مطالعه فلوریستیک منطقه شمال روستای قره‌جقه شهرستان قوچان در استان خراسان‌رضوی

مقدمه.

مطالعات فلور و پوشش گیاهی از اهداف اصلی پژوهش‌های سیستماتیک گیاهی است که ضمن جمع‌آوری گیاهان و تهیه کلکسیون‌های گیاهی مربوطه، برای ارتقاء دانش جغرافیای گیاهی، یافتن الگوهای انتشار گونه‌ای، شناخت جوامع گیاهی و ذخایر گیاهان دارویی و معرفی گیاهان در حال انقراض و آسیب‌پذیر یا نیازمند به محافظت عمل کرده و زیربنای پژوهش‌های بوم‌شناختی، تنوع‌زیستی و تدوین فلورهای منطقه‌ای است که می‌تواند در خدمت هدف غایی این دست از پژوهش‌های سیستماتیک یعنی پیش‌بینی وضعیت آینده پوشش گیاهی و ارائه راهکار برای حفظ و تکثیر گیاهان باشد (Jafari et al., 2014).

استان خراسان‌رضوی با مساحت ۱۱۸۸۵۴ کیلومتر مربع اقلیم متنوع دارد که سبب ‌شده انواع گیاهان از درختان نیمه‌گرمسیری مانند انار و انجیر و پسته تا گیاهان سردسیری مانند ریواس پرورش یابند و محصولات مختلف مانند زعفران در مزارع وسیع و در حجم زیاد قابل کشت باشد. این استان جزئی از ناحیه رویشی ایرانوـتورانی است و آنچه امروزه از پوشش گیاهی خراسان‌رضوی در منابع مختلف ثبت شده، نشان می‌دهد که این سرزمین ۲۴۸۲ گونه گیاهی از ۵۸۵ جنس و ۱۱۵ تیره را در خود جای داده است. بیشترین تعداد گونه‌ها مربوط به تیره کاسنیان با ۳۰۳، گندمیان با ۱۸۰ و تیره نعناعیان با ۱۲۲ گونه است (www.noandishaan.com).

مطالعات پوشش گیاهی، شکل‌ زیستی و ناحیه رویشی مناطق مختلف استان خراسان‌رضوی به‌صورت پراکنده در سطح استان انجام شده است و گزارشاتی از پوشش گیاهی بزنگان(Gholami et al., 2007) ارتفاعات کلات-زیرجان گناباد Vaseghi et al., 2008))، حوزه آبخیز تیرگان (Amiri et al., 2008)، فریزی (Memariani et al., 2009)، حوزه آبخیز زنگلانلو (Amiri and Jabbaerzadeh, 2011) ، پارک ملی تندوره درگز (Vaezi and Rashidtaranlou, 2012)، حاشیه رودخانه کنگ (Jafari et al., 2011)، شیب جنوبی شاسکوه قاین (Jafari et al., 2012)، منطقه حفاظت‌شده هلالی (Sokhanvar et al., 2013)، کوه‌های مرزی ارزنه-تایباد (Naqinejad et al., 2015)، حوزه آبریز سرغایه (Sangouei and Soltani, 2013)، منطقه قره‌چه در شمال‌شرق خراسان‌رضوی (Ghayormand and Saeidi Mehrvarz, 2014)، چلپوی کاشمر (Bagherzadeh et al., 2014)، گیاهان دارویی در زیست‌بوم‌های طبیعی شیروان (Rasam and Mashayekhan, 2015)، جنگل کاسف (Zare-Mayvan et al., 2015)، حوضه دهبار شهرستان طرقبه و شاندیز Esmaeili et al., 2016)) و منطقه کاهو (Gharebaghi and Vaezi, 2019) موجود است که در ادامه با نتایج مطالعه حاضر مقایسه می‌شود.

