بررسی تأثیرات یکپارچگی فناوری، درک کارآیی و سهولت بر نیت استمرار و عملکرد با میانجی‌گری نیت رفتاری و رضایت دانش‌آموزان و آموزگاران (موردمطالعه: مدارس ابتدایی غیرانتفاعی)

رشد و تکامل وسایل نوین ارتباطی زمینه‌ای را فراهم کرده است تا انسان عصر جدید با به‌کارگیری شیوه‌های نوین آموزش و یادگیری، خود را از حصار وابستگی مکانی و زمانی رها کند و در هر جا و مکان طبق نیاز و خواست خویش مشغول به یادگیری شود. آموزش و یادگیری الکترونیک به‌منزلۀ یکی از شیوه‌های نوین آموزش، در چند دهۀ اخیر روندی رو به تکامل طی کرده است (احمدی، 1394). بیشتر بحث‌ها دربارۀ یادگیری الکترونیکی[1]، بر موضوع پذیرش این سیستم‌ها از سوی کاربران متمرکز است؛ با توجه به اینکه مشکل تداوم‌نداشتن[2]، مسئله‌ای پیوسته در حال تکرار است (جعفری و همکاران، 1395). نقش فناوری اطلاعات در حمایت از عملیات روزانۀ سازمان‌ها بسیار مهم است؛ بنابراین نیاز به رویکردی مانند یادگیری پیشرفتۀ تکنولوژی برای کمک به اعطای مجوز دانش‌آموزان، مدرسان و مدارس وجود دارد. استفاده از آموزش مجازی روزبه‌روز در حال گسترش است و مدارس مجازی با وجود عمر کوتاه خود، جایگاه مناسبی در ساختار آموزش در سراسر دنیا پیدا کرده است. این شیوۀ نوین آموزش، باعث افزایش قدرت نگهداری اطلاعات در فراگیران می‌شود و دانش‌آموزان هر زمان که اراده کنند به مطالب رجوع می‌کنند و آن را یاد می‌گیرند. از دیدگاه رفتار کاربران، نیت‌های رفتاری نشان‌دهندۀ تمایل کاربران برای انجام‌دادن رفتاری خاص مثل خرید یک خدمت و استفاده از خدمات آموزش الکترونیکی است. نیت‌های رفتاری دانش‌آموزان دستاورد ارزش ادراک‌شده است. زمانی که دانش‌آموزان سطح بالایی ارزش دریافت می‌کنند، خواهان بروزدادن تمایلات مثبت رفتاری مانند افزایش سطح رضایت‌مندی، قصد ادامه‌تحصیل و کاهش شکاف میان انتظارات و ادراک‌های دانش‌آموزان می‌شوند (فکور ثقیه و همکاران، 1394). مدرسه و معلم از عوامل مؤثر بر عملکرد تحصیلی به شمار می‌آید. نقش معلم به‌عنوان فعال‌ترین عامل فرایند یاددهی در تعلیم و تربیت را نمی‌توان در کیفیت و کمیت عملکرد دانش‌آموزان نادیده گرفت. به باور پژوهشگران، ویژگی‌های گوناگون معلم همچون تجربه، مهارت علمی، انگیزه و علاقه، احساس خودکارآمدی و نگرش ازجمله مهم‌ترین و اثرگذارترین عوامل بر ارتقای کیفیت آموزش و در ادامه بهبود وضعیت عملکرد دانش‌آموزان به شمار می‌آید (زارعی و همکاران، 1395). انعطاف‌پذیری، تعامل، حضور معلم، یادگیری مشارکتی و حسن توجه جامعه عوامل بسیار مهمی در گفتمان‌های دانش‌آموزان آنلاین است. شایان ذکر است که ایجاد جوامع آنلاین برای نتایج یادگیری آنلاین ضروری است. آموزش یادگیری آنلاین به دانش‌آموزان اجازه می‌دهد تا به‌طور دقیق اثربخشی یادگیری خود را درک کنند و تعامل دانش‌آموز-‌دانش‌آموز و تفکر انتقادی را افزایش دهند. باید تأکید کرد که تجربه و نقش معلم، میانجی‌ای در کسب دانش، مهارت‌ها و شایستگی حیاتی است. یکی از کاربردهایی که توجه کارشناسان تعلیم و تربیت را به خود جلب کرده، آموزش الکترونیکی است. آموزش الکترونیکی با به‌کارگیری فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی یکی از سازوکارهای مهم و مؤثر در پیشبرد اهداف آموزشی است (ترجمان و همکاران، 1398). در سال 2004 واتکینز[3] و همکاران تأثیر یادگیری دانش‌آموزان را در شش محور دسترسی به فناوری، مهارت ارتباطات پیوسته (آنلاین)، انگیزش، توانایی یادگیری از طریق رسانه، گفت‌وگوهای گروهی اینترنتی و مسائل مهم برای موفقیت در یادگیری الکترونیکی اندازه‌گیری کرده‌اند. بررسی‌ها نشان‌دهندۀ آن است که در توسعه و اجرای یادگیری الکترونیکی، منابع انسانی باید در اولویت باشد. از دهۀ ۱۹۸۰ میلادی پژوهش‌هایی، در زمینۀ یادگیری بر چگونگی تعامل عوامل انگیزشی و شناختی متمرکز شده است که به‌طور مشترک بر یادگیری و پیشرفت یادگیرندگان اثر می‌گذارد (واحدی، 1399). در یادگیری الکترونیکی، مربیان باید عناصری را شناسایی کنند که برای یادگیری الکترونیکی موفق، حیاتی است و تأثیر مثبتی را برای نگرش کاربران دارد.

