تحلیل تغییرات مکانی‌فضایی رفتار مشارکتی روستاییان در اجرای طرح انتقال آب از چاه‌نیمه‌ها به اراضی کشاورزی سیستان

مقدمه

مشارکت با توجه به نقش‌پذیری و ایفای نقش ساکنان روستایی در برنامه‌های اجتماعی، اقتصادی و عمرانی برای دستیابی به اهداف جمعی به‌ویژه در مناطق روستایی اهمیت بسیاری دارد (شیخ‌حسنی و مهمان‌دوست، 1389: 109). نتایج سال‌ها تجربة نظام تمرکزگرا در ایران حاکی است بی‌توجهی به مشارکت مردمی به هدررفتن سرمایه‌های ملی اعم از مادی و معنوی، هدررفتن امکانات دولتی و درنهایت نارضایتی روستاییان از دولت و فعالیت‌های عمرانی و ناقص‌ماندن بعضی از این طرح‌های عمرانی منجر می‌شود (سادات موسوی و همکاران، 1398: 54)؛ بنابراین نبود مشارکت ساکنان بومی و بهره‌برداران طرح‌ها از تأثیرگذاری پروژه‌های مرتبط می‌کاهد؛ در حالی که گسترش مشارکت علاوه بر موفقیت پروژه‌ها باعث بهبود نگرش و شیوة اقدامات مردم در ارتباط پایدار با طبیعت می‌شود (Poon & Thai, 2010: 68). از دستاوردهای شیوة مشارکتی خلاقیت، مدیریت پایدار، فرصت‌سازی، مستندسازی و مقایسه‌پذیرشدن، آسیب‌زدایی از کاربرد فناوری و حرکت تدریجی به‌سوی سامانة تصمیم‌سازی مبتنی بر پیشنهاد است (Rosairo & Potts, 2016: 40-42) که به‌طور معمول در سه سطح مشارکت در تدوین و طراحی برنامه‌ها، مشارکت در اجرا و پیاده‌سازی برنامه‌ها و درنهایت مشارکت در ارزشیابی و بررسی نتایج و پیامدهای حاصل از اجرای کل برنامه یا طرح خاص مدنظر قرار می‌گیرند (Stefano, 2010: 1333).

در منطقة سیستان با توجه به شدت محدودیت آب، توجه به افزایش کارایی مصرف آب و ارتقای بهره‌وری آن یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر خواهد بود (اصغری لفمجانی و همکاران، 1393: 136). اهمیت این موضوع بیشتر زمانی احساس می‌شود که افزایش راندمان آب با استفاده از سیستم‌های تحت‌فشار و نیمه‌تحت‌فشار از مخازن چاه‌نیمه‌ها از 20 درصد موجود به بیش از 90 درصد می‌رسد و انتقال آب با سیستم لوله‌گذاری توجیه اقتصادی بیشتری نسبت به سیستم انتقال آب با کانال‌های روباز دارد (پیری و همکاران، 1393: 713)؛ از این رو استفادة بهینه از منابع آب و استفاده از روش‌های نوین آبیاری در اراضی کشاورزی روستاهای سیستان بسیار مهم است. در همین زمینه پروژة انتقال و توزیع آب از مخازن چاه‌نیمه‌ها در 46 هزار هکتار از اراضی کشاورزی روستاهای سیستان (766 روستای سیستان) در قالب 2137 گروه هم‌آب 20هکتاری با بهره‌گیری از سامانه‌های نوین آبیاری با بیشترین راندمان طراحی و اجرا شده است؛ هدف این پروژه، جلوگیری از مهاجرت ساکنان منطقه، احیای کشاورزی قابل‌ برنامه‌ریزی، بهره‌وری هوشمندانه و بهینه از منابع پایة تولید، ایجاد اشتغال و افزایش توان اقتصادی روستاییان با رویکرد پایداری است.

البته باید توجه داشت که نادیده‌گرفتن نقش بهره‌برداران در مراحل مختلف مدیریت پروژه‌های آبیاری پیامدهای منفی متعددی را به دنبال خواهد داشت؛ ازجمله تضاد و بیگانگی بین کشاورزان و مدیریت شبکه، بروز مسائل و مشکلات اجتماعی در اجرا و بهره‌برداری از طرح‌ها، طولانی‌شدن زمان اجرای طرح‌ها و تأخیر در بهره‌برداری، تحمیل بار مالی بیشتر به دولت، بی‌میلی کشاورزان به مشارکت در بهره‌برداری، مصرف بی‌رویة آب و کاهش راندمان آبیاری، اختلال در کارایی شبکه، مستهلک‌شدن زودهنگام تأسیسات آبیاری، افزایش هزینه‌های بهره‌برداری و نگهداری از سازه‌ها و سامانه‌های انتقال و توزیع آب به دلیل تخریب و تخلفات گسترده، مشارکت‌نکردن کشاورزان در نگهداری و تعمیرات شبکه، تمکین‌نکردن کشاورزان در رعایت سیاست‌ها و برنامه‌های مدیریت‌های بهره‌برداری از شبکه‌ها و در مواردی تقابل آنان با مدیریت سیستم. مجموع این عوامل به کاهش سوددهی یا حتی زیان‌آوری شبکه‌ها و استهلاک زودهنگام آنها منجر می‌شود (نوری‌پور و همکاران، 1395: 58)؛ بنابراین اجرای طرح‌های توسعة منابع آب و درنتیجه بهره‌برداری بهینه از شبکه‌های آبیاری و فراهم‌آوردن زمینة لازم برای گذار از وضع موجود به وضع مطلوب (یعنی بهره‌برداری از شبکه‌های مدرن) بدون جلب مشارکت‌های مردمی میسر نیست؛ بدین ترتیب مشارکت مردم در چنین طرح‌هایی باعث پذیرش آسان، کم‌کردن هزینه‌ها، افزایش سرعت اجرا و پایداری طرح‌های اجراشده می‌شود و پژوهش حاضر نیز با توجه به همین رویکرد طراحی شده است؛ بر این اساس پژوهش حاضر درصدد پاسخگویی به پرسش‌های زیر است:

1. میزان مشارکت روستاییان در اجرای پروژة انتقال آب به اراضی دشت سیستان چقدر است؟
2. مشارکت روستاییان در اجرای پروژة انتقال آب به اراضی دشت سیستان در چه ابعادی قوی‌تر است؟

مبانی نظری و سوابق پژوهش

مشارکت فرایندی دوسویه و تعاملی است که در یک سوی آن مردم و در سوی دیگر دستگاههای اجرایی و دولتی قرار دارند. در این فرایند ایجاد اعتماد متقابل و کسب اعتماد ضروری است؛ بدین ترتیب مشارکت، تقبل آگاهانه و شرکت مؤثر و فعال همة افراد یک جامعه برای دستیابی به یک هدف خاص است. براساس این تعریف مشارکت اصول و ارکانی دارد که باید در فرایند مشارکت مردم در طرح‌ها و پروژه‌های توسعه به آنها توجه شود. این اصول عبارت‌اند از:

1. مشارکت باید دربرگیرندة شرکت فعال همه یا بیشتر مردم در یک فعالیت خاص باشد.
2. مشارکت باید ارادی و از روی میل و رغبت باشد.
3. مشارکت افراد درواقع باید مبتنی بر آگاهی افراد مشارکت‌کننده باشد؛ یعنی افراد باید از پروژه، اهداف، مقاصد و مزایای پروژه آگاهی کامل و قبلی داشته باشند (کریمی سنگچی و همکاران، 1395: 13).

در همین زمینه تجربة طرح‌های موفق توسعه و عمران روستایی نشان‌دهندة نقش مؤثر مشارکت مردم در پایداری این‌گونه طرح‌ها و ضرورت بهره‌گیری از ظرفیت‌های مشارکت مردمی در مراحل مختلف برنامه‌ریزی، اجرا و ارزشیابی طرح‌های توسعه‌ای است (فرانی و معتقد، 1395: 113). بر همین مبنا امروزه یکی از اهداف و در عین حال ابزارهای عمدة برنامه‌های توسعة روستایی را مشارکت مردم در ابعاد گوناگون می‌دانند. تجربة تاریخی کشور ما ضمن تأکید بر اعمال راهبرد بالا به پایین در توسعه، از شکست آن در فرایند توسعة روستایی حکایت دارد؛ بنابراین برمبنای این تجربه و افزایش حوزة معرفتی و دانش علمی، لازم است جامعه توجه به توسعة روستایی را با محوریت مشارکت مردمی، سرلوحة برنامه‌ها و تدابیر خود قرار دهد (لنگرودی و سخایی، 1388: 112)؛ بنابراین پس از چند دهه برنامه‌ریزی و به‌کارگیری راهبردهای مختلف در کشورهای جهان سوم، به این نتیجه رسیدند که می‌باید مردم در بطن برنامه‌ها و فعالیت‌ها حضوری فعال داشته باشند و پایه و اساس برنامه مبتنی بر نظرات و خواسته‌های مردم محلی قرار گیرد (شمشاد و ملک‌محمدی، 1386: 112). در همین زمینه چمبرز[1] (2008) طرفدار مشارکت مردم در طرح‌ها و برنامه‌های عمرانی و آبادانی است و تأکید می‌کند که این مشارکت باید داوطلبانه باشد. همچنین وی چهار عامل مهم زیر را در گرایش مردم به مشارکت مؤثر می‌داند:

• سپردن فعالیت‌های داخل روستا به مردم؛
• انتقال فناوری‌ها از طریق مربیان و مروجان باسابقه به روستاییان؛
• واگذاری تحلیل مسائل روستایی در پروژه‌ها به روستاییان؛
• نگرش بالایی‌ها (برنامه‌ریزان و مجریان) دربارة مردم روستا و رفتار آنها با مردم روستا (شفیعی ثابت و همکاران، 1397: 733 به نقل از Chambers, 2008).

امروزه کشورهای در حال توسعه بیش از پیش به همکاری، همیاری و مشارکت فعال مردم به‌منظور دستیابی به توسعة پایدار نیاز دارند. هرچه میزان همکاری مردم در فرایند توسعه بیشتر باشد، سرعت موفقیت در طرح‌ها برای دستیابی به توسعة پایدار به همان نسبت بیشتر خواهد بود. با توجه به اینکه در فرایندهای توسعة پایدار، انسان‌ها بازیگران و مجریان اصلی توسعه به حساب می‌آیند، مشارکت مردمی در توسعة پایدار اهمیتی بیش از پیش می‌یابد و در این زمینه توسعة پایدار روستایی بدون مشارکت و همیاری مردم امکان‌پذیر نیست و دولت به‌تنهایی از عهدة چنین کاری برنمی‌آید (راحمی اردکانی و همکاران، 1397: 146).

البته در مسیر تحقق مشارکت‌پذیری مردم موانعی نیز وجود دارد که مهم‌ترین آنها از دیدگاه اوکلی و مارسدن[2] (1999) عبارت‌اند از: موانع عملی (شامل نامرتبط‌بودن پروژه‌ها با نیازهای مردم، ناآگاه بودن مسئولان اجرایی از مسائل عمومی و اجتماعی روستاها و...)، موانع فرهنگی (شامل محافظه‌کاری و نداشتن اعتمادبه‌نفس، وجود اختلافات محلی و...) و موانع ساختاری (شامل حاکم‌بودن روابط قدرت، نظام برنامه‌ریزی کاملاً متمرکز و...).