بر اساس گزارشات، غنی‌ترین پوشش گیاهی استان خراسان‌رضوی در شهرستان‌های قوچان و درگز و ضعیف‌ترین پوشش گیاهی در شهرستان‌های خواف، گناباد و مه‌ولات مشاهده می‌شود (http://quchan.khorasan.ir). در این میان، شهرستان قوچان به‌واسطه وجود ارتفاعات هزارمسجد، آلاداغ و شاه‌جهان، تابستان معتدل و زمستان بسیار سرد داشته و دره‌های متعدد و چشمه‌های فراوان نزدیک آن، پوشش گیاهی متنوعی را برای این منطقه فراهم کرده و زمین‌های مجاور روستاها منبع تغذیه دام و در معرض آسیب‌های انسانی از جمله جاده‌سازی و کشاورزی است. بنابراین، مطالعه پوشش گیاهی این مناطق می‌تواند به شناخت سرمایه گیاهی و اتخاذ تدبیر و اجرای راهکار‌های حفاظت از پوشش گیاهی منطقه منجر شود. لذا، برای نخستین بار مطالعه فلوریستیک منطقه شمال روستای قره‌جقه از دهستان سودلانه از توابع مرکزی شهرستان قوچان در استان خراسان‌رضوی با هدف جمع‌آوری و معرفی گونه‌های گیاهی، دارویی، آسیب‌پذیر، ناحیه رویشی و اشکال زیستی به‌منظور آشنایی با پوشش گیاهی انجام شد.

مواد و روش‌ها

منطقه مورد مطالعه

بخش شمالی روستای قره‌جقه با مساحت حدود ۲۰۰۰ هکتار در دهستان سودلانه از توابع مرکزی شهرستان قوچان در فاصله ۱۳۰ کیلومتری مشهد و مسیر جاده آسیایی و شمال‌شرقی کشور قرار دارد. فاصله این روستا از جاده آسیایی مشهد به قوچان هفت کیلومتر است که برای رسیدن به آن باید از روستا‌های جعفرآباد علیا و داوودلی گذر کرد. ارتفاع این منطقه حدود ۱۴۰۰ متر از سطح دریاست و در طول جغرافیاییَ۴۱˚۵۸ و عرض جغرافیایی َ۸˚۳۷ واقع شده است. بر اساس سرشماری سال ۱۳۸۵ جمعیت روستای قره‌جقه ۸۰ نفر (۲۱ خانوار) بوده است. این در حالیست که محدوده قوچان با ارتفاع ۱۳۵۰ متر از سطح دریا، از شمال به درگز و کشور ترکمنستان، از جنوب به نیشابور، از شرق به چناران و از غرب به فاروج منتهی می‌شود و به‌واسطه وجود ارتفاعات هزارمسجد، آلاداغ و شاه‌جهان، تابستان معتدل و زمستان بسیار سرد داشته و وجود دره‌های متعدد و چشمه‌های فراوان بر تنوع پوشش گیاهی منطقه افزوده است (http://quchan.khorasan.ir). موقعیت دهستان سودلانه و روستای قره‌جقه در شکل‌های ۳-۱ آمده است. نمای کلی پوشش گیاهی، گیاهان بالشتکی، تا حدودی خاردار و تروفیت بودند.

با توجه به آمار و اطلاعات بلندمدت ایستگاه هواشناسی قوچان (۱۳۶۹-۱۳۹۴)، میانگین کمینه و بیشینه دمای منطقه بین ۵- تا ۳۲ درجه سانتیگراد در دی‌ماه تا تیرماه متغیر بوده و بارش سالانه در سطح منطقه قره‌جقه حدود ۷/۳۱۱ میلی‌متر برآورد شده است که بیشترین میانگین بارش در ماه‌های اسفند و فروردین با ۴/۴۷ و ۹/۵۶ میلی‌متر و کمترین بارش در مرداد و شهریور با ۶/۱ و ۲/۲ میلی‌متر بوده و در مجموع خشک‌ترین و سردترین فصل‌های سال به‌ترتیب تابستان و اوایل زمستان بوده است. بر اساس آمار ارائه شده در جدول نمایه اقلیمی ایستگاه هواشناسی قوچان (جدول 1) با استفاده از میانگین دما و بارندگی ماهانه در طول دوره ۲۵ ساله شهرستان قوچان، نمودار آمبروترمیک رسم گردید (شکل ۴).

شکل ۱- موقعیت دهستان سودلانه در قوچان (اقتباس از http://quchan.khorasan.)

Fig. 1- Location of Soudelaneh village in Quchan (Adapted from: http://quchan.khorasan).

شکل ۲- موقعیت روستای قره‌جقه.

Fig. 2- Location of Qarah Jeqqeh village.

شکل ۳- موقعیت منطقه مورد مطالعه.

Fig. 3- Location of the studied area.