ساختار نگرش کاربران به فناوری‌های رایانه‌ای و اینترنت به سه قسمت عمده و قابل‌سنجش تقسیم شده است که عبارت است از: سنجش احساسی، شناختی و رفتاری. سنجش احساسی موضوع‌هایی نظیر بررسی میزان رغبت و سنجش شناختی، نمونه‌هایی نظیر خود کامیابی و میزان مفیدبودن را در برمی‌گیرد که این نمونه‌ها اثر مثبتی بر سنجش رفتاری می‌گذارد. سنجش رفتاری نیز شامل نمونه‌هایی نظیر قصد و نیت رفتاری برای استفاده از یادگیری الکترونیکی به‌عنوان ابزار آموزش می‌شود. در مدل پذیرش فناوری، دو ایدۀ رفتاری ویژه پیشنهاد می‌‌شود: نگرش دربارۀ سهولت در استفاده و درخصوص میزان مفیدبودن. این دو نگرش درمجموع تعیین‌کنندۀ قصد و نیت یک فرد در استفاده از فناوری است. پژوهش‌ها نشان‌دهندۀ آن است که یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های لازم برای دوره‌های یادگیری الکترونیکی، داشتن نگرش مثبت به این نوع یادگیری است. برای پیاده‌سازی موفق سیستم یادگیری الکترونیکی در مدارس و دانشگاه‌ها، نگرش دانش‌آموزان و دانشجویان به‌عنوان استفاده‌کنندگان اصلی از این سیستم بسیار مهم است. از طرف دیگر، اگر یادگیری الکترونیکی به‌عنوان یک استراتژی آموزشی انتخاب شود، نیاز به اطمینان دربارۀ آمادگی یادگیرندگان و نگرش آنها ‌به یادگیری الکترونیکی دارد (واحدی، 1399). در بعضی از شرایط، استفاده از یادگیری الکترونیکی بسیار ضرورت پیدا می‌کند که یکی از این موارد شیوع بیماری‌ها و برگزارنشدن یادگیری حضوری است.

در سال اخیر، جهان شاهد شیوع بیماری کرونا و تأثیر این بیماری در عرصه‌های مختلف زندگی بشر بوده است. هرچند این بیماری پیامدهای منفی بسیاری داشته، در بسیاری از کشورها باعث ایجاد بسترهایی شده است که نه‌تنها نمی‌توان از آن به‌عنوان پیامد منفی نام برد، باید سعی و تلاش کرد بر ظرفیت بستر ایجادشده افزود. ازجملۀ این بسترها، آموزش الکترونیکی است که تا قبل از شیوع کرونا در کشور ما بروز و ظهور چندانی نداشت؛ ولی قوۀ قهریۀ ناشی از کرونا اجباری بود تا آموزش‌های مجازی را گسترش دهد. هرچند دیر یا زود این بیماری درمان خواهد شد، شیوه‌های آموزشی نباید به‌طور کامل مشابه قبل از کرونا باشد و در شرایط پسا کرونا باید تمرکز بر شیوه‌های آموزش ترکیبی و به‌خصوص تأکید بر آموزش الکترونیکی باشد. این مهم به تمایل فراگیران و بهرۀ علمی حاصل از این نوع آموزش‌ها نیز بستگی خواهد داشت. با شیوع پاندمی کرونا، شرایط بی‌سابقه‌ای بر سیستم آموزشی کشور تحمیل شده است؛ به‌طوری که در حال حاضر، آموزش در مدارس به‌صورت مجازی پیگیری می‌شود. با ادامه‌دارشدن ویروس کرونا و تعطیلی ادامه‌دار مدارس، متولیان سیستم آموزشی کشور بر آن شدند تا با ایجاد شبکه‌ای اجتماعی در فضای مجازی، فرصتی ایجاد کنند که دانش‌آموزان دروس را از طریق برخط از سوی معلمان دریافت کنند. به این ترتیب، برنامۀ آموزش دانش‌آموزی متولد شد که به‌اختصار شاد نامیده می‌شود (میرانی سرگزی و همکاران، 1399). در برنامۀ شاد فرصت‌هایی مانند افزایش سرعت ارائۀ اطلاعات، ایجاد انگیزه در معلمان برای افزایش سواد رسانه‌ای، شناخته‌شدن معلمان خلاق و فرصتی برای انتقال تجارب، مسئولیت‌پذیری بیشتر برای معلمان، جذابیت بیشتر برای دانش‌آموزان، انعطاف‌پذیری در ساعت شروع کلاس ایجاد شد؛ همچنین آنها عواملی مانند دسترسی‌نداشتن برابر همۀ دانش‌آموزان به ابزارهای ارتباطی، کندبودن سرعت اینترنت، افزایش هزینه‌های خانواده‌ها، دشواربودن سنجش واقعی یادگیری، وقت‌نگذاشتن معلم برای تدریس و کاهش انگیزۀ دانش‌آموزان را چالش‌ها و مشکلات شبکۀ شاد معرفی کردند (عباسی و همکاران، 1399).

پژوهش دربارۀ آموزش الکترونیکی دغدغۀ ذهنی بسیاری از پژوهشگران بوده و هست. داده‌های پژوهش حاضر از طریق پرسشنامه‌ای که در اختیار دانش‌آموزان و آموزگاران و در شرایط خاص کرونا گردآوری شد، نیت‌های رفتاری و ذهنیت کاربران را در استفاده از آموزش الکترونیکی بررسی کرده است. پیش از این در پژوهش‌های گذشته، به علت نبود چنین شرایط خاص و محدودیت‌های اجتماعی، آموزش الکترونیکی جایگاه امروزه را نداشت. پژوهش‌های گذشته بیشتر، آموزش مجازی را در قالب دانشگاه با جامعۀ آماری دانشجویان و اساتید بررسی کرده است؛ ولی در این پژوهش، نیت‌های رفتاری دانش‌آموزان و آموزگاران مقطع ابتدایی بررسی شد. با عنایت به نمونه‌های اشاره‌شده ضرورت داشت در زمینۀ نیت‌های رفتاری و سایر پارامترهای اثرگذار در این خصوص تحقیق و بررسی شود تا بر مبنای آن امکان برنامه‌ریزی مناسب از سوی مسئولان امر میسر گردد. در این پژوهش تلاش شده است شکاف‌های رفتاری مرتبط با موضوع مدنظر بررسی شود تا سهم اندکی در شکاف‌زدایی تأثیر نیت رفتاری بر نیت استمرار آموزش الکترونیکی با میانجی‌گری عملکرد علمی ایفا شود.