سوان سون نیز در بررسی‌های خود دربارة علل مشارکت‌نکردن روستاییان در طرح‌های اجرایی در روستاها به این نتیجه رسیده است که علل اصلی این امر، متناسب‌نبودن آهنگ حرکت طرح‌ها با میزان آمادگی روستاییان، متناسب‌نبودن پروژه‌ها با سطح معلومات و مهارت‌های مشارکت‌کنندگان و نیز مشارکت‌نکردن روستاییان در تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌ریزی‌هاست. بدین نحو که تصمیم‌گیری برای تدوین طرح‌های روستایی به جای آنکه همراه با گروه (روستاییان) اتخاذ شده باشد، برای گروه (روستاییان) صورت گرفته است؛ بنابراین اگر روستاییان در برنامه‌های توسعة پایدار روستایی مشارکتی نداشته باشند، کار مسئولان دشوار می‌شود و اگر روستاییان به مشارکت در برنامه‌ریزی‌ها و برنامه‌ها تشویق نشوند، نمی‌توان به موفقیت این برنامه‌ریزی‌ها و برنامه‌ها امیدوار و شاهد توسعة پایدار روستایی بود (نجفی کانی و میرزا علی، 1391: 121).

در این زمینه بررسی‌ها نشان می‌دهد مشارکت افراد محلی در طرح‌ها و پروژه‌ها سبب کاهش هزینه‌ها در گردآوری اطلاعات، تعیین راهکارهای واقعی‌تر، تدوین قوانین اثربخش‌تر، هماهنگی و انسجام بیشتر افراد جامعه روستایی و اعمال بهتر قوانین می‌شود (رضایی و همکاران، 1391: 201). به هر حال خاستگاه دیدگاههای رایج درزمینة مشارکت، نظریه‌های مختلفی دربارة ساختار و عملکرد جوامع محلی به‌طور اخص و نظریه‌های مختلفی دربارة مشارکت به‌طور اعم است. دانیل استراب[3] به‌طورکلی دیدگاههای فلسفی مشارکت را به چهار دسته تقسیم می‌کند:

1. نظریة همراه‌ساختن: در این دیدگاه به دلیل اینکه ساکنان محلی قادر به ایفای نقش سازنده در انجام پروژه‌ها نیستند، مشارکت آنها فقط می‌تواند در جهت کاهش مخالفتشان در انجام پروژه‌ها با دخالت صوری در پروژه باشد.
2. نظریة مشورتی: در این دیدگاه برخلاف نظریة همراه‌ساختن، عقیده بر این است که ارزش‌هایی که برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران دربارة منافع عموم مطرح کردند، ارزش‌هایی هستند که به طبقة متوسط تعلق دارد و پاسخگوی نیازهای قشر پایین جامعه نیست؛ بنابراین برقراری ارتباط با این قشر به‌منظور آشنایی با افکار و اندیشه‌ها و ارزش‌های آنان از مقتضیات برنامه‌ریزی است.
3. نظریة درمان آموزشی‌اجتماعی: ارتقای وضعیت افراد با آموزش که با مشارکت به آنها داده می‌شود، همراه با تربیت افرادی مسئول که با آزادی سرنوشت خود را به سمتی بهینه رهنمون کنند.
4. نظریة قدرت جامعه: براساس این نظریه افراد و جوامعی که به دلایل مختلفی از کانون قدرت اجتماعی به دور افتاده‌اند، باید در سیاست‌گذاری‌ها دخالت داده شوند (ادیب‌زاده و همکاران، 1389: 146-145).

در سال‌های اخیر پروژه‌های موفق زیادی در زمینه‌های آبیاری، دام‌پروری، کشاورزی و... با مشارکت مردم انجام شده است. امروزه نیز افزایش تقاضای آب در بخش کشاورزی ایجاب می‌کند برای امنیت غذایی و کاهش بحران کمبود آب، تفکر برنامه‌ریزی در مدیریت بهینه‌سازی مصرف آب به‌صورت سازوکارهای جامع و یکپارچه به وجود آید و همة بهره‌برداران نیز در آن مشارکت کنند. مدیریت مشارکتی آبیاری به‌عنوان یک رهیافت جهانی برای بهره‌برداری پایدار از تأسیسات و منابع آبی وارد کشور نیز شده و از این رهگذر مقامات ارشد بخش، اجرای این رهیافت را یک ضرورت دانسته و بر آن تأکید کرده‌اند. کشاورزان نیز اصلی‌ترین عامل در مدیریت مصرف آب و تولید فراورده‌های کشاورزی برای دستیابی به توسعه محسوب می‌شوند و هر فرایند و اقدامی که در شبکه‌های آبیاری و زهکشی بدون توجه به تأثیر و نقش کشاورزی انجام شود، بازدهی کافی و مطلوبی نخواهد داشت (سجاسی و همکاران، 1393: 59). به هر حال یک طرح مشارکتی زمانی سودمند خواهد بود که با توجه به همة این اهداف اجرا شود و در مرحلة مطالعه تا زمان بهره‌برداری به همة این موارد توجه کافی شود. پس آنچه مسلم است در مدیریت مشارکتی موفق، مشارکت مردم به‌عنوان اصل اساسی نشئت‌گرفته از دلایل متعددی (شکل 1) است که نادیده‌گرفتن آنها موجب هدررفتن سرمایه‌گذاری‌های دولتی خواهد شد؛ بنابراین مشارکت مردم در قالب اجرای طرح و تشکل‌های منسجم به پایداری مدیریت آبیاری و توسعة شبکه‌های آبیاری در مناطق روستایی کمک می‌کند.

شکل- 1: تمایل کشاورزان به مدیریت مشارکتی آب

(افشار و زرافشانی، 1389: 103)

با توجه به گسترده‌بودن ابعاد مشارکت، مطالعات زیادی در زمینه‌های مختلف انجام شده است که به بعضی از مهم‌ترین آنها اشاره می‌شود.