جدول 1- میانگین بارش و دمای 25 ساله شهرستان قوچان.

Table. 1- 25-years average rainfall and temperature in Quchan city

شکل ۴- نمودار آمبروترمیک دوره ۲۵ ساله شهرستان قوچان. منحنی قرمز و آبی مربوط به دما و بارش. (اقتباس از اداره کل هواشناسی خراسان‌رضوی، www.razavimet.ir).

Fig. 4- Ombrothermic chart for 25 years in Quchan. The red and blue curves represent rainfall and temperature. (Adapted from general meteorological office of Khorassan Razavi province, www.razavimet.ir).

روش نمونه‌برداری و تحلیل داده‌ها

به منظور معرفی فلور منطقه، جمع‌آوری پیمایشی (Mesdaghi, 2001) به‌طور منظم و هفتگی طی فصول رویشی سال‌های ۹۴ و ۹۵ انجام شد. با استفاده از فلور ایران (Assadi et al., 1993-2013) و فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2001)، فلور رنگی ایران (Ghahreman, 1994-2002)، رده‌بندی گیاهی (Mozaffarian, 1994 a,b)، معرفی فرفیون‌های خراسان (Jafari et al., 2005)، فرهنگ نام‌‌های گیاهان ایران (Mozaffarian, 2007)، گون‌های ایران (Maassoumi, 1995, 2000, 2005) و گیاهان گلدار انگلی و نیمه‌انگلی ایران (Iranshar, 2008) انجام شد. نام و حدود تیره‌ها با سیستم APG IV (2016) کنترل شد. تیپ زیستی گیاهان بر اساس رده‌بندی رانکیه (Raunkiaer, 1934)، ناحیه رویشی گیاهان منطقه بر اساس تقسیم‌بندی نواحی رویشی زهری (Zohary, 1973) و گزارش گونه‌های بوم‌زاد و نادر با توجه به پراکنش گونه‌ها در فلورا ایرانیکا، فلور ایران و تنوع زیستی گونه‌های گیاهی ایران (Ghahreman and Attar, 1998) مشخص گردید. گونه‌های آسیب‌پذیر (VU)، با خطر کمتر (LR) و گونه‌هایی که از وضعیت آنها اطلاع زیادی در دست نیست (DD) بر اساس کتاب Red data book of Iran (Jalili and Jamzad, 1999) و لیست قرمز IUCN معرفی گردید. برای معرفی گیاهان دارویی منطقه نیز از کتاب شناخت گیاهان دارویی و معطر ایران (Mozaffarian, 2015) استفاده شد. در ضمن تمامی نمونه‌ها در هرباریوم دانشکده علوم دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد (IAUM) نگهداری می‌شود.

نتایج

نتایج حاصل از پژوهش حاضر وجود ۳۱ تیره، ۶۸ جنس و ۸۸ گونه را نشان داد و تنها یک گونه متعلق به بازدانگان و بقیه متعلق به نهاندانگان بود که در این بین پنج تیره، ۱۵ جنس و ۱۹ گونه تک‌لپه‌ای و ۲۵ تیره، ۵۲ جنس با ۶۸ گونه دولپه‌ای گزارش شد. بزرگترین تیره از لحاظ تعداد گونه، کاسنیان (Asteraceae) با ۱۶ گونه، گندمیان (Poaceae) با ۱۱ گونه، نعناعیان (Lamiaceae) با نه گونه، باقلاییان (Fabaceae) با پنج گونه، آلاله‌ها (Ranunculaceae) و سوسنیان (Liliaceae) با چهار گونه بود. جنس‌های Cousinia با شش گونه، Astragalus با چهار گونه و Phlomoides، Echinops و Bromus هر کدام با سه گونه بزرگترین جنس‌های منطقه از نظر تعداد گونه بودند. در جدول (2) لیست گونه‌ها، تیپ زیستی و ناحیه رویشی آنها آمده است. در بین گونه‌های شناسایی شده، ۳۱ گونه دارویی متعلق به ۳۰ جنس و ۱۶ تیره مشاهده شد که در جدول (2) با علامت ستاره مشخص شده است. همچنین، نام گونه‌های در معرض خطر و آسیب‌پذیر در جدول (3) و تصاویر تعدادی از گونه‌ها، نمودارهای تعداد جنس و گونه هر تیره، درصد فراوانی گونه‌های هر تیره و درصد فراوانی تیپ‌های زیستی و ناحیه رویشی گیاهان منطقه در شکل‌های ۹-۵ مشاهده می‌شود.

