ اما هرگز خودمحوری یا ترجیح نیازهای خود به دیگران معنا نمی‌شود‌ (Lifford et al., 2009; Neff, 2011). براساس پژوهش‌های انجام‌شده افرادی که خودشفقت‌ورزی بالایی دارند، سلامت ‌‌روانشناختی بالاتری نسبت به افراد دارای خودشفقت‌ورزی پایین دارند (Wilson et al., 2019). در زمینۀ نارسایی توجه/ فزون‌کنشی بیتون و همکاران (2020) در پژوهشی شفقت به خود و انتقاد ادراک‌شده را در بزرگسالان مبتلا به اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی بررسی کردند. در این مطالعه، 46 درصد از افراد دارای نارسایی توجه/ فزون‌کنشی بودند. طبق نتایج به‌دست‌آمده افراد دارای نارسایی توجه/ فزون‌کنشی در مقایسه با افراد بهنجار از خودشفقت‌ورزی کمتری برخوردار بودند. همچنین، این افراد نمرات بالایی در انتقاد ادراک‌شده کسب کردند که حاکی از شرایط خانوادگی و اجتماعی بد آنها دارد. افزون بر آن‌‌، در درمان خودشفقت‌ورزی اشخاص یاد‌ می‌گیرند از احساسات دردناک خود دوری نجویند و آنها را سرکوب نکنند‌‌؛ بنابراین، می‌توانند در قدم نخست، تجربه خود را بشناسند و نسبت به آن احساس شفقت به خود داشته باشند (Riany & Ihsana, 2021). در تمرین‌های مبتنی بر شفقت بر ذهن‌آرامی‌‌، تن‌آرا‌می‌‌‌، شفقت به خود و ذهن‌آگاهی تأکید می‌شود که نقش فراوانی در آرامش ذهن فرد‌‌، کاهش تنیدگی و افکار خودآیند منفی خواهد داشت‌ (Gilbert, 2010). از نتایج این نوع درمان‌‌، اهمیت‌دادن به بهزیستی‌‌، درک و همدلی‌‌کردن، همدردی، قضاوت‌نکردن، مقصرنشمردن دیگران‌‌، تحمل یا تاب‌آوری آشفتگی و درد و رنج‌‌ ازطریق توجه‌‌، تفکر‌‌، رفتار‌‌، تصویرسازی‌‌، احساس و حس‌کردن مشفقانه است (Inwood & Ferrari, 2018). شواهد پژوهشی نیز نشان می‌دهند خودشفقت‌ورزی بالا با مهارت‌های مقابله‌ای مثبت (شیخی گراکویی و همکاران، 1400) و راهبردهای سازش‌نایافته کمتر‌‌، سلامت ‌‌روانشناختی و جسمانی بیشتر و تنیدگی ‌‌روانشناختی کمتر مرتبط است (Matos et al., 2022). در این زمینه، نواب و همکاران (2019) در پژوهشی به بررسی گروه درمانی مبتنی بر  شفقت  بر علائم روانشناختی مادران کودکان مبتلا به اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی پرداختند. نتایج پس‌آزمون نشان دادند مادران دریافت‌کنندۀ مداخلات درمانی شفقت به خود، در مقایسه با گروه گواه از افسردگی، اضطراب و تنیدگی کمتری برخوردار بودند.

درمجموع، براساس مطالعات پیشین و ضرورت به‌کارگیری روش آموزشی درمانی شفقت به خود و همچنین، نقش و کارایی این روش آموزشی در جامعه و خانواده‌های کودکان با اختلال با هدف کاهش مشکلات پیچیده آنها و سردرگمی‌های ناشی از به‌کارگیری روش‌های مختلف درمانی، معایب و عوارض احتمالی موجود‌، توجه اساسی به این حیطه و استفاده از آن در بخش‌های مختلف آموزش و درمان، بیش از پیش ضرورت دارد (Biber & Ellis, 2019). در حال حاضر نیز درواقع آموزش خودشفقت‌ورزی به مادران می‌تواند سبب نگریستن به جنبه‌های مثبت قضایا و مشکلات بین‌فردی‌‌، ارتباطات صمیمی بیشتری با کودک‌‌، اعضای خانواده و سایر افراد شود (Pullmer et al., 2019; Webster-Stratton et al., 2013). تما‌می‌ عوامل مطرح‌شده و نتایج مثبت حاصل از آموزش خودشفقت‌ورزی و نیز با توجه به اینکه در گذشته تمرکز پژوهش‌ها درباره رابطه والد - کودک (حسینی‌مهر و همکاران، 1400)، بیشتر تحت تأثیر اثرات روانشناختی بود که والدین بر کودک خود داشتند، نه اثراتی که کودکان بر والدین خود می‌گذارند (Evans et al., 2018)‌‌ و ضمن آنکه طبق نظر بارکلی (2020)، خط مقدم درمان این کودکان، آموزش والدین آنها به‌ویژه مادران است، پژوهش حاضر با هدف بررسی آموزش خودشفقت‌ورزی بر افسردگی، اضطراب و تنیدگی مادران کودکان مبتلا به اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی انجام شد.