وانسلمبروک و همکاران^[4] (2002) عوامل تعیین‌کنندة تمایل کشاورزان بلژیکی را به مشارکت در طرح‌های کشاورزی بررسی کرده‌اند. نتایج پژوهش مؤید آن است که سن و تحصیلات رابطة مثبت و معنا‌داری با مشارکت در طرح‌های کشاورزی دارد.

آلبرت و همکاران^[5] (2015) مشارکت بهره‌برداران را در پروژه‌های آبیاری در منطقة Janilla-villa اسپانیا بررسی کرده‌اند. نتایج نشان داد توسعة اجتماعی و اقتصادی در منطقه به درجة پذیرش پروژه در بین ذی‌نفعان بستگی دارد و به مشارکت عمومی به‌منظور تعیین بهترین سیاست مدیریت آب نیاز است.

زارعی و همکاران (1388) زمینه‌های مشارکت در مدیریت شبکة آب‌رسانی بخش جرقویه را در شهرستان اصفهان تحلیل کردند. نتایج تحلیل عاملی این پژوهش نشان می‌دهد حدود 71 درصد کل زمینه‌های مشارکت کشاورزان عضو تشکل آب‌بران را عواملی چون مشارکت در توسعة فنی و حفاظت شبکه، مشارکت در افزایش بهره‌وری، مشارکت در توزیع بهینة آب، مشارکت در فعالیت‌های گروهی و همکاری با ادارات دولتی آب مشخص می‌کند.

شیخ‌حسنی و مهمان‌دوست (1389) نقش مشارکت اجتماعی و اقتصادی روستاییان را در طرح‌های عمران روستایی (نمونة موردی: دهستان نسا) بررسی کرده‌اند. نتایج نشان می‌دهد آگاهی از اهمیت مشارکت و همچنین میزان مشارکت اهالی روستای نسا از اهالی روستای ولایترود بیشتر و بر همین مبنا رشد، توسعه و پیشرفت طرح‌های عمرانی روستای نسا از روستای ولایترود بیشتر است.

شریفی و همکاران (1391) عوامل مؤثر بر مشارکت بهره‌برداران در مدیریت شبکه‌های آبیاری و زهکشی اراضی زیر سد جیرفت را بررسی کردند. نتایج حاکی است میزان مشارکت پاسخگویان در مدیریت شبکه‌های آبیاری و زهکشی در سطح پایین و متوسط است.

حسینی و همکاران (1394) عوامل مؤثر بر سطح مشارکت کشاورزان را در مدیریت شبکه‌های آبیاری و زهکشی شناسایی کردند. برمبنای نتایج سطح مشارکت بهره‌برداران در مدیریت شبکه‌های آبیاری و زهکشی در حد متوسط ارزیابی شده است.

رضادوست و همکاران (1395) مشارکت بهره‌برداران در طرح 550 هزار هکتاری احیای اراضی کشاورزی خوزستان و ایلام را ارزیابی کردند. نتایج آزمون t همبسته نشان داد مشارکت تصنعی بهره‌برداران در طرح بیشتر و پررنگ‌تر از مشارکت واقعی آنان است.

پرهیزکاری و همکاران (1395) عوامل مؤثر بر مشارکت کشاورزان حوضة آبخیز شاهرود را در به‌کارگیری عملیات حفاظت آب‌وخاک با کاربرد الگوی لاجیت چند گزینه‌ای بررسی کردند. نتایج نشان داد متغیرهای تحصیلات، شیب اراضی، آگاهی از عملیات حفاظتی، درآمد ناخالص سالیانه، دریافت کمک‌های بلاعوض و شرکت در کلاس‌های ترویجی آثار مثبت و معنا‌دار و متغیرهای سن و اشتغال در بخش غیرکشاورزی آثار منفی و معناداری بر احتمال مشارکت کشاورزان در به‌کارگیری اقدامات حفاظت آب و خاک دارند.

نوری‌پور و همکاران (1395) سازه‌های مؤثر بر مشارکت روستاییان را در مدیریت و بهره‌برداری شبکة آبیاری و زهکشی دشت لیشتر بررسی کردند. یافته‌ها نشان داد متغیرهای سرمایة اجتماعی، نگرش به اثربخشی مشارکت، عوامل اجتماعی‌فرهنگی، عوامل ساختاری، تجربة کشاورزی، سابقة مشارکت کشاورزان در طرح‌های مشارکتی، رابطة مثبت و معنا‌داری با مشارکت در مدیریت و بهره‌برداری از شبکة آبیاری داشته است.

تبریزی دخت‌فرد و همکاران (1396) عوامل فردی، اجتماعی و ارتباطی تأثیرگذار بر مشارکت کشاورزان را در مدیریت شبکة آبیاری سد سهند بررسی کرده‌اند. نتایج نشان داد بیشتر بهره‌برداران (73 درصد) مشارکتی در حد متوسط و پایین‌تر داشتند و سطح مشارکت آنها با متغیرهای سن، تعداد اعضای خانوار و سابقة کار کشاورزی رابطه‌ای منفی و معنا‌دار داشته، ولی با سطح تحصیلات، اعتماد اجتماعی، انسجام اجتماعی، سطح ارتباطات ترویجی، میزان استفاده از منابع اطلاعاتی و سطح آگاهی از تشکل رابطه‌ای مثبت و معنادار داشته است.

خوش‌نواز و محمودی کوهی (1396) در بررسی استقرار مشارکت مردمی در مدیریت شبکه‌های آبیاری گتوند و عقیلی دریافتند مشارکت موجب افزایش مسئولیت‌پذیری و رضایتمندی کشاورزان در نگهداری و بهره‌برداری از شبکه‌های آبیاری می‌شود. همچنین مشخص شد مدیریت مشارکتی در مقایسه با بخش مدیریت دولتی در عملکرد شبکه‌های آبیاری و زهکشی کارون بزرگ نقش مؤثرتری دارد.