بحث و نتیجه‌گیری

تحلیل داده‌های فلوریستیک

نتایج مطالعه فلور منطقه شمال روستای قره‌جقه، تیره‌های بزرگ کاسنیان (Asteraceae) با ۱۶گونه، گندمیان (Poaceae) با ۱۱ گونه، نعناعیان (Lamiaceae) با نه گونه، باقلائیان (Fabaceae) با پنج گونه و سوسنیان Liliaceae)) و آلاله‌ها (Ranunculaceae) هر یک با چهار گونه را نشان داد. وجود گونه‌هـایی از تیــره‌هــای Poaceae و Fabaceae به لحــاظ ارزش علوفه‌ای و حفاظت خاکی و تولیـدات دامـی حائز اهمیت است درحالی‌که حضور گونه‌های Asteraceae نشان از تخریب پوشش گیاهی منطقه و چرای دام دارد. بزرگترین جنس‌ها Cousinia با شش گونه، Astragalus با چهار گونه Phlomoides، Echinops و Bromus هر کدام با سه گونه بود. وجود جنس‌های Cousinia، Echinops، Centaurea، Achillea، Acantholimon و Acanthophyllum که در خاک‌های فقیر، حاشیه جاده و ارتفاعات رشد می‌کنند و تا حدی حالت تهاجمی دارند، نشان از سازش به شرایط آب‌وهوایی ایرانو-تورانی و مقاومت به چرا دارد (Naghipour Borj et al., 2011). جنس Astragalus ضمن سازش با آب‌وهوای خشک کوهستانی و مقاومت در برابر وزش باد، به تثبیت خاک کمک می‌کند (Abbassi et al., 2012). Echinops نیز در خاک‌های لومی و گچی با زهکشی مطلوب و اسیدیته خنثی رویش دارد که برخی گونه‌های آن مهاجم هستند (www.epicgardening.com). جنس Bromus به‌ویژه گونه B. tectorum معمولاً در خاکی که نیتروژن بالایی داشته و پس از آتش‌سوزی برجا مانده است، رویش دارد که به‌نوبه خود عامل آتش‌سوزی در فصل گرما نیز است. این جنس با میکوریز وزیکولار-آربسکولار هم‌زیست بوده و تهدیدی برای دامداری و کشت غلات محسوب می‌شود (http://www.columbia.edu.).

جدول 2- لیست گونه‌های معرفی‌شده منطقه مطالعه‌شده به همراه شکل زیستی و ناحیه رویشی آنها

Table. 2. List of identified species with their life forms and chorotypes

شکل زیستی: Th : تروفیت.He: همی‌کریپتوفیت. Ch: کامفیت Ph: فانروفیت. Ge: ژئوفیت.(Raunkiaer, 1934)

ناحیه رویشی:  Ir-Tur: ایرانو-تورانی. Euro-Sib: اروپا- سیبری. Medit: مدیترانه‌ای.  Sah-Arab: صحرا-عربی (Zohary, 1973). گونه‌های ستاره‌دار، دارویی هستند.

Life forms: Th: Therophyte. He: Hemicryptophytes. Ch: Chaemephytes. Ph: Phanerophytes. Ge: Geophytes (Raunkiaer, 1934).

Chorotypes: Ir-Tur: Irano-Turanian; Euro-Siberian; Mediterranean, Saharo-Arabian, (Zohary, 1973). The species with star sign, are medicine plants

جدول 3- وضعیت گونه‌های منطقه مطالعه‌شده بر اساس https://www.iucnredlist.org/ IUCN و لیست قرمز Red data book of Iran (Jalili & Jamzad, 1999).

Table. 3- List of species in studied area based on IUCN https://www.iucnredlist.org/ and Red data book of Iran (Jalili & Jamzad, 1999).

(VU) گونه‌های آسیب پذیر؛ (LR) گونه ها با خطر کمتر؛ (LC) گونه با حداقل نگرانی؛ (DD) گونه‌هایی که از وضعیت آنها اطلاع زیادی در دست نیست.

(VU) vulnerable, (LR) Lower risk, (LC) Least Concern, (DD) Data deficien.