 برای بررسی عوامل مؤثر بر تداوم استفاده از سیستم‌های یادگیری الکترونیکی و شبکۀ شاد درک سهولت استفاده، یکپارچگی فناوری، درک کارایی و نیت رفتاری بررسی شد. اولین عامل، سهولت استفادۀ ادراک‌شده است. درجه‌ای که فرد معتقد است استفاده از سیستم نیازمند تلاش فیزیکی و ذهنی کم یا هیچ است. درواقع فناوری‌های اطلاعاتی که استفاده از آنها آسان است، برای افراد، کمتر جنبۀ تهدیدکنندگی دارد. سهولت استفادۀ ادراک‌شده به ارزیابی کاربر از حدی اشاره دارد که سیستمی خاص در درک، یادگیری و راه‌اندازی از تلاش جسمی و روحی بی‌نیاز خواهد بود؛ در حالی که سودمندی ادراک‌شده نشان‌دهندۀ انگیزۀ بیرونی با تمرکز بر نتایج (پاداش ملموس و غیرملموس) استفاده از یک سیستم است، راحتی استفادۀ ادراک‌شده مربوط به انگیزۀ درونی با بررسی فرایند (تجربۀ سیستم خوشایند) است که رسیدن به نتایج مطلوب را تسهیل می‌کند (کاظمیان و همکاران، 1399).

سهولت استفاده از فناوری‌های نوین اطلاعاتی بسیار مهم است. در فناوری اطلاعات به‌عنوان رویکردی نوین، در نقش مکمل نظام آموزشی، بهبود کیفیت تدریس، تنوع‌بخشیدن به شیوه‌های تدریس، فراهم‌کردن آموزش مستمر و خودکار، کوتاه‌کردن زمان آموزش و دورۀ تحصیلی، توجه به استعدادهای فردی، انفرادی‌کردن آموزش و مقابله با مشکلات آموزش جمعی عمل می‌شود. فناوری اطلاعات علاوه بر پاسخگویی به نیازهای یادشده، این امکان را به فراگیران می‌دهد تا در زمان‌های مناسب یادگیری مشغول شوند. در بسیاری از کشورها، به‌کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات در نظام آموزشی برای ارتقای کیفیت روش‌های یاددهی-یادگیری موردتوجه خاصی قرار گرفته است. فناوری اطلاعات و ارتباطات چارچوب یا ساختاری را به وجود می‌آورد که از این طریق کیفیت آموزش ارتقا می‌یابد، فراگیران با استفاده از این فناوری به منابع یادگیری وسیعی دست می‌یابند، انگیزۀ یادگیری خود را افزایش می‌دهند و شکل‌های مختلف یادگیری را استفاده می‌کنند (اسماعیل‌پور،1395).

از سوی دیگر، صرفه‌جویی در منابع و بالابردن کیفیت یادگیری )همانند افزایش دانش، سواد رایانه‌ای و...( برای هریک از مخاطبان عوامل مهمی است؛ درصورتی‌که برگزارکنندگان از میزان تأثیر هر فعالیت در کیفیت یادگیری فراگیران آگاهی یابند، ضمن صرفه‌جویی جالب‌توجه در وقت و منابع، باعث انتقال مطالب مفیدتر و سنجش واقعی‌تر دانشجویان خواهد شد. گاهی کارایی‌نداشتن و نامناسب‌بودن محتوا و تناسب‌نداشتن آن با درک و فهم دانشجویان، یادگیری را مشکل می‌کند یا نتیجۀ کمتری از پیش‌بینی به بار می‌آورد (فیضی و همکاران، 1398).

ادراک معلمان و دانش‌آموزان نسبت‌به برنامه‌های آموزشی یا نیت رفتاری ازلحاظ خدمات ارائه‌شده از سوی آموزش‌وپرورش، که اشاره دارد به اینکه آیا حاضرند بعد از گذراندن شرایط موجود و در دوران پسا کرونا از برنامه‌های آموزش الکترونیکی استفاده کنند، مؤلفۀ بعدی این پژوهش است. نیت‌های رفتاری یا نیت‌ها در رفتار، نتیجۀ فرایند رضایت یا نبودِ رضایت دانش‌آموزان و معلمان است.

همچنین داشتن نگرش و احساس مثبت نسبت‌به کامپیوتر یا به‌طور کلی فناوری‌های اطلاعاتی رضایت استفاده از سیستم آموزش مجازی را افزایش می‌دهد. در پژوهش‌ها نیز تأیید می‌‌شود که گرایش یادگیرنده به فناوری اطلاعات، فاکتوری مهم در رضایت آموزش مجازی محسوب می‌شود. علاوه بر این، پژوهش‌ها نشان‌دهندۀ آن است که تشویش و نگرانی به استفاده از فناوری اطلاعات، یکی از فاکتورهای اثرگذار بر رضایت دانشجویان و دانش‌آموزان مجازی است. تشویق و نگرانی به استفاده از فناوری اطلاعات عبارت است از: ترس، نگرانی، دلهره و اضطراب کاربران هنگام استفاده از ابزارهای فناوری اطلاعات (به‌طور مثال، نگرانی دربارۀ خراب‌شدن یا از کار افتادن وسایل و ...) (اوتارخانی و همکاران، 1391). دانش‌آموزان همانند مشتریان یک محصول/ خدمات هستند که هنگام ارزیابی خدمات ارائه‌شده در دوره‌های یادگیری الکترونیکی، توجه به رضایت آنان امری ضروری است؛ زیرا تعیین میزان رضایت دانش‌آموزان در هر نظام آموزشی نه‌تنها موفقیت آن در جلب‌توجه دانش‌آموزان را نشان می‌دهد، اثربخشی آموزش ارائه‌شده نیز از این طریق ارزیابی می‌شود (جعفری و همکاران، 1395).

پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان و دانشجویان یکی از سازه‌هایی است که از دیرباز به آن توجه شده و پژوهش‌های بسیاری را به خود اختصاص داده است. متخصصان تعلیم و تربیت همواره کوشیده‌اند شرایطی را فراهم کنند تا دانش‌آموزان بیشترین کارایی تحصیلی را از خود نشان دهند. امروزه مهم‌ترین نقش مدارس این است که دانش‌آموزان را در پیشرفت تحصیلی یاری کند )رضایی،1392)؛ به‌طور کلی عملکرد تحصیلی را توانایی آموخته‌شده یا اکتسابی حاصل از دروس ارائه‌شده یا به عبارت دیگر، توانایی آموخته‌شده یا اکتسابی فرد در موضوعات آموزشی می‌دانند که به‌وسیلۀ آزمون‌های استانداردشده، اندازه‌گیری می‌شود. حفظ پیشرفت تحصیلی و کسب مهارت‌های جدید درخصوص استفاده از فناوری‌های جدید آموزشی، چالشی بزرگ برای دانش‌آموزان در بحران همه‌گیری بیماری کروناست. سنجش‌های پایانی دقیق و استاندارد از سوی معلمان یکی از شیوه‌های مهم تضمین کیفیت پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان در این ایام است. قصد استفاده از سیستم‌های آموزش الکترونیکی در دانشگاه‌ها و مدارس نشان‌دهندۀ آن است که فرد تمایل به استفاده از سیستم‌های آموزش الکترونیکی در آینده دارد یا استفاده از آن را به دیگران توصیه می‌کند (جعفری و همکاران، 1395). دانش‌آموزان و معلمان مهم‌ترین عنصر بهره‌گیری از خدمات آموزش الکترونیک هستند و در شرایط موجود زیرساخت‌های لازم برای بهره‌گیری از این زمینه به‌خوبی تدوین نشده است؛ بنابراین برای استمرار آن باید شاخص‌ها به‌خوبی بررسی شود. این عوامل مشتمل بر نیت‌های رفتاری، عملکرد تحصیلی و رضایت معلمان و دانش‌آموزان است. بر این اساس، مهم‌ترین مسئلۀ پژوهش حاضر این است که آیا یکپارچگی فناوری، درک کارایی و سهولت، بر نیت تداوم الکترونیکی با نقش واسطۀ نیت‌های رفتاری، عملکرد تحصیلی و رضایت دانش‌آموزان و آموزگاران تأثیر دارد؟