روش

روش پژوهش، جامعۀ آماری و نمونه: پژوهش حاضر از نوع کاربردی و ازنظر روش پژوهش نیز یک مطالعه شبه‌تجربی با طرح پیش‌آزمون - پس‌آزمون و گروه گواه، همراه با دوره پیگیری است. جامعۀ آماری پژوهش شامل کلیۀ مادران بدون علائم بالینی کودکان با اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی بودند که در سال 1400 - 1399 به مرکز جامع توانبخشی کودکان و نوجوانان گیل و درمانگاه تخصصی اطفال بیمارستان شفا در شهر رشت مراجعه کرده بودند. نمونه پژوهش شامل 28 نفر از جامعۀ آماری مذکور در دامنه سنی 20 تا 49 سال بودند که به دلیل شرایط حاکم بر جامعه، به‌ویژه شیوع کووید-19، ترس و دیگر مسائل مربوط به شرکت و حضور در جلسات، به روش دردسترس و بر حسب شرایط ورود و خروج، انتخاب و به‌صورت تصادفی در دو گروه 14 نفره آزمایش و گواه جای‌دهی شدند. ملاک تعیین حجم نمونه نیز برحسب نظر بیشتر صاحب‌نظران، حجم نمونه، دست‌کم 12 تا 15 نفر برای هر گروه در پژوهش‌های شبه‌تجربی کافی و توصیه می‌شود. مادران در این پژوهش، در دامنه سنی 20 تا 49 سال قرار داشتند و دارای فرزند مبتلا به اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی بودند. همچنین، کودکان نیز در دامنه سنی 5 تا 11 سال بودند که روانپزشک اطفال، اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی را در آنها تشخیص داد و ازطریق آزمون تشخیصی نارسایی توجه/ فزون‌کنشی بر مبنای ویرایش پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی، ارزیابی‌‌ شدند و تشخیص نهایی، اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی بود. ملاک‌های ورود به پژوهش برای مادران: پریشانی روانشناختی، دامنه سنی 20 تا 49 سال، داشتن دست‌کم سواد خواندن و نوشتن و همچنین، علاقمند و همراه با موافقت کتبی برای شرکت در پژوهش. ملاک‌های ورود به پژوهش برای کودکان: در دامنه سنی 5 تا 11 سال، بهره هوشی بهنجار، تشخیص اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی توسط روانپزشک اطفال‌‌ و آزمون تشخیصی نارسایی توجه/ فزون‌کنشی بر مبنای ویرایش پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی و مصرف داروهای روانپزشکی مهارکننده اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی. ملاک‌های خروج نیز در مادران، شرکت هم‌زمان در جلسات مشاوره و روان‌درمانی و روانپزشکی، تکمیل ناقص پرسشنامه‌ها و غیبت بیش از دو جلسه؛ در کودکان نیز‌ داشتن سایر اختلالات همبود.