شکل ۵- تصویر تعدادی از گیاهان منطقه مورد مطالعه. مقیاس معادل ۵ سانتی‌متر است.

Fig. 5- Photos of some species in studied area. The scale is equivalent to 5 cm.

1. A) Ephedra procera; B) Acanthophyllum adenophorum; C) Allium scabriscapum; D) Artemisia khorassanica; E) Lappula sessiliflora; F) Convolvulus subhirsutus; G) Echinops leiopolyceras; H) Astragalus cerasocrenus; I) Onobrychis chorassanica

شکل ۵- ادامه تصاویر

Fig. 5- Continued

1. J) Nigella integrifolia; K) Phlomoides labiosiformis; L) Gentiana olivieri; M) Iris fostriana; N) Fritillaria gibbosa; O) Orobanche pulchra; P) Androsace maxima; Q) Anemone biflora var. petiolulosa; R) Stachys lavandulifolia

شکل ۶- نمودار تعداد جنس و گونه هر تیره.

Fig. 6- Diagram of the number of genera and species in each family.

شکل ۷-  نمودار درصد فراوانی گونه‌های هر تیره.

Fig. 7- Ferequency Diagram of species in each family.

شکل ۸- نمودار درصد فراوانی تیپ‌های زیستی گیاهان منطقه.

He: همی کریپتوفیت، Th: تروفیت، Ch: کامفیت، Ge: ژئوفیت، Ph: فانروفیت.

Fig. 8- Ferequency diagram of plants life forms in the studied area.

He: Hemicryptophyte, Th: Therophyte, Ch: Chamaephyte, Ge: Geophyte, Ph: Phanerophye.

شکل ۹. نمودار درصد فراوانی ناحیه رویشی گیاهان منطقه

Ir-Tur: ایرانو-تورانی، Euro-Sib.: اروپا-سیبری،, Medit. Med.: مدیترانه ای، Sah-Arab.: صحرا-عربی

Fig. 9- Ferequency of chorotype of plants in the studied area.

Ir-Tur: Irano-Turanian, Euro- Sib.: Euro-Siberian, Med. Or Medit.: Mediterranean, Sah-Arab.: Saharo-Arabian.

جنس‌های Phlomoides، Phlomis و Lagochilus از تیره Lamiaceae، مهاجم بوده و در خاک‌های شنی خشک و سنگی می‌رویند. به‌طورکلی علت حضور گونه‌های Achillea و Scariola و گونه‌های خاردار مهاجم وجود ترکیبات ثانویه نامطلوب برای دام‌هاست که همچنان بر زمین مانده و نشانه تخریب پوشش گیاهی است، زیرا به خاک فقیر و خشک سازش دارند. گونه‌هایی از Lappula و Geranium نیز گزارش شد که در خاک‌های مرتعی غنی با زهکشی بالا و شرایط آفتاب-سایه مناسب مستقر می‌شوند (www.epicgardening.com). علاوه بر این، گونه انگلی Orobanche pulchra و چهار گونه انحصاری Cousinia eriophylla، Acantholimon bodeanum، Echinops chorassanicus و Onobrychis chorassanica از منطقه نیز شناسایی شد. نزدیک‌ترین منطقه مطالعه‌شده به پژوهش حاضر قره‌چه است که در آنجا نیز، حضور گونه‌های Lagochilus، Marribium، Phlomis، Euphorbia، Circium، Cousinia، Echinops و Onopordon در اثر فعالیت جاده‌سازی و تخریب اراضی به‌علت کشاورزی گزارش شده است. همچنین، گیاهان مرتعی مانند Melica، زراعی-باغی مثل Centaurea و Ixiolirion، خرابه‌روی مانند Malva neglecta و Peganum harmala، گچ‌دوست مانند Phlomoides و Eryngium و استپی و نیمه‌استپی کوهپایه‌ای مانند Acantholimon، Ephedra، Artemisia و Verbascum نیز وجود دارد (Ghayormand and Saeidi Mehrvarz, 2014). علاوه‌بر‌این، تمامی گونه‌های غالب در بند گلستان نیز در شمال قره‌جقه وجود دارد که شامل Phlomoides labiosa، Verbascum speciosum، Reseda lutea، Rosa Persica، Cousinia eriophylla و Stipa barbata است (Kazemian et al., 2004).