در زمینۀ پیشینۀ پژوهش باید بیان داشت که حاجی و همکاران (۱۴۰۰) در پژوهشی با عنوان بازنمایی مشکلات آموزش در فضای مجازی با استفاده از برنامۀ شاد در دورۀ پاندمی کرونا، مطالعه‌ای پدیدارشناسی، به‌دنبال واکاوی مشکلات آموزش در فضای مجازی با استفاده از برنامۀ شاد بودند. یافته‌های پژوهش نشان‌دهندۀ آن است که با توجه به گستردگی امر آموزش و همچنین چندبعدی‌بودن مشکلات شناسایی‌شده، وزارت آموزش‌وپرورش و معلمان نمی‌تواند تمامی موارد را حل‌و‌فصل کند؛ اما به‌نوبۀ خود در کاهش این مشکلات مؤثر عمل می‌کند. سرابستانی (1399) در پژوهشی تحت عنوان ضرورت استفاده از آموزش الکترونیکی در ایام کرونایی، چگونگی ارتباط ما بین اعضای مدرسه و دانش‌آموزان و اولیا را به‌دنبال راه‌های صحیح برای استفاده از این فضای به‌وجودآمده از سوی فناوری اطلاعات، پل‌های ارتباطی مستحکم برای اطلاع‌رسانی‌های دقیق و ایجاد فضای صمیمی‌تر در این حیطه بررسی کرده است. وی به این نتیجه رسیده است که استفادۀ روزافزون از این شبکه‌ها و تأثیری که روی فرهنگ، طرز فکر و عمل استفاده‌کنندگان آن دارد، نظام آموزشی را نیز به‌زودی با تحول بنیادی روبه‌رو خواهد کرد. منتظر و همکاران (۱۳۹۹) پژوهشی تحت عنوان یادگیری الکترونیکی: روایت دگردیسی فناورانه در عرصۀ آموزش، انجام داده‌اند که نتایج این بررسی نشان‌دهندۀ افزایش اقبال پژوهشگران به مباحث فناورانۀ یادگیری الکترونیکی و تلاش برای هم‌راستاکردن‌های مختلف فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی با آن است. عباسی و همکاران (1399) در پژوهشی با عنوان تأثیر استفاده از فناوری اطلاعات و فضای مجازی بر عملکرد تحصیلی، خصوصیات فناوری اطلاعات، ارتباطات و مزیت‌های آن را بررسی کرده‌اند. نتایج پژوهشی حاکی از آن است که استفاده از فناوری هم با افزایش ارتباط معلم‌–‌فراگیر و ایجاد محیط مناسب برای خلاقیت، به عملکرد تحصیلی دانش‌آموز کمک می‌کند و هم با به حاشیه راندن معلم و فراگیربودن و نبودن زیرساخت‌ها و فرهنگ‌سازی مناسب منجر به افت تحصیلی می‌شود. ابراهیمی[4] و همکاران در سال 2021 پژوهشی دربارۀ پذیرش و ادراک‌های دانشجویان پزشکی از آموزش الکترونیکی در زمان تعطیلی کووید 19 در دانشگاه کینگ عبدالعزیز در جده، با هدف تعیین میزان پذیرش و درک دانشجویان پزشکی، مزایا و موانع یادگیری الکترونیکی انجام دادند. یافته‌های پژوهشی نشان‌دهندۀ آن است که سهولت استفاده از سیستم یادگیری الکترونیکی باعث تشویق دانشجویان برای تمرکز بر یادگیری محتوای استراتژی به‌جای تلاش برای درک این سیستم می‌شود. اغلب دانشجویان پزشکی اتفاق‌نظر داشتند که آموزش بالینی از طریق آموزش الکترونیکی، چالش‌برانگیز است (Ibrahim et al., 2021). اویدیران[5] و همکاران سال 2020، پژوهشی تحت عنوان چشم‌انداز و محدودیت‌های کاربرد آموزش الکترونیکی در مؤسسات عالی نیجریه در زمان شیوع کووید ۱۹ انجام دادند که نشان‌دهندۀ آن است که محدودیت‌های شناسایی‌شده تأثیر متعددی بر پیشرفت تحصیلی دارد و شکاف مهارت‌های اجتماعی-‌اقتصادی را برای ملت نیجریه ایجاد می‌کند. نتایج پژوهش نشان‌دهندۀ آن است که سن، تحصیلات و تجربۀ تدریس، بر آموزش الکترونیکی در دانشگاه‌ها اثر دارد (Oyediran et al., 2020). آلمایا[6] و همکاران سال 2020 در پژوهشی تحت عنوان بررسی چالش‌ها و عوامل مهم اثرگذار بر استفاده از سیستم آموزش الکترونیکی طی بیماری همه‌گیری کووید 19، به‌دنبال کشف چالش‌های اصلی و عوامل مهم موجود در جریان سیستم‌های یادگیری الکترونیکی بودند که باعث افزایش اثربخشی و کارایی خدمات یادگیری از طریق بهبود ارتباط با معلمان و دسترسی بهتر به مطالب یادگیری می‌شود؛ براساس نتایج سه چالش اصلی که مانع استفاده از سیستم آموزش الکترونیکی می‌شود Almaiah et al., 2020)). چن[7] و همکاران سال 2020 پژوهشی با عنوان تجزیه‌وتحلیل رضایت کاربران از آموزش آنلاین و سیستم‌عامل‌ها در چین طی شیوع بیماری همه‌گیری کووید 19 انجام دادند که نتیجه‌گیری طبق مدل شبکۀ عصبی (BP) برای پیش‌بینی رضایت کاربر نشان‌دهندۀ آن است که عوامل شخصی کاربران تأثیری مستقیم بر رضایت کاربر ندارد؛ در حالی که در دسترس‌ بودن سیستم ‌عامل بیشترین تأثیر را بر رضایت کاربر دارد Chen et al., 2020)).