ابزار سنجش: فرم کوتاه پرسشنامۀ افسردگی، اضطراب و تنیدگی[7]: لاویبوند این پرسشنامه را در سال 1995 تهیه کرد. این مقیاس دارای دو فرم است. فرم اصلی 42 عبارت دارد که هریک از سازه‌های روانی افسردگی، اضطراب و تنیدگی را با 14 عبارت متفاوت ارزیابی می‌کند. در مطالعه حاضر، از فرم کوتاه پرسشنامه شامل 21 عبارت استفاده شد. هر زیرمقیاس 7 سؤال را شامل می‌شود که به‌صورت لیکرت از صفر تا سه نمره‌گذاری می‌شوند. از آزمودنی‌ها خواسته می‌شود تا با استفاده از یک مقیاس شدت/فراوانی 4 نقطه‌ای به درجه‌بندی میزانی بپردازند که هر حالت را در هفته گذشته تجربه کرده‌اند. دامنه نمرات به‌دست‌آمده برای هر خرده‌مقیاس از 0 تا 21 است. نمرات بالاتر نشان‌‌دهندۀ پریشانی روانشناختی بیشتر فرد است. بشارت (1384) فرم کوتاه 2۱ عبارتی را برای جمعیت ایرانی اعتباریابی کرده است. بشارت (1384) ضرایب آلفای کرونباخ مقیاس افسردگی، اضطراب و تنیدگی را دربارۀ نمونه‌هایی از جمعیت عمومی برای افسردگی 85/0، اضطراب 89/0 و برای تنیدگی و کل 91/0 گزارش کرده است. در این پژوهش نیز ضریب آلفای کرونباخ برای افسردگی، اضطراب، تنیدگی به‌ترتیب 89/0، 82/0 و 90/0 به دست آمد.

روش اجرا و تحلیل: برای گردآوری داده‌ها پس از اخذ معرفی‌نامه و مجوز‌های لازم، با همکاری اساتید محترم حاضر در این پژوهش و با هماهنگی با مرکز جامع توانبخشی کودکان و نوجوانان گیل شهر رشت‌، نویسندگان تصمیم گرفتند تا جلسات آموزشی، روند کار و کلیۀ مراحل کار این پژوهش را با توجه به شرایط بحرانی حاصل از کرونا، در بیمارستان شفا، در سالن اجتماعات (آمفی تئاتر) این بیمارستان با رعایت کلیه پروتکل‌های بهداشتی اعم از ارائه ماسک و دستکش و نیز با پذیرایی در تمام جلسات و ارائه پکیج آموزشی برای هر دو گروه و یک هدیه آموزشی برای گروه آزمایش برگزار نمایند کنند. در این راستا از مادران کودکان با اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی به‌عنوان نمونه پژوهش‌، بعد از آشنایی و برقراری ارتباط‌، ارائه توضیحات و راهنمایی‌های لازم به آنها درخصوص آموزش شفقت به خود‌‌، ضرورت و اهمیت‌، فواید و چگونگی انجام کار و نحوۀ تکمیل پرسشنامه‌ها‌‌، از مادرانی مایل و علاقمند به شرکت در پژوهش (از طریق فرم رضایت آگاهانه)‌، 28 نفر با برآورد ملاک‌های ورود‌‌، انتخاب و به‌صورت تصادفی‌ (با استفاده از روش قرعه‌کشی توسط فردی غیر از پژوهشگر) در دو گروه آزمایش (14نفر) و گواه (14نفر) جایگزین شدند (شایان ذکر است ابتدا حجم نمونه‌ای به تعداد 40 نفر برگزیده شده بودند؛ اما با توجه به آگاه‌بودن از مسئلۀ ریزش نمونه در پژوهش‌های تجربی که در طی مقدمات اولیه برگزاری نخستین جلسه آموزشی، با تعطیلی دو هفته‌ای ستاد مبارزه با کرونا ویروس 2019 بسیاری از افراد از شرکت در این جلسات انصراف دادند؛ به همین دلیل نیز نویسندگان به ناچار ناگزیر به نمونه‌گیری‌ مجدد برای از بین بردن اثر ریزش شدند). سپس مرحلۀ پیش‌آزمون به‌صورت ارائۀ پرسشنامه‌های پریشانی روانشناختی در اختیار آزمودنی‌ها قرار گرفت و پس از تکمیل آن توسط مادران‌‌، به گروه آزمایش، آموزش شفقت به خود توسط یک روانشناس متخصص و آموزش‌دیده و همچنین، مجری طرح بعد از سپری‌کردن دوره‌های مختلف و کسب تجارب لازم به‌عنوان کمک درمانگر، در طی 8 جلسه، به مدت 4 هفته و هر هفته دو جلسه 90 دقیقه‌ای آموزش داده شد‌‌؛ ولی گروه گواه آموزشی را در این حوزه دریافت نکرد؛ بلکه در طی این مدت، جلساتی برای افراد علاقه‌مند به‌صورت انفرادی درخصوص اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی، برگزار و به سؤالات متفرقه مادران پاسخ داده شد و در آخر نیز پس از پایان آموزش‌‌، از هر دو گروه آزمایش و گواه‌‌، مجدد پس‌آزمون گرفته شد و از افراد گروه گواه خواسته شد در صورت تمایل جلساتی برای آنها برگزار شود و پکیج آموزشی نیز برای تعدادی از افرار علاقمند، ارائه و شماره تلفن اینجانب برای پاسخگویی به هرگونه پرسش و ابهام در اختیار آنها قرار داده شد. پس از گذشت 6 ماه نیز دوره پیگیری اجرا شد و سپس نتایج با هم مقایسه شدند. در این پژوهش، برای تحلیل داده‌ها از شاخص‌های آمار توصیفی‌ (میانگین و انحراف معیار)‌‌ و آمار استنباطی‌ (تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر) با توجه به رعایت مفروضه‌های زیربنایی آن، با استفاده از نرم‌افزار 26SPSS_ استفاده شد.