مولان‌نژاد و یعقوبی (1397) در بررسی عوامل مؤثر بر مشارکت کشاورزان در مدیریت منابع آب شهرستان میاندوآب به این نتیجه رسیدند که سطح مشارکت کشاورزان در مدیریت منابع آب در حد متوسط با میانگین 37/3 در مقیاس 5 سطحی لیکرت است.

به هر حال با توجه به پیشینة مطرح و نتایج مروری بر متون مرتبط با موضوع، در هرکدام از نظریه‌ها و دیدگاهها به‌طور گسترده به مباحث مربوط به میزان مشارکت و عوامل مرتبط با آن توجه شده است؛ در این بین برخی صاحب‌نظران داخلی و خارجی به مقولة میزان مشارکت در طرح‌های عمرانی و عوامل مرتبط با آن توجه داشته‌اند و مباحثی را دربارة عوامل مؤثر بر مشارکت و درجة مشارکت با دیدگاه ترویجی بررسی کرده‌اند؛ بنابراین درزمینة تغییرات مکانی‌فضایی و رفتار مشارکتی روستاییان تاکنون پژوهشی به‌صورت تخصصی در حوزة جغرافیایی انجام نشده است؛ بر این اساس چهارچوب مفهومی پژوهش به مشارکت روستاییان در ابعاد بررسی تدقیق کاداستر^[6] اراضی کشاورزی، مشارکت در تصمیم‌گیری و همفکری روستاییان در اجرای طرح، مشارکت از نوع حمایتی و میزان مشارکت روستاییان در اجرای طرح اختصاص داده شده است (شکل 2).

شکل- 2: مدل مفهومی مشارکت روستاییان در اجرای طرح

منبع: یافته‌های پژوهش، 1400

روش پژوهش

با توجه به اهداف پژوهش، نوع پژوهش کاربردی با روش توصیفی‌تحلیلی است. جامعة آماری پژوهش 35 روستای زیر پوشش شبکة آبیاری و زهکشی واقع در ناحیة عمرانی هامون 4 است که از بین روستاهای بالادست و پایین‌دست، 20 روستا به‌صورت تصادفی به‌عنوان نمونة آماری تعیین شد. تعداد خانوارهای ساکن در این روستاها برابر با 758 خانوار است. برای برآورد حجم نمونه در سطح خانوارهای روستایی از روش نمونه‌گیری کوکران با سطح اطمینان %95 و احتمال خطای 0.06 استفاده شده است؛ بنابراین برای بررسی سطح مشارکت روستاییان در اجرای طرح، بین 197 نفر از سرپرستان خانوار، سرگروه گروههای هم‌آب، اعضای کمیتة مشورتی، آبیاران و سرآبیاران پرسش‌نامه توزیع شد؛ همچنین برای بهره‌مندی از نظرات روستاییان و استفاده از آنان در نتایج پژوهش با 30 نفر از کسانی که پرسش‌نامه پر کردند، مصاحبه انجام شد؛ از این رو در تحلیل‌های پژوهش علاوه بر استنباط آماری از نکات شفاهی و مشاهدات میدانی نیز استفاده شد.

برای تعیین شاخص‌های پژوهش، ضمن مطالعات اسنادی و کتابخانه‌ای براساس مصاحبه با کارشناسان فنی و تسهیلگران پروژه، طیف گسترده‌ای از شاخص‌های مرتبط با مشارکت‌های مردمی در اجرای طرح انتقال آب به اراضی کشاورزی دشت سیستان به دست آمد (جدول 1). برای تعیین میزان مشارکت روستاییان در سطح روستاها، براساس مدل استفاده‌شده، مراحل مختلفی شامل تشکیل ماتریس ارزیابی و تعیین وزن شاخص‌های مرتبط (در محیط نرم‌افزار فازی سو لور مثلثی)^[7] انجام و سپس مقادیر هر گزینه در وزن آنها ضرب و بر مجموع مقادیر تقسـیم می‌شود.

در پژوهش حاضر به‌منظور تعیین سطح مشارکت روستاها از تکنیک تحلیل رابطة خاکستری و تحلیل سلسله‌مراتب فازی^[8] استفاده شد؛ بنابراین نخست برای تعیین اهمیت نسبی شاخص‌های مؤثر بر مشارکت روستاییان، از مقایسة دوبه‌دوی عوامل استفاده شد؛ بر این اساس ضمن مقایسة دوبه‌دوی عوامل مؤثر بر مشارکت (براساس آرای دریافتی از تسهیلگران مرتبط با طرح، کارشناسان یا مدیران جهاد کشاورزی)، اهمیت نسبی عوامل تعیین شد. در این زمینه مراحل مختلفی شامل تشکیل ماتریس ارزیابی و تعیین وزن شاخص‌های مرتبط (در محیط نرم‌افزار فازی سولور مثلثی^[9]) انجام شد؛ سپس برای سطح‌بندی روستاها براساس شاخص‌های مطالعه‌شده از میانگین حاصل از پاسخگویی روستاییان به تفکیک هر روستای نمونه استفاده شد؛ همچنین برای نرمال‌سازی مقادیر فرمول زیر به کار رفت:

پس از ایجاد روابط خاکستری با استفاده از معادلة بالا، تمامی مقادیر بین صفر و یک قرار گرفت و پس از محاسبة تمامی ضرایب رابطة خاکستری، رتبة خاکستری با استفاده از فرمول زیر محاسبه شد:

در این محاسبات w همان وزن شاخص‌هاست که پیش از این با روش FAHP محاسبه شده است. وزن هر شاخص در تک‌تک درایه‌های مربوط به آن شاخص ضرب می‌شود. براساس روابط موجود و وزن‌های نهایی شاخص‌های تصمیم‌گیری، امتیاز موزون هریک از این روستاها برحسب مقادیر مشارکت در محیط ArcGIS به گروههای مختلفی تفکیک و نقشة پراکنش آنها به تفکیک سطح مشارکت تهیه شد.