براساس مدل مفهومی این پژوهش، قصد و نیت رفتاری ( بازخورد و رضایت دانش‌آموزان و معلمان) به‌عنوان متغیری مستقل بر روی قصد و تداوم آموزش الکترونیکی به‌عنوان متغیری وابسته بر نقش واسطۀ نتایج عملکرد تحصیلی ( نمرات) تأثیر دارد. هدف استفاده از این مدل، توضیح رفتار کاربر برای پذیرش فناوری با توجه به عوامل اثرگذار و قصد استمرار در آموزش‌های الکترونیکی برای بهبود و افزایش عملکرد تحصیلی بوده است.

براساس مطالب عنوان‌شده، فرضیه‌های این پژوهش مشتمل بر موارد ذیل بوده است:

1. درک سهولت استفاده بر درک کارایی تأثیر مستقیم و معناداری دارد.
2. یکپارچه‌سازی فناوری بر نیت رفتاری تأثیر مستقیم و معناداری دارد.
3. درک کارایی بر نیت رفتاری تأثیر مستقیم و معناداری دارد.
4. درک سهولت استفاده بر نیت رفتاری تأثیر مستقیم و معناداری دارد.
5. درک کارایی بر رضایت دانش‌آموزان و آموزگاران تأثیر مستقیم و معناداری دارد.
6. درک سهولت استفاده بر رضایت دانش‌آموزان و آموزگاران تأثیر مستقیم و معناداری دارد.
7. نیت رفتاری بر عملکرد تحصیلی تأثیر مستقیم و معناداری دارد.
8. عملکرد تحصیلی بر قصد استمرار برای استفاده از آموزش الکترونیکی تأثیر مستقیم و معناداری دارد.
9. رضایت دانش‌آموزان و آموزگاران بر قصد استمرار برای استفاده از آموزش الکترونیکی تأثیر مستقیم و معناداری دارد.
10. نیت رفتاری بر قصد استمرار برای استفاده از آموزش الکترونیکی تأثیر مستقیم و معناداری دارد.

شکل 1: مدل مفهومی پژوهش

روش پژوهش

این پژوهش براساس هدف، کاربردی و ازلحاظ روش گردآوری توصیفی است. جامعۀ آماری این پژوهش کلیۀ دانش‌آموزان و آموزگاران دبستان‌های غیرانتفاعی خمینی‌شهر بوده است. برای تعیین حجم نمونه نیز از فرمول کوکران استفاده شد که تعداد 353 نفر از دانش‌آموزان و 151 نفر از آموزگاران انتخاب شدند و همگی به ابزار مدنظر پاسخ دادند و میانگین ضرایب اتخاذشده در تحلیل لحاظ شد. در این پژوهش با توجه به اینکه حجم جامعه در مدارس غیردولتی شهرستان خمینی‌شهر حدود 4307 دانش‌آموز و 250 آموزگار تعیین شد، با در نظر گرفتن سطح اطمینان ( 95/0) حجم نمونه از طریق فرمول بالا به‌ترتیب 353 و 151 به دست آمد:

پس از جمع‌آوری و تلخیص داده‌ها از طریق پرسشنامه که مشتمل بر 30 سؤال در زمینۀ استمرار آموزش الکترونیکی بود، در 7 متغیر (یکپارچگی فناوری با 4 گویه، درک کارایی با 4 گویه، درک سهولت استفاده با 3 گویه، رضایت دانش‌آموزان و آموزگاران با 3 گویه، نیت تداوم آموزش الکترونیکی با 5 گویه، نیت رفتاری با 5 گویه و عملکرد تحصیلی با 6 گویه)، اقدام به تجزیه‌وتحلیل داده‌ها شد[8].

به‌منظور روایی، پس از مشاوره با افراد صاحب‌نظر و نهایی‌سازی پرسشنامه، تحت‌نظر اساتید محترم راهنما و مشاور، روایی محتوایی و صوری تأیید شد. برای محاسبۀ پایایی پرسشنامه، با استفاده از روش آلفای کرونباخ برای تمام 30 گویۀ پرسشنامه، عدد 910/0نشان از پایایی آن داشت. میزان پایایی برای سایر متغیرها در جدول (1) ارائه شده است.

جدول 1:  ابعاد و شاخص‌های پژوهش(استمرار آموزش الکترونیکی)

در بخش تحلیلی برای بررسی اعتبار یا کیفیت مدل از تحلیل Smart PLS استفاده شد.

یافته‌ها

توصیف ویژگی‌های جمعیت‌شناختی جامعۀ آماری

در این بخش به تجزیه‌وتحلیل وضعیت توزیع نمونۀ آماری حاصل از توزیع پرسشنامه از حیث متغیرهای جمعیت‌شناختی توجه شد. جنسیت، میزان تحصیلات، سن و سابقۀ فعالیت ازجمله متغیرهایی هستند که چگونگی توزیع آنها بین پاسخگویان به پرسشنامه بررسی شد. به لحاظ جنسیت، 4/55 درصد پاسخگویان جنسیت خود را زن و 6/44 درصد نیز جنسیت خود را مرد گزارش کرده‌اند. به لحاظ گروه، بیشترین پاسخگویان، 70 درصد دانش‌آموز بوده و کمترین 30 درصد نیز معلم گزارش شده‌اند. برای بررسی نرمال‌بودن یا نبودن متغیرها از آزمون کولموگروف-اسمیرنف استفاده شده است (جدول 2).

جدول 2: آزمون کولموگروف-اسمیرنوف

در ستونی که معناداری آزمون کولموگروف-‌ اسمیرنف آورده شده است، ملاحظه می‌شود که تمامی شاخص‌ها و ابعاد آنها سطح معنا‌داری بالاتر از 5 درصد دارد.