بسته مداخله‌ای: نخستین‌بار گیلبرت نظریۀ مبتنی بر شفقت به خود را مطرح و به استفاده از سازه شفقت در جلسات درمانی اقدام کرد. سیر تاریخی شکل‌گیری این مدل درمانی در بهبودنیافتن هیجان‌های منفی در درمان‌های شناختی - رفتاری ریشه دارد. آموزش خودشفقت‌ورزی: یکی از روش‌های روان‌درمانی است که در آن همدلی‌‌، همدردی و شفقت به خود‌‌، پذیرش و تحمل مسائل‌‌، مسئولیت‌پذیری و احساس ارزشمند بودن آزموده می‌شود (Gilbert, 2014). آموزش خودشفقت‌ورزی در طی 8 جلسه 90 دقیقه‌ای، هفته‌ای دو جلسه برای گروه آزمایش آموزش داده شد. هدف آموزش‌‌، یادگیری مهارت‌هایی برای پرورش‌دادن سیستم مراقبت‌گری‌ (خودشفقت‌ورزی)‌، تمرین فعال‌سازی این سیستم و کاستن رنج و درنهایت، کاهش افسردگی، تنیدگی و اضطراب بود که به مادران کمک می‌کند تا همراه ویژگی‌هایی همچون عدم قضاوت‌‌، قدرت‌‌، ملایمت‌‌، همدلی‌‌، خردمندی‌‌، مهربانی‌‌، و شجاعت با راحتی بیشتری در ذهن خود زندگی کنند. شرح جلسات مداخله برگرفته از کتاب درمان متمرکز بر شفقت گیلبرت (2010) به‌طور خلاصه در جدول 1 ملاحظه می‌شود. جلسات آموزشی شفقت به خود در هشت جلسه برگزار شد که در آن به‌ترتیب جلسات اصول مهربانی و شفقت با خود برای افراد اجرا شد تا دیدگاه بهتری نسبت به خود و جهان داشته باشند.

جدول 1. خلاصه جلسات آموزشی شفقت به خود برگرفته از کتاب درمان متمرکز شفقت به خود گیلبرت (2010)

Table 1. Summary of Self-Compassion Training Sessions from Gilbert (2010) Handbook of Concentrated Self-Compassion Therapy

یافته‌ها

در این پژوهش، 28 نفر از مادران دارای کودکان مبتلا به اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی در دو گروه 14 نفری شامل آموزش شفقت به خود و کنترل بررسی شدند. میانگین سنی کودکان در گروه آزمایش (79/1 ± 14/8) سال و در گروه کنترل (43/1 ± 92/7) سال و در دامنه سنی 11-5 سالگی قرار داشتند. بیشتر مادران ازنظر وضعیت سنی، 9 نفر (3/64 درصد) در گروه آزمایش و 10 نفر (4/71 درصد) در گروه کنترل بین طیف سنی 39-30 سال قرار داشتند. بیشتر مادران در گروه آزمایش 12 نفر (7/85 درصد) و در گروه کنترل 10 نفر (4/71 درصد) بدون اختلالات جسمانی یا روانشناختی بودند. در جدول 2، آمار توصیفی مربوط به میانگین و انحراف معیار نمرات افسردگی، اضطراب و تنیدگی به تفکیک برای گروه آزمایش و کنترل در سه مرحله سنجش (پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری) آورده شده است. همان‌طور که ملاحظه می‌شود میانگین نمرات در گروه کنترل، در مرحلۀ پیش‌آزمون و پس‌آزمون تغییر چندانی نسبت به گروه آزمایش نشان نمی‌دهد؛ ولی در گروه آزمایش، کاهش نمرات در پس‌آزمون و پیگیری نسبت به پیش‌آزمون در متغیرهای پژوهش مشاهده می‌شود.