جدول- 1: مؤلفه‌ها و شاخص‌های مدنظر در بررسی مشارکت روستاییان در اجرای طرح

منبع: یافته‌های پژوهش، 1400

محدودة پژوهش

منطقة سیستان در شمال استان سیستان و بلوچستان بین مختصات جغرافیایی 58 درجه و 32 دقیقه تا 61 درجه و 49 دقیقه طول شرقی و 29 درجه و 42 دقیقه تا 32 درجه و 52 دقیقه عرض شمالی به‌صورت یک برون‌زدگی مثلثی‌شکل در جنوب شرق ایران واقع شده است. شهرستان هامون با فاصلة 20کیلومتری از زابل در مسیر زاهدان به زابل قرار دارد و ناحیة عمرانی هامون 4 در این شهرستان واقع است. واحد عمرانی هامون 4 در جنوب شرقی شهرستان زابل و شرق شهرستان هامون قرار دارد و حدود 8/7 درصد از منطقه سیستان را شامل می‌شود. موقعیت محدودة طرح در نقشة کشوری و استانی ارائه شده است (شکل 3).

شکل- 3: موقعیت محدودة مطالعه‌شده در کشور، استان و منطقة سیستان

یافته‌های پژوهش

بررسی میزان اراضی کشاورزی روستاهای مطالعه‌شده نشان می‌دهد روستاهای جهانبخش و ابراهیم‌آباد به ترتیب با سطح 559 و 450 هکتار بیشترین مساحت از اراضی کشاورزی و روستاهای جعفر شهباز و حسینا به ترتیب با 158 و 189 کمترین مساحت از اراضی کشاورزی را دارند. بررسی سهم آب اختصاص‌یافته به روستاهای سیاه‌پشته و چلنگ نشان می‌دهد میزان سهم آب هر بهره‌بردار از هر هکتار تقریباً 2/0 هکتار است؛ این در حالی است که در روستاهای حسینا 58/0 و حسین مشهدی 44/0 هکتار است (جدول 2). ازجمله دلایل این اختلاف در سهم آب کم‌بودن اراضی مازاد کشاورزی و قرارگرفتن اراضی کشاورزی عمدة روستای حسینا پشت دایک حفاظتی و اجرانشدن طرح در آن نقطه و انتقال سهم آب اراضی به قسمت‌های اجراشدة طرح است (شکل 4).

شکل- 4: تصاویر ماهواره‌ای اراضی پشت دایک حفاظتی روستای حسینا

منبع: یافته‌های پژوهش، 1400

جدول- 2: میزان سهم آب اختصاص داده‌شده در طرح به تفکیک روستا

منبع: یافته‌های پژوهش، 1400

 در ادامه وضعیت میانگین شاخص‌های پژوهش در روستاهای مدنظر بررسی شده است؛ تمامی شاخص‌های بررسی‌شدة میزان مشارکت روستاییان در اجرای پروژة انتقال آب کمتر از میانگین نظری (3) است؛ این در حالی است که در روستاهای پایین‌دست فقط در شاخص‌های مدیریت بهره‌برداری و نگهداری از شبکة توزیع، پیمایش مسیر لولة فرعی پلی‌اتیلن به همراه کارشناسان فنی طرح، اجازه برای عبور جادة سرویس در محدودة اراضی کشاورزی، قبول سهم آب هریک از زارعان در طرح، قبول و مجوز جابه‌جایی قطعات و تجمیع اراضی، ایجاد امنیت برای پیمانکاران و کارشناسان و کارگران در حال اجرا، حفاظت از طرح در حال اجرا، اعتماد به تعهدات پیمانکار پیش از شروع و اجرای کار، میزان مشارکت داوطلبانه به‌صورت نیروی کار، میزان مشارکت مالی در طرح عمرانی در حال اجرا، میزان آمادگی برای همیاری در طرح عمرانی، میزان مشارکت مالی در طرح عمرانی در حال اجرا، در اختیار گذاشتن ابزار و ماشین‌آلات در صورت نیاز به همکاری پایین‌تر از میانگین نظری 3 و در سایر شاخص‌ها در حد مطلوب است (جدول 3).

جدول- 3: وضعیت میانگین شاخص‌های مطالعه‌شده

منبع: یافته‌های پژوهش، 1400

در ادامة پژوهش وضعیت میانگین‌های مؤلفه‌ها در روستاهای مدنظر بررسی شده است. در همین زمینه بیشترین و کمترین میزان مشارکت در مؤلفه‌های تهیة کاداستر و کمک به اجرای پروژه در روستاهای لطف‌الله و دک دهمرده است. درمجموع به‌جز روستای حسینا در تمامی روستاها مشارکت در اجرای پروژه کمتر از حد انتظار است (جدول 4).