برای دستیابی به مدل نهایی این پژوهش، مدل معادلات ساختاری استفاده می‌شود. درواقع باید گفت که در این بخش برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از رهیافت مدل معادلات ساختاری و با استفاده از روش حداقل مربعات جزئی استفاده شده است.

در این پژوهش نیز از رویکرد دومرحله‌ای در مدل معادلات ساختاری استفاده شد. در مرحلۀ اول، مدل اندازه‌گیری پیاده شد تا مشخص شود نشانگرهای هر سازه با چه دقتی آن سازه را اندازه‌گیری می‌کند. در مرحلۀ دوم، اثر سازه‌ها بر روی یکدیگر تحلیل شد تا اثرهای علّی سازه‌ها بر یکدیگر مطالعه شود. در مدل‌سازی معادلات ساختاری از معیار یا شاخص GOF که در نرم‌افزار PLS بوده و متفاوت از RMSE در نرم‌افزار AMOS است و برای بررسی اعتبار یا کیفیت مدل از تحلیل PLS استفاده شد. این شاخص عددی بین صفر تا یک است که هرچه مقدار آن به یک نزدیک‌تر باشد، نشان از اعتبار و کیفیت بالاتر مدل است. سه مقدار 15/0، 20/0، 35/0 به‌عنوان قدرت پیش‌بینی کم، متوسط و قوی تعیین شده و با توجه به مقدار حاصله که برابر با 382/0 است، برازش مدل قوی تعیین شد.

برازش کلی مدل با استفاده از سه نوع شاخصۀ مقتصد، تطبیقی و مطلق صورت می‌گیرد. شاخصه‌های مقتصد مشتمل بر 4 شاخصه، تطبیقی 5 شاخصه و مطلق 2 شاخصه است. براساس ملاک‌های تعیین‌شده برای هر شاخصه، برازش مدل معادلات ساختاری طراحی‌شده در این پژوهش انجام می‌شود.

جدول 3: شاخصه‌های برازش مدل

همان‌گونه که مشاهده می‌شود، در جدول 5 تمامی شاخصه‌های برازش مدل معادلات ساختاری ارائه شده است. براساس جدول (5)، مدل معادلات ساختاری فعلی در بعضی شاخصه‌های برازش رد نشد؛ اما به دلیل آنکه در اغلب شاخصه‌ها امتیاز برازش مدل بیش‌ازحد آستانه تعیین ‌شده است؛ بنابراین مدل، برازش مناسبی دارد.

شکل 2: مدل گرافیکی پژوهش (نشان‌دهندۀ ضرایب استانداردشده)

جدول 4: مقادیر آمارۀ T متغیرهای پژوهش

بحث و نتیجه‌گیری

     هدف از پژوهش، بررسی تأثیر نیت‌های رفتاری دانش‌آموزان و آموزگاران بر نیت تداوم و استمرار آموزش الکترونیکی با نقش میانجی عملکرد تحصیلی در مدارس ابتدایی غیرانتفاعی شهرستان خمینی‌شهر بوده است. یکی از پیشرفت‌های چشمگیری که در حوزۀ تعلیم و تربیت رخ داده، آموزش مجازی است. آموزش مجازی ویژگی‌هایی مانند یادگیری در هر زمان و مکان، یادگیری مشارکتی، خودارزیابی و خود راهبری را تحقق بخشیده است.

     این یادگیری، رویکردی تازه در ارائۀ محیط یادگیری مجهز و مشارکتی است که در هر زمان و مکانی با به‌کارگیری منابع و مشخصه‌های فناوری‌های مختلف اطلاعاتی و همسو با شکل‌های دیگر محیط‌های آموزشی برای ایجاد فضای منعطف و توزیع‌شده در آموزش استفاده می‌شود. در سال‌های اخیر، آموزش مجازی به‌عنوان یکی از کاربردهای مهم فناوری‌های جدید اطلاعات و ارتباطات در جهان مطرح و فعالیت‌های گسترده‌ای در این راستا آغاز شده است. در این پژوهش تأثیر نیت رفتاری بر نیت استمرار آموزش الکترونیکی با نقش واسطۀ عملکرد تحصیلی بررسی شد.

نتایج نشان‌دهندۀ آن است که درک سهولت استفاده با ضریب مسیر 418/0 و آمارۀ 17/17 بر درک کارایی تأثیر دارد. درواقع بین فناوری‌های اطلاعاتی که استفاده از آنها آسان و نیازمند تلاش فیزیکی و ذهنی کم یا هیچ است، با بالابردن کیفیت یادگیری هر یک از استفاده‌کنندگان همراه با صرفه‌جویی در وقت و منابع، رابطۀ معناداری وجود دارد. استفاده‌کنندگان تمایل بیشتری به استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی دارند که به‌آسانی قابل‌دسترس و کم‌هزینه است. یافته‌های پژوهش طوافاک[9] نیز نشان‌دهندۀ رابطۀ معنادار بین دو متغیر درک سهولت استفاده و درک کارایی است.

با توجه به نتایج حاصل از تجزیه‌وتحلیل، داده‌های یکپارچه‌سازی فناوری با ضریب مسیر 278/0 و آمارۀ 78/3 بر نیت‌های رفتاری تأثیر دارد؛ بنابراین فرضیۀ فرعی دوم پژوهش تأیید می‌شود. فناوری اطلاعات و ارتباطات چارچوب یا ساختاری را به وجود می‌آورد که از این طریق فراگیران به کیفیت آموزش، انگیزۀ یادگیری و مقابله با مشکلات آموزش دست می‌یابد و رابطۀ معناداری با میزان رضایت یا نبود رضایت آنها از این فناوری‌ها دارد. به‌عبارتی هر میزان که دانش‌آموز باور به این موضوع داشته باشد که در استفاده از سیستم آموزش الکترونیکی موفق خواهد بود و این سیستم موجب افزایش دانش و توانایی وی خواهد شد، رضایت‌مندی دانش‌آموز را از این فناوری به ارمغان خواهد آورد و بالعکس.