بررسی شکل زیستی گیاهان منطقه نشان می‌دهد که همی‌کریپتوفیت‌ها با ۴۸ درصد، تروفیت‌ها با ۲۳ درصد، کامفیت‌ها با ۱۴ درصد، ژئوفیت‌ها با ۱۲ درصد و فانروفیت‌ها با سه درصد به‌ترتیب فراوانی در منطقه حضور دارند (شکل ۶).

به عقیده Archibold (1995) فراوانی گیاهان همی‌کریپتوفیت در یک منطقه نشان‌دهنده اقلیم سرد و کوهستانی آنجاست. با‌توجه‌به اینکه اقلیم منطقه مورد مطالعه نیز بر اساس روش آمبرژه سرد و خشک است و طبق گزارش بررسی دوره یخبندان، زودترین آغاز دوره یخبندان و دیرترین پایان دوره یخبندان از قوچان گزارش شده است (Eghtedari et al., 2008) بالطبع گیاهان همی‌کریپتوفیت در منطقه مشاهده می‌شود. علت فراوانی تروفیت‌ها نیز به‌خاطر استفاده از شرایط مناسب رطوبتی کوتاه‌مدت در مناطق خشک و نیمه‌خشک است تا بتوانند دوره زندگی خود را با تکثیر دانه‌های فراوان تا پیش از شروع دوره خشکی تکمیل کنند (Vaseghi et al., 2008; Assadi Broujeni et al., 2009; Salahi Kojoor et al., 2014). حضور تروفیت‌ها می‌تواند حاصل چرای بی‌رویه و تخریب منطقه نیز باشد که فرصتی برای افزایش گیاهان یک‌ساله ایجاد کرده است (Kazemian et al., 2004; Ghahremaninejad and Aghili, 2009). حضور کامفیت‌های خاردار و بالشـتکی و گیاهـــان بوتـــه‌ای مانند Astragalus، Acantholimon و Acanthophyllum در دامنه تیه‌های در معرض باد کمک به تثبیت خاک و کنترل فرسایش می‌کند .(Naghipour Borj et al., 2011) درصد پایین ژئوفیت‌ها مرتبط با عمق اندک خاک و عدم تحمل شرایط آب‌وهوایی خشک و نیمه‌خشک است که در بیشتر مناطق شهرستان حاکم است (Ghayormand and Saeidi Mehrvarz, 2014; Rasam and Mashayekhan, 2015). باتوجه‌ به خشک بودن منطقه، طبیعتاً درصد فانروفیت‌ها کم است، زیرا در این شرایط محکوم به نابودی هستند (Sokhanvar et al., 2013). از طرفی پراکنش جغرافیـایی مجموعـه گونـه‌هـای گیـاهی یـک منطقـه، وابسته به نـواحی رویشی است که در آن واقع می‌شود (Asri, 1998, 2003, 2007). منطقـه شمال روستای قره‌جقه در ناحیــــه ایرانوـتورانی، حـــوزه ایران-آناتولی، زیرحوزه ایران-مرکزی قـرار می‌گیرد (Yousefi, 2007). بررسی کوروتیپ گیاهان منطقه نشان می‌دهد که ۴۹ درصد گونه‌ها به ناحیه ایرانو-تورانی و ۵۱ درصد به دو یا چند ناحیه تعلق دارند (شکل ۷). حضور Ixiolirion tataricum، Centaurea virgata و Melica persica به‌عنوان عناصر پراکنده در تمام ناحیه ایرانو-تورانی، Onobrychis chorassanica از گیاهان ایرانو-تورانی غربی، Iris fostriana از گونه‌های خراسان-کپه‌داغ-افغانستان و Allium rubellum عناصر ترکمنی-قفقازی کپه‌داغ-خراسان همراه برخی گیاهان گچ‌دوست، خرابه‌روی، مرتعی، زراعی، استپی و نیمه‌استپی نشان از ناهمگنی پوشش گیاهی بدون مرزبندی واضح دارد Memariani et al., 2016)).