جدول 2. شاخص‌های توصیفی نمرات آزمودنی‌های دو گروه در متغیرهای پژوهش (تعداد: 28)

Table 2. Descriptive indicators of the scores of the subjects of the two groups in the research variables (N: 28)

*P<001/0 **P<005/0

به‌منظور بررسی اثربخشی آموزش شفقت‌ورزی بر افسردگی، اضطراب و تنیدگی از آزمون تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر استفاده شد. پیش از انجام این آزمون، بررسی چند مفروضه آماری الزامی است. قبل از اجرای آزمون استنباطی، پیش‌فرض نرمال‌بودن داده‌ها با آزمون شاپیرو ویلک انجام شد. این پیش‌فرض حاکی از آن است که تفاوت مشاهده‌شده بین توزیع نرمال گروه نمونه با توزیع نرمال در جامعه برابر صفر است. نتایج این آزمون نشان دادند تمام متغیرها در پیش‌آزمون - پس‌آزمون و پیگیری از توزیع نرمال پیروی می‌کنند (گروه آزمایش: افسردگی: 853/0، اضطراب: 717/0، تنیدگی: 187/0؛ گروه کنترل: افسردگی: 210/0، اضطراب: 409/0 و تنیدگی: 771/0). نتایج آزمون ام باکس برای بررسی برابری ماتریس کواریانس‌های متغیرهای وابسته در گروه کنترل و آزمایش نشان دادند ماتریس کواریانس متغیرهای وابسته در دو گروه برابر است (011/0 P=، 556/1F= و 281/113M= Box’s) که نتایج حاکی از تأیید این پیش‌فرض در سطح 01/0 بود. نتایج آزمون لوین برای بررسی همگنی واریانس‌های متغیر وابسته نشان دادند واریانس افسردگی (060/0P=، 881/3F=)، اضطراب (259/0P=، 333/1F=) و تنیدگی (194/0P=، 776/1F=) در گروه‌‌ها برابر است. همچنین، به‌منظور بررسی پیش‌فرض برابری کواریانس‌ها با کواریانس کل از آزمون کرویت ماچلی استفاده شد. اگر معناداری در آزمون کرویت ماچلی بالاتر از 05/0 باشد، به‌طور معمول از آزمون فرض کرویت و در صورت تأییدنشدن از آزمون محافظه‌کارانۀ گرین هاوس - گیزر برای تحلیل واریانس اندازه‌گیری مکرر استفاده می‌شود. در این پژوهش، نتایج آزمون ماچلی برای همه متغیرهای افسردگی (186/0P=، 883/0W=)، اضطراب (231/0P=، 924/0W=) و تنیدگی (718/0P=، 982/0W=) پژوهش برقرار بود (05/0P>).

جدول3. نتایج تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر گروههای آزمایش و کنترل در مراحل پژوهش

Table 3. Results of analysis of variance with repeated measurement of experimental and control groups in the research stages

برای مقایسۀ تغییرات متغیرهای پژوهش در سه مرحله پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری، تغییرات درون‌گروهی و بین‌گروهی آزمودنی‌ها با استفاده از تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر محاسبه شد که نتایج آن در جدول 3 گزارش شده‌اند.