با توجه به نتایج حاصل از تجزیه‌وتحلیل، داده‌های درک کارایی با ضریب مسیر 144/0 و آمارۀ 68/3 بر نیت‌های رفتاری تأثیر دارد. درواقع بین صرفه‌جویی در وقت و منابع و بالابردن کیفیت یادگیری، که باعث انتقال مطالب مفیدتر و سنجش واقعی‌تر دانش‌آموزان می‌شود، با رضایت و نبود رضایت آنان رابطۀ معناداری وجود دارد. طبق نتایج حاصل‌شده، عواملی که باعث صرفه‌جویی در وقت و هزینۀ کاربران شود، اثرگذاری مستقیم بر بودن یا نبودن رضایت آنان و موفقیت سیستم آموزش الکترونیکی دارد. طوافاک در یافته‌های پژوهش خود، تأثیر درک کارایی را بر نیت‌های رفتاری کاربران نشان می‌دهد و رابطۀ مثبت بین دو متغیر را تأیید می‌کند.

با توجه به نتایج حاصل از تجزیه‌وتحلیل داده‌های درک سهولت استفاده از ضریب مسیر 418/0 و آمارۀ 88/8 بر نیت‌های رفتاری تأثیر دارد. بین فناوری‌های اطلاعاتی که استفاده از آنها آسان است و برای کاربر کمتر جنبۀ تهدیدکنندگی دارد، با قصد استفاده یا عدم استفاده از این فناوری‌ها رابطۀ معناداری وجود دارد. طبق نتایج حاصله، نیت‌های رفتاری کاربران یا قصد استفاده‌کردن یا نکردن آنان از این سیستم، به‌ آسانی و قابل‌دسترس‌بودن فناوری‌ها بستگی دارد. صنایعی و همکاران (1392) در پژوهشی با عنوان تحلیل عوامل مؤثر در تمایل به استفاده از یادگیری الکترونیکی از طریق آموزش مجازی، رابطۀ بین این دو متغیر را تأیید کردند.

با توجه به نتایج حاصل از تجزیه‌وتحلیل، داده‌های درک کارایی با ضریب مسیر 433/0 و آمارۀ 91/9 بر رضایت دانش آموزان و آموزگاران تأثیر دارد. رابطۀ معناداری بین صرفه‌جویی در زمان، منابع و تناسب محتوا با درک و فهم دانش‌آموزان و نگرش و احساس آنان به گرایش یا عدم گرایش استفاده از ابزارهای فناوری اطلاعات وجود دارد. بدین معنی که چنانچه محتوای ارائه‌شده جامع، کامل و به‌روز باشد و باعث صرفه‌جویی در وقت و هزینۀ دانش‌آموزان شود، موجب افزایش رضایت دانش‌آموزان و آموزگاران با استفاده از سیستم آموزش الکترونیکی خواهد شد. اوتارخانی و همکاران (1391) و همچنین سان (2008) در یافته‌های پژوهش خود تأثیر عواملی همچون درک کارایی را بر رضایت دانش‌آموزان نشان داده‌اند.

با توجه به نتایج حاصل از تجزیه‌وتحلیل داده‌های درک سهولت استفاده از ضریب مسیر 330/0 و آمارۀ 90/7 بر رضایت دانش‌آموزان و آموزگاران تأثیر دارد. رابطۀ معناداری بین ارزیابی کاربر از فناوری‌های اطلاعاتی که استفاده از آنها آسان و بی‌نیاز از تلاش جسمی و روحی است، با نگرش و احساس مثبت آنان در استفاده از این فناوری‌ها وجود دارد. به‌عبارتی هر میزان که کاربران ساده‌تر و با آرامش بیشتر از سیستم‌های الکترونیکی استفاده کنند، به همان میزان رضایت دانش‌آموزان و آموزگاران از سیستم آموزش الکترونیکی افزایش خواهد یافت.

با توجه به نتایج حاصل از تجزیه‌وتحلیل، داده‌های نیت‌های رفتاری با ضریب مسیر 672/0 و آمارۀ 18/28 بر عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان تأثیر دارد. درواقع بین ادراک معلمان و دانش‌آموزان به استفاده‌کردن یا نکردن از آموزش الکترونیکی، فناوری‌های اطلاعاتی و میزان تأثیر آنان در کیفیت پیشرفت تحصیلی رابطۀ معناداری وجود دارد. بدین معنی که به هر میزان محتوای ارائه‌شده مطابق با نیازهای آموزشی افراد باشد، دانش و توانایی افراد را افزایش دهد و از طرفی باعث پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان شود، به همان میزان بر قصد استفاده‌کردن یا نکردن آنان از سیستم الکترونیکی اثر می‌گذارد.

با توجه به نتایج حاصل از تجزیه‌وتحلیل، داده‌های عملکرد تحصیلی با ضریب مسیر 223/0 و آمارۀ 41/10 بر قصد استمرار برای استفادۀ دانش‌آموزان و آموزگاران از آموزش الکترونیکی تأثیر دارد. رابطۀ معناداری بین حفظ پیشرفت تحصیلی و کسب مهارت‌های جدید درخصوص استفاده از فناوری‌های جدید آموزشی با تمایل فرد به استفاده از سیستم‌های آموزش الکترونیکی در آینده وجود دارد. به‌عبارتی دیگر، چنانچه پورتال‌های آموزش مجازی به‌صورت کاربرپسند طراحی شده و محتوای ارائه‌شده در آن مفید باشد، موجب تمایل دانش‌آموزان به استفاده از سیستم آموزش الکترونیکی برای ادامه‌تحصیل خواهد شد. یافته‌های پژوهش طوافاک نیز گویای این مطلب است و رابطۀ بین این دو متغیر را تأیید می‌کند.

با توجه به نتایج حاصل از تجزیه‌وتحلیل، داده‌های رضایت دانش‌آموزان و آموزگاران با ضریب مسیر 496/0 و آمارۀ 41/11 بر قصد استمرار برای استفادۀ دانش‌آموزان و آموزگاران از آموزش الکترونیکی تأثیر دارد. درواقع بین گرایش‌داشتن یا نداشتن یادگیرنده به استفاده از فناوری اطلاعات و قصد استفاده از سیستم‌های آموزشی الکترونیکی در آینده رابطۀ معناداری وجود دارد. عواملی مانند کیفیت سیستم و خدمات، بر قصد استفادۀ کاربران از سیستم و همچنین میزان رضایت کاربران مؤثر است. یافته‌های پژوهش صنایعی (1392) نیز گویای این مطلب است که بین این دو مؤلفه رابطۀ مثبت و معناداری وجود دارد؛ همچنین با پژوهش‌های طوافاک، اوتارخانی و همکاران (1391) همسو است.