پهنه‌بندی اقلیمی خراسان‌رضوی، این استان را به پنج ناحیه تقسیم کرده که پوشش گیاهی ذکر‌شده در گزارش‌های پیشین منطبق با ناحیه اقلیمی آنهاست. این نواحی عبارتند از: ناحیه خشک و گرم با کمترین بارش، بالاترین دما و روزهای غباری در جنوب استان مانند کاشمر و گناباد، ناحیه نیمه‌خشک گرم با آب‌وهوای تقریباً معتدل و کم‌بارش در سبزوار و سرخس، ناحیه نیمه‌خشک سرد با آب‌وهوای معتدل خشک پایکوهی در شرق و شمال‌غرب استان شامل تایباد، جاجرم و نیشابور، ناحیه معتدل کوهستانی در قوچان، درگز و کلات نادری با اقلیم سرد و کم‌بارش و نزولات جوی که در ارتفاعات باقی می‌ماند. این ویژگی به لحاظ اقلیمی و آب‌شناختی بسیار حائز اهمیت است. زیرا منشأ تأمین آب جریان‌های سطحی و تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی دشت‌های حاشیه این منطقه محسوب می‌شود. این ناحیه، پایین‌ترین دما، بیشترین میزان بارندگی و درصد رطوبت نسبی، کمترین تبخیر سالانه، بیشترین تعداد روزهای یخبندان، کمترین تعداد روزهای غباری را دارد، بنابراین غالبیت عناصر کریپتوفیت در این ناحیه قابل انتظار است (Esmaeili et al., 2010).

هـر چـه گیاهان یک منطقه اشـتراکات بیشـتری بـا سـایر نـواحی عمده رویشی جهان داشته باشـند، نگرانـی در خصـوص انقـراض گونـه‌هـای گیـاهی آن منطقـه کـاهش خواهد یافت، زیرا امیـد بازگشـت و اسـتقرار مجـدد آن افزایش می یابد، اما گیاهانی که بـه ناحیـه رویشـی خاصی تعلق دارند، درصورتی‌که بـا خطـر انقــراض روبرو شــوند، احتمــال اســتقرار مجددشــان کاهش می‌یابـد. ازآنجـا‌کـه ۴۹ درصد گونه‌های منطقـه مطالعـه‌شده تنها متعلق به ناحیه ایرانوـتورانی است، حفـظ ایـن ذخـایر ژنتیکـی بیش از پیش ضروری می‌شود.

در ادامه مقایسه نتایج مطالعه فلوریستیک شمال روستای قره‌جقه با سایر مناطق مطالعه‌شده در استان خراسان‌رضوی در جدول (4) آمده است.

جدول 4- مقایسه نتایج مطالعه فلوریستیک شمال روستای قره‌جقه با مناطق دیگر از استان خراسان‌رضوی

Table.4- Comparison of the results of floristic study in Qarreh Jeqqeh with the other areas in Khorassan Razavi and north Khorassan provinces

« مطالعات منطقه شیروان فقط روی گیاهان دارویی است

از مقایسه نتایج، بزرگ‌ترین تیره‌های گیاهی در قره‌جقه، بزنگان، فریزی، کنگ، کلات-زیرجان گناباد، چلپو، هلالی به ترتیب Asteraceae و Poaceae بود. همچنین، تیره Lamiaceae در قره‌جقه، شاسکوه قاین، کلات-زیرجان گناباد، چلپوی کاشمر و تیرگان سومین تیره بزرگ گیاهی بود. بین مناطق ذکرشده در جدول (3) تیره Fabaceae چهارمین تیره بزرگ منطقه مطالعه‌شده بود که کمترین سهم را نسبت به مناطق دیگر داشت.

باتوجه‌به آنچه گزارش شد، حفظ تنوع گیاهی، ممانعت از چرای دام، بهره‌برداری از منابع مرتعی بر اساس پتانسیل تولید آن و بررسی تأثیرگذاری عوامل مخرب بر منطقه، ارائه راه‌حل‌های اصولی حفاظت در برابر این عوامل الزامی است تا بتوان از نابودی و انقراض گیاهان جلوگیری نمود. بنابراین پیشنهاد می‌شود حتی الامکان با مطالعه بذرهای گونه‌ها به‌منظور کشت و اهلی کردن و دستیابی به بیشینه محصول به‌ویژه در زمینه گیاهان دارویی مانع نابودی پوشش گیاهی منطقه شد.

سپاسگزاری

از اداره هواشناسی استان خراسان‌رضوی برای در اختیار قرار دادن اطلاعات مربوط به میانگین بارش و دما سپاسگزاری می‌شود. همچنین، از آقای مهندس جوهرچی که پیشنهاد پژوهش در این منطقه را دادند، قدردانی می‌شود.