نتایج مندرج در جدول 3 نشان می‌دهند تأثیر گروه بر متغیرهای افسردگی، اضطراب و تنیدگی معنادار است؛ بنابراین، بین میانگین نمرات ذکرشده بین دو گروه آزمایشی و کنترل تفاوت معناداری وجود دارد. تأثیر زمان بر تمامی متغیرهای افسردگی، اضطراب و تنیدگی معنادار است؛ بنابراین، صرف‌نظر از گروه، بین میانگین نمرات در سه مرحله بیان‌شده تفاوت معنی‌داری وجود دارد. همچنین، اثر تعاملی بین زمان و گروه برای تمامی متغیرهای افسردگی، اضطراب و تنیدگی معنادار است؛ بنابراین، تفاوت میانگین نمرات متغیرهای افسردگی، اضطراب و تنیدگی در زمان‌های مختلف با توجه به سطوح متغیر گروه، متفاوت است. با توجه به معناداربودن اثر تعاملی، اثر بین‌گروهی با توجه به سطوح عامل درون‌گروهی در متغیرهای پژوهش با استفاده از آزمون مقایسات زوجی بونفرونی بررسی شد که نتایج آن در جدول 4 گزارش شده‌‌اند.

جدول 4. آزمون تعدیل بونفرونی برای هم‌سنجی نمرات متغیرهای پژوهش در سه مرحله در گروه آزمایش

Table 4. Bonferroni adjustment test for matching the scores of research variables in three stages in the experimental group

*P<001/0

نتایج نشان دادند بین پیش‌آزمون با پس‌آزمون و پیگیری ازنظر آماری تفاوت معناداری وجود دارد (001/0P<)؛ اما بین پس‌آزمون و پیگیری تفاوت معناداری وجود ندارد (05/0P>) و این به معنای پایداری و اثربخشی مداخله انجام‌شده در دوره پیگیری است.

بحث

این پژوهش با هدف اثربخشی درمان خودشفقت‌ورزی بر افسردگی، اضطراب و تنیدگی مادران کودکان با اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی انجام شد. نتایج این پژوهش نشان دادند بین دو گروه آزمایش و گواه از لحاظ میزان افسردگی، اضطراب و تنیدگی تفاوت معنی‌داری وجود دارد. طبق یافته‌های به‌دست‌آمده مشخص شد مادران تحت آموزش خودشفقت‌ورزی در مقایسه با مادرانی که آموزشی دریافت نکردند، از افسردگی، اضطراب و تنیدگی کمتری برخوردار بودند. این یافته‌ها با نتایج پژوهش‌های نواب و همکاران (2019)، اندرسون و گیوتری (2015)، چرونیس و همکاران (2006) و بیتون و همکاران (2020) همسو بود.

با توجه به اینکه اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی از مسائل ‌‌روانشناختی بسیار رایج کودکان است که بر کارکردهای روانی و اجتماعی اعضای خانواده به‌ویژه مادر تأثیرگذار است‌‌، می‌تواند او را در معرض تنیدگی بیشتری در مقایسه با سایر اعضای خانواده قرار دهد. نتایج پژوهش‌ها نیز حاکی از آن است که مادران کودکان مبتلا به اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی در مقایسه با مادران کودکان بهنجار، پریشانی روانشناختی بیشتری را در زندگی خود تجربه می‌کنند (Lifford et al., 2008). همچنین، یافته‌ها نشان می‌دهند شفقت به خود یک ویژگی بسیار مهم در مدیریت تنیدگی و مسائل مرتبط با رفتارهایی است که ‌می‌تواند در بیماری‌های حاد حائز اهمیت باشد (Anderson & Guthery, 2015). مادران دارای کودکان مبتلا به اختلالات عصبی- تحولی اغلب دارای عذاب وجدان‌اند، خود را در اینکه فرزند آنها دچار اختلال شده مقصر می‌دانند و دارای سرزنش بالایی نسبت به خود هستند. شدت این سرزنش به‌نوبۀخود می‌تواند زمینه‌ای برای ابتلا به تنش روانی، تنیدگی و افسردگی در آنان شود که این اختلالات به‌نوبۀخود نیز افزایش آسیب‌پذیری و کاهش تاب‌آوری را به همراه خواهد داشت (Navab et al., 2019)؛ بنابراین،‌ ضرورت دارد بیش از هر موضوع دیگری به آموزش و بازآموزی این مادران پرداخته شود و نقش‌ها‌‌، مسائل و مشکلات آنها شایان توجه قرار گیرد (Beaton et al., 2020).