با توجه به بررسی‌ها و تحلیل‌های به‌دست‌آمده از فرضیه‌های مبتنی بر تأثیر نیت‌های رفتاری دانش‌آموزان و آموزگاران بر نیت تداوم آموزش الکترونیکی با نقش میانجی عملکرد تحصیلی پیشنهادهایی ارائه می‌شود که به شرح زیر است:

براساس نتایج حاصل از یافته‌های فرضیۀ اول پیشنهاد می‌شود، برای افزایش در سهولت دسترسی استفاده‌کنندگان به فناوری‌های اطلاعاتی و سیستم‌های آموزش الکترونیکی، طراحان شبکه‌های آموزش الکترونیکی باید دقت کافی در طراحی سیستم‌ها و فرایندهای آموزشی داشته باشند؛ به‌طوری که دانش‌آموزان احساس کنند به‌راحتی و با کمترین هزینه و زمان از شبکه‌ها و نرم‌افزارهای آموزشی استفاده می‌کنند.

براساس نتایج حاصل از یافته‌های فرضیۀ دوم پیشنهاد می‌شود، با بهره‌گیری از فناوری‌های روز در نظام آموزشی که موجب سرعت‌بخشی و رشد دانش می‌شود، ارائۀ پهنای باند شبکۀ (اینترنت) مناسب، استفاده‌نکردن از سرویس‌هایی که سرورهای سخت‌افزاری آنها در خارج کشور است، بر روی قصد استفاده‌کردن یا ‌نکردن کاربران از سیستم‌های آموزش الکترونیکی اثرگذار است.

با توجه به نتایج حاصله از فرضیۀ سوم پیشنهاد می‌‌شود، برای افزایش کارایی و منافع حاصل از آموزش الکترونیکی راهکارهایی به کار گرفته شود که موجب صرفه‌جویی در زمان و منابع دانش‌آموزان می‌شود؛ به عنوان مثال، با در اختیار گذاشتن اینترنت داخلی رایگان دانش‌آموزی با توجه به مشخص‌شدن هویت آنان در نظام آموزشی و کتابخانه‌های دیجیتال رایگان، زمینۀ رضایت دانش آموزان و آموزگاران فراهم می‌شود. براساس نتایج حاصل از یافته‌های فرضیۀ چهارم، بهبود دسترس‌پذیری به شبکۀ اینترنت و خدمات اطلاعاتی، استفاده از این خدمات را از سوی کاربران آسان‌تر می‌کند و موجب سادگی ادراک آنان می‌شود؛ همچنین افزایش دسترس‌پذیری موجب می‌شود که این خدمات از سوی کاربران بالقوه پذیرفته و سپس استفاده شود.

با توجه به نتایج حاصل از یافته‌های فرضیۀ پنجم پیشنهاد می‌شود، برای افزایش منافع حاصل از سیستم آموزش الکترونیکی از راهکارهایی استفاده شود که موجب صرفه‌جویی در زمان و منابع کاربران می‌شود. همین امر موجبات رضایت دانش‌آموزان و آموزگاران را در استفاده از سیستم آموزش الکترونیکی فراهم می‌کند؛ به عنوان مثال، استفاده از نرم‌افزارهای آموزشی که دارای اینترنت رایگان و سرعت بالا باشد.

براساس نتایج حاصل از یافته‌های فرضیۀ ششم پیشنهاد می‌شود، برای افزایش تمایل کاربران به استفاده از سیستم‌های آموزش الکترونیکی به‌منظور تحصیل، باید امکاناتی را در نظر گرفت که موجب بالارفتن انگیزش و گرایش آنان برای استفاده از آموزش الکترونیکی می‌شود؛ به عنوان مثال، با درک سهولت استفاده از فناوری اطلاعات که استفاده از سیستم‌های الکترونیکی را برای کاربران آسان‌تر می‌کند، راهکاری مناسب برای افزایش انگیزۀ کاربران است.

با توجه به نتایج حاصل از یافته‌های فرضیۀ هفتم پیشنهاد می‌شود، برای افزایش قابلیت استفاده، با حق انتخاب کاربران در تعیین زمان آموزش و بالابردن جذابیت‌های محتوای آموزشی که باعث پیشرفت تحصیلی می‌شود، بر قصد و تبلیغ آموزش از سوی کاربران به‌صورت الکترونیکی اثر بگذارد.

براساس نتایج حاصل از یافته‌های فرضیۀ هشتم پیشنهاد می‌شود، محتوای دروس الکترونیکی از نظر کیفی و کمی دارای سطحی بالا باشد؛ به‌صورتی که نیازهای علمی دانش‌آموزان را برآورده کند و باعث افزایش انگیزۀ لازم در دانش‌آموزان برای تداوم و استمرار استفاده از آموزش‌های الکترونیکی شود.

با توجه به نتایج حاصل از یافته‌های فرضیۀ نهم پیشنهاد می‌شود، هرچقدر کیفیت اطلاعات و خدمات سیستم‌های آموزشی مجازی بیشتر و محتوای ارائه‌شده در آن کامل و مرتبط با سن، رشته و مقطع تحصیلی باشد، تمایل و رضایت دانش‌آموزان و آموزگاران به استفاده و استمرار از این سیستم برای ادامه‌تحصیل افزایش خواهد یافت.

این پژوهش نیز مانند سایر مطالعات، محدودیت‌هایی دارد که ازجمله به موارد زیر اشاره می‌شود:

نبود همکاری کافی آموزگاران و دانش‌آموزان در تکمیل پرسشنامۀ مربوط به پژوهش؛

دسترسی‌نداشتن دانش‌آموزان به فضاهای مجازی و نداشتن وسایل ارتباطی ازجمله تبلت و گوشی‌های اندروید؛ همچنین زیر ساختار بی‌ثبات (مانند شبکه‌های بی‌ثبات)؛

نبود تعریف دقیق از آموزش مجازی، آموزش الکترونیکی و آموزش از راه دور و نبود مرزبندی بین آنها به‌صورتی که در تمامی متون و ادبیات موجود در این زمینه ‌این واژگان معادل هم به کار رفته‌اند.

[1]. Electronic Learning

[2] . کاربر یادگیری الکترونیکی را می‌پذیرد؛ ولی ادامه نمی‌دهد

[3]. Watkins

[4]. Ibrahim

[5]. Oyediran

[6]. Almaiah

[7]. Chen

[8] پرسشنامه در پیوست مقاله درج شده است.

[9]. Tawafak