جدول- 4: وضعیت میانگین مؤلفه‌های مطالعه‌شده به تفکیک روستاهای نمونه

منبع: یافته‌های پژوهش، 1400

از سوی دیگر براساس نتایج حاصل از مدل تحلیل خاکستری، روستاها بر این مبنا رتبه‌بندی شده‌اند. در این زمینه سطح مشارکت در 25 درصد روستاها زیاد، در 25 درصد روستاها متوسط و در 50 درصد روستاها کم است (شکل 5). در همین زمینه بررسی چگونگی پراکنش روستاهای مطالعه‌شده ازنظر سطح مشارکت نشان می‌دهد روستاهای دارای مشارکت کم در شعاع 14کیلومتری ابتدایی محدودة طرح و به‌لحاظ موقعیت مکانی در نزدیکی کانال‌ها و نهرهای اصلی قرار گرفته‌اند. در این گروه از روستاها از گذشته‌های دور به علت نزدیکی این روستاها به کانال‌های بتنی آب‌رسانی (باغک و محمدآباد) و عبور انشعابات رودخانة طاهری از اطراف اراضی کشاورزی آنها، فرصت بسیار مناسبی برای برداشت غیرمجاز از کانال‌های بتنی و نیز انشعابات رودخانة طاهری فراهم شده است. روستاهای دک دهمرده، محمدآباد، ده میر و سیاه‌پشته و کرمی در این گروه از روستاها قرار دارند (شکل 6). از سوی دیگر در بین سایر روستاهای بالادست، روستاهای قلعه کنگ و پنجک بیشترین سطح مشارکت را نسبت به سایر روستاهای بالادست دارند. موقعیت جغرافیایی این روستاها در ابتدای محدودة طرح و در اصطلاح محلی جلو آب است. اراضی کشاورزی روستای قلعه کنگ به علت بالابودن زمین از سطح نهرها امکان آبیاری طی سال‌های کم‌آبی نداشته‌اند و بر این اساس با اجرای پروژة انتقال آب به اراضی کشاورزی محدودیت ناشی از توپوگرافی زمین از میان برداشته شده و بر این مبنا مشارکتشان در اجرای پروژه نسبت به سایر روستاها قابل قبول است.

شکل- 5: پراکنش فضایی سطح مشارکت روستاییان در اجرای طرح انتقال آب به اراضی کشاورزی

منبع: یافته‌های پژوهش، 1400

شکل- 6: موقعیت روستاها نسبت به انشعابات رودخانة طاهری و کانال‌های بتنی آب

 منبع: یافته‌های پژوهش، 1400

از سوی دیگر نتایج حاصل از آزمون Scheffe مؤید آن است که از بین 4 مؤلفة بررسی‌شده، بیشترین مشارکت روستاییان در مؤلفه‌های تدقیق کاداستر و مشارکت در تصمیم‌گیری و هم‌فکری به ترتیب با میانگین‌های 07/3 و 97/2 بوده و مؤلفه‌های مشارکت حمایتی با میانگین 65/2 و مشارکت در اجرا با میانگین 88/1 کمترین تأثیر را در مشارکت دارند (جدول 5).

جدول- 5: نتیجة آزمون Scheffe در مقایسة میانگین مشارکت

این در حالی است که در روستاهای بالادست مشارکت در تدقیق کاداستر، مشارکت در تصمیم‌گیری و هم‌فکری، مشارکت حمایتی و مشارکت در اجرا به ترتیب میانگین‌های 43/2، 17/2، 07/2 و 67/1 را دارند؛ در حالی که در روستاهای پایین‌دست مشارکت در تصمیم‌گیری و هم‌فکری، مشارکت در تدقیق کاداستر، مشارکت حمایتی و مشارکت در اجرا به ترتیب میانگین‌های 82/3، 76/3، 26/3 و 11/2 را دارند (شکل 7).

شکل- 7: مقایسة مشارکت روستاییان در ابعاد مختلف طرح

منبع: یافته‌های پژوهش، 1400

از سوی دیگر، برای مقایسة مشارکت روستاییان در اجرای پروژة انتقال آب در روستاهای بالادست با روستاهای پایین‌دست، از آزمون t گروههای مستقل^[10] استفاده شده است. مقایسة میانگین سطح مشارکت در روستاهای بالادست و پایین‌دست مؤید آن است که میانگین سطح مشارکت روستاهای بالادست، 09/2 و روستاهای پایین‌دست، 24/3 است (جدول 6). همچنین با توجه به نتیجة آزمون لون (Levene)، سطح معنا‌داری بزرگ‌تر از 05/0 است (جدول 7). درنتیجه فرض برابری واریانس‌ها رد نمی‌شود. همچنین از آنجایی که سطح معنا‌داری برای آزمون مقایسة میانگین دو گروه، کوچک‌تر از 05/0 است، با سطح اطمینان 95 درصد تفاوت معنا‌داری بین میزان مشارکت در این دو گروه از روستاها وجود دارد که بدون تردید نزدیکی روستاها به کانال‌های بتنی و در روستاهای انتهای محدودة مطالعه‌شده به علت دوری از منابع آبی این‌چنین در میزان مشارکت زیاد نقش اساسی دارد. در این زمینه براساس جمع‌بندی گزارش‌ها وجود معارض در اجرای پروژه نشان‌دهندة آن است که بیشترین میزان معارض مربوط به روستاهای بالادست و کمترین میزان معارض در روستاهای پایین‌دست است که حاکی از همکاری و همیاری این روستاها در اجرای پروژه بوده است (جدول 8).