شناخت شیوه روبه‌رو شدن والدین کودکان با اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی با موقعیت‌های سخت ناشی از بیماری کودکشان، زمینه را برای تصمیم‌گیری دربارۀ چگونگی آماده‌سازی و ارائه خدمات حرفه‌ای به آنها فراهم می‌کند. پس در تمام جوامع فقط وجود کانون‌های حمایتی‌‌، آموزشی و توانبخشی برای کودکان کافی نیست‌‌؛ بلکه خانواده‌های آنها و به‌ویژه مادران نیز نیازمند توجه‌‌، کمک و مشاوره و آموزش‌اند. درواقع مشکل مادر‌‌، به تمامی اعضای خانواده تعمیم داده می‌شود و این به دلیل موقعیت خاص او در چارچوب خانواده است. پرواضح است که وجود مادری قوی‌‌، آرام و اطمینان‌بخش‌‌، به دور از نگرانی و اضطراب‌های پی‌درپی‌‌، تکیه‌گاهی امن برای سایر اعضای خانواده خواهد بود (Lifford et al., 2009). یکی از راه‌های رسیدن به این هدف‌‌، ارائه خدمات مشاوره‌ای و روان‌درمانی‌ها است؛ اما متأسفانه به‌وفور دیده شده است امنیت و آرامشی که درمانجویان در جلسات مشاوره و روان‌درمانی به دست می‌آورند، پس از اتمام جلسه یا مدتی بعد از بین می‌رود و فرد دوباره احساس تنش می‌کند (Webster-Stratton et al., 2013)؛ در حالی که آموزش شفقت به خود همان چیزی است که به افراد کمک می‌کند‌‌ در خارج از جلسات درمانی نیز ویژگی‌هایی مانند مهربانی‌‌، ارتباط و آرامش را به درون خود تلقین کنند و در راستای کاهش مشکلات ‌‌روانشناختی و ارتقای سلامت روان خود ازطریق بروز رفتار‌های سازش‌یافته در جهت حل مشکلات گام بردارند (Neff, 2011).

با آموزش تمرین‌های خاص شفقت به خود می‌توان به مادران کمک کرد تا از قضاوت سرسختانه دربارۀ خود و دیگران فاصله بگیرند و به یک بهزیستی روانی مطلوب دست یابند که به تبع آن، افزایش تاب‌آوری نیز مشاهده می‌شود. شفقت به خود مهربانی به خود، تجربه‌پذیری و تحت تأثیر رنج دیگران قرار گرفتن است (Gilbert, 2014). شفقت به خود یکی از مؤلفه‌های مهم سلامت روانی است؛ چون با این رویکرد آنها یاد می‌گیرند نسبت به خود مهربان باشند، احساس مشترکی با دیگران داشته باشند، نسبت به شرایط زندگی خود هشیار باشند و با مسائل و مشکلات با نگرش بدون قضاوت روبه‌رو شوند و همین مسئله باعث بهبود سلامت روانشناختی در آنها خواهد شد. درواقع، داشتن احساس شفقت به خود‌‌، یعنی اینکه فرد به جای نادیده‌انگاشتن نواقص خود‌‌، آنها را به‌وضوح مشاهده کند و با آنها کنار بیاید‌ (Gilbert, 2014; Neff, 2010). علاوه بر این‌‌، فردی که به‌درستی به خود نگرش مشفقانه دارد، از سلامتی و بهزیستی روانی بیشتری برخوردار است. این امر به این معنا است که فرد با ملایمت، خود را برای تغییرات زندگی، ترغیب و الگوهای رفتاری مضر و نامطلوب خود را اصلاح ‌می‌کند؛ بنابراین،‌‌ شفقت به خود ‌می‌تواند از راه‌های مختلف به‌عنوان یک راهبرد تنظیم هیجان در نظر گرفته شود که در آن تجربه هیجان‌های آزاردهنده و نامطلوب نادیده گرفته نمی‌شود؛ بلکه تلاش ‌می‌شود تا احساسات به‌صورتی مهربانانه پذیرفته شوند؛ بنابراین، با تغییر احساسات منفی به احساسات مثبت، فرد راه‌های جدیدی برای مقابله پیدا ‌می‌کند‌ (Chronis et al., 2006).

به عبارتی دیگر، شفقت به خود از روش افزایش آگاهی درونی‌‌، پذیرش بدون قضاوت‌‌، همدلی و توجه مداوم بر احساسات درونی‌‌ موجب افزایش توانایی حل مسئله‌‌، خودگردانی و باور به‌ آینده‌ای روشن‌‌، حفظ آرامش زیر فشار‌‌، انعطاف‌پذیری در رویارویی با موانع‌‌، اجتناب از استراتژی‌های خسته‌کننده و احساسات مثبت به هنگام دشواری‌ها می‌شود (Neff, 2003)‌؛ زیرا شفقت به خود هیجان‌های منفی‌تر دربارۀ خود را به هیجان‌های مثبت تبدیل می‌کند‌‌ و از این طریق موجب کاهش اضطراب و افسردگی مادران کودکان با اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی می‌شود‌‌ (Inwood & Ferrari, 2018). یافته‌های پژوهشی نیز‌‌ رابطۀ شفقت به خود را با شاخص‌های سلامت و بهزیستی روانی شامل کاهش افسردگی و اضطراب و افزایش حرمت خود، شادمانی ذهنی و خوش‌بینی‌‌، بهبود روابط زناشویی و درنتیجه، دوام ازدواج‌ها را تأیید می‌کند؛ بنابراین،‌‌ پرداختن به پژوهش‌های بررسی‌کنندۀ مؤلفه‌های تأثیرگذار بر کارکرد مثبت خانواده حائز اهمیت است (Wilson et al., 2019). همچنین، این درمان می‌تواند به‌عنوان روشی جدید در کاهش افسردگی‌‌، اضطراب‌‌، تنیدگی برای روانشناسان‌‌، روان‌درمانگران‌، خانواده درمانگران‌‌، زوج درمانگران‌‌، روی‌آورد‌‌های درمانی معطوف به آموزش والدین و حتی مراکز آموزش درمانی کودکان نارسایی توجه/ فزون‌کنشی استفاده شود. همچنین، دیگر درمان مبتنی بر شفقت به خود می‌تواند به‌عنوان یک درمان مکمل با درمان‌های ‌‌روانشناختی استفاده شود (Biber & Ellis, 2019).

باتوجه به نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش حاضر، مادران کودکان مبتلا به اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی در زمینه افسردگی، اضطراب و تنیدگی دچار نارسایی‌هایی هستند. همچنین، با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش که حاکی از اثرات مثبت درمان خودشفقت‌ورزی بر این گروه از مادران است، می‌توان از این روش برای کاهش سطح افسردگی، اضطراب و تنیدگی این گروه از مادران استفاده کرد. پژوهش حاضر مانند هر پژوهش دیگری دارای محدودیت‌هایی است که برخی از این محدودیت‌ها به علت حوزۀ انسانی بودن این نوع از پژوهش‌های علمی اجتناب‌ناپذیر است. به علت اینکه این پژوهش در بین مادران و در بخش کوچکی از یک جامعه اجرا شده، این مسئله به‌نوبۀخود بر تعمیم‌پذیری یافته‌های پژوهش مؤثر است؛ ازاین‌رو، در تعمیم نتایج باید احتیاط لازم صورت گیرد. با توجه به اثربخش ‌بودن این شیوه درمان در این مطالعه و مطالعات قبلی صورت‌گرفته، برگزاری دوره‌های آموزشی شفقت به خود، برای تربیت درمانگران در مراکز مشاوره و راهنمایی و اجرای آن برای مادران کودکان مبتلا به اختلال‌های مختلف که از مشکلات سلامت روان همچون تنیدگی، افسردگی، اضطراب، حرمت خود پایین و به‌طور کلی از کیفیت زندگی پایین رنج می‌برند، ضروری است؛ زیرا این روش در بهبود موارد مطرح‌شده اثربخش است.

سپاسگزاری

نویسندگان بر خود لازم می‌دانند از افراد نمونه، مادران کودکان مبتلا به اختلال نارسایی توجه/ فزون‌کنشی که حضور مشتاقانه‌‌ای در این جلسات آموزشی درمانی داشتند، کمال تشکر و قدردانی را داشته باشند.

[1]. Attention deficit/Hyperactivity disorder (ADHD)

[2]. Delay gratification

[3]. Psychological distress

[4]. Cognitive Behavioral Therapy

[5]. Self-Compassion

[6]. Compassion Focused Therapy

[7] Depression Anxiety and Stress Scale (DASS)