جدول- 6: خروجی آمار توصیفی آزمون t برای دو گروه از روستاهای مطالعه‌شده

جدول- 7: خروجی آمار استنباطی آزمون t برای گروههای مستقل

جدول- 8: آمار تعداد معارض‌ها هنگام اجرای طرح در روستاهای مطالعه‌شده

منبع: شرکت مهندسی مشاور پاراب فارس، 1400

نتیجه‌گیری

مشارکت به معنای شرکت داوطلبانه و ارادی افراد در فرایند توسعه دربرگیرندة تصمیم‌گیری، اجرا، بازنگری و ارزشیابی است. هدف پژوهش حاضر، سنجش میزان مشارکت روستاییان در اجرای طرح انتقال آب به اراضی دشت سیستان است. برای تحقق این هدف، اطلاعات حاصل از پرسش‌نامه‌های خانوار و روستا و فرم‌های مشاهدات میدانی در ابعاد مختلف مشارکت تجزیه‌وتحلیل شد. نتایج حاصل از آزمون Scheffe در مقایسة میانگین‌های مشارکت نشان می‌دهد مشارکت روستاییان در تدقیق کاداستر و نیز در تصمیم‌گیری و هم‌فکری در اجرای طرح قابل قبول است. نتایج پژوهش اعظمی و همکاران (1395) نیز در بررسی مشارکت مردم در طرح‌ها نشان می‌دهد مشارکت روستاییان از نوع «مشورتی و اطلاع‌دهی» نسبت به سایر ابعاد مشارکت پررنگ‌تر بوده است؛ این در حالی است که میزان مشارکت روستاییان در اجرای طرح با میانگین 88/1، در کمترین سطح بوده است. در همین زمینه علیقلی‌زاده و همکاران (1395) نیز در بررسی وضعیت مشارکت روستاییان در طرح‌های منابع طبیعی، میزان مشارکت روستاییان را در فعالیت‌های اجرایی در کمترین حد به دست آورده‌اند.

سایر یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد در روستاهای بالادست سطح مشارکت کم و در روستاهای پایین‌دست در حد قابل قبول است. براساس یافته‌های نوری‌پور و همکاران (1395) میزان مشارکت آب‌بران در شبکه‌های آبیاری و زهکشی در حد متوسط و کمتر ارزیابی شده است. ازجمله دلایل این وضعیت نامطلوب مشارکت، وضعیت نامناسب اقتصادی کشاورزان منطقه و انتظارات آنان از دولت برای انجام برنامه‌های مرتبط، تأخیر در تکمیل شبکة آبیاری و زهکشی دشت لیشتر و نگرش نامساعد بهره‌برداران دربارة نهادهای مرتبط با امور آب و آبیاری است؛ در حالی که در محدودة مطالعه‌شده روستاهای واقع در شعاع 14کیلومتری ابتدایی محدودة اجرای طرح مشارکت کمتری نسبت به روستاهای واقع در شعاع 14 تا 23 کیلومتری دارند. ساکنان این گروه از روستاها (شعاع 14کیلومتری ابتدایی طرح) به‌واسطة موقعیت جغرافیایی خاص روستاها به‌لحاظ نزدیک‌بودن روستاها به منابع آب (چاه‌نیمه‌های سیستان) و نزدیکی به کانال‌های آب‌رسانی و انشعابات رودخانة طاهری، هنگام رهاسازی آب از چاه‌نیمه‌ها با برداشت غیرمجاز آب نسبت به روستاهای پایین‌دست اراضی بیشتری را (با توجه به سهم آب تعیین‌شده) آبیاری می‌کنند؛ در حالی که براساس دستورکار اجرایی طرح از 240 هزار هکتار از اراضی دشت سیستان، فقط 46 هزار هکتار مشمول اجرای طرح قرار گرفته است؛ از این رو در محدودة مطالعه‌شده از مجموع 9 هزار هکتار اراضی قابل کشت فقط در 3 هزار هکتار طرح اجرا شده است؛ بدین ترتیب از نگاه کشاورزان روستاهای بالادست با اجرای طرح انتقال آب سالیانه سطح اراضی کمتری را نسبت به گذشته (با نهرها و کانال‌ها) زیر کشت خواهند برد و این عوامل موجب بروز نارضایتی در میان ساکنان روستاهای بالادست از نحوة تقسیم و توزیع آب و کلیات اجرای طرح شده است. گزارش وجود 160 معارض هنگام اجرای طرح در روستاهای بالادست و فقط 45 معارض در روستاهای پایین‌دست مؤید این مسئله است.

به هر حال براساس یافته‌های پژوهش و متناسب با شرایط حاکم بر طرح انتقال آب و وضعیت روستاهای مطالعه‌شده به نظر می‌رسد اقدامات زیر تا حد زیادی مشارکت روستاییان را در طرح‌های آبیاری بیشتر کند:

• با توجه به اظهارات بسیاری از روستاییان دربارة شکست بسیاری از طرح‌های آبیاری (نظیر کانال‌های زهکش و نیم‌لوله‌ها که پیش از این در سیستان اجرا شده است) و بدبینی آنان، ضروری است در هر نقطه از کشور پیش از اجرای کامل طرح‌های آبیاری، نخست بخشی به‌صورت مزرعة پایلوت در نقطة کوچکی کامل اجرا شود. در این زمینه بازدید روستاییان از نحوة اجرای طرح و آثار آن در مناطق پایلوت و استفاده از تجارب روستاییان برای مرتفع‌کردن مشکلات احتمالی طرح‌های آبیاری در تقویت مشارکت‌های مردمی تأثیر بسزایی دارد.
• با توجه به نتایج پژوهش مبنی بر زیادبودن سطح مشارکت در روستاهای پایین‌دست، ضروری است طرح‌های آبیاری نخست در روستاهایی اجرا شود که دسترسی آنها به منابع آب محدودتر است؛ درنتیجه همراهی ساکنان این گروه از روستاها به تقویت حس مشارکت و همراهی روستاهای دارای سطح مشارکت کم با اهداف طرح‌های آبیاری منجر خواهد شد.
• برگزاری کلاس‌های آموزشی و توانمندسازی با محوریت آثار اجرای طرح‌های آبیاری در کشورهای خارجی و سایر نقاط ایران، روحیة مشارکتی روستاییان را تقویت خواهد کرد.

[1]. Chambers

[2]. Oakley and Marseden

[3]. Daniel Straub

[4]. Vanslembrouck et al.

[5]. Albert et al.

[6]. Cadaster

[7]. FAHP Solver

[8]. FAHP

^[9]. FAHP Solver

 Independent-Samples T Test.1