تحلیل توسعۀ فضایی فرم شهری کرج با رویکرد آینده‌پژوهی

مقدمه

براساس آمار سازمان ملل بیش از نیمی از جمعیت جهان حدود 54% در سال 2014 در شهرها زندگی می‌کردند که پیش‌بینی می‌شود این تعداد تا سال 2050 به 66% برسد (حاتمی‌نژاد و همکاران، 1398: 38)؛ این مسئله شهرها را در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و فضایی تحت‌تأثیر قرار داده است؛ به‌طوری ‌که بعد از دهۀ 1960، توسعۀ فضایی شهر یک مشکل جهانی در ارتباط با رشد مادرشهر شد و نه‌تنها در آمریکای شمالی، اروپای غربی و ژاپن، بلکه در بعضی از شهرهای بزرگ کشورهای توسعه‌یافته به وجود آمد (حسینی و همکاران، 1399: 253). با وجود این، هنوز الگوی مناسبی برای توسعۀ فضایی و بهبود شرایط زیستی شهرها با توجه به فرم آنها ارائه نشده است (مهدیون و شکوهی، 1398: 136). در نیمۀ دوم قرن بیستم فرم شهرها تغییرات چشمگیری داشته است و بیشتر برنامه‌ریزان شهری، برنامه‌‌های رشد شهرها را در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست‌محیطی بررسی کردند (Ogel,2017,p.2)؛ زیرا در بسیاری از تحقیقاتی که در زمینۀ فرم شهرها انجام ‌گرفته، نتایج به‌طور گسترده‌ای نشان می‌دهد که فرم شهر با توسعۀ پایدار شهر ارتباطی مستقیم و دوسویه دارد (Heinonen et al,2013,p.67. Hamidi & Ewing, 2014,p.79). فرم شهر در بعد اجتماعی شهر بر جمعیت‌پذیری و پراکنش جمعیت، در بعد اقتصادی بر مصرف انرژی شهر، در بعد کالبدی بر توسعۀ شهر در جهات مختلف، پراکندگی و فشردگی، در بعد زیست‌محیطی بر تولید آلاینده‌های در سطح محلات و مناطق شهر اثرگذار است (Najaf,2018,p. 258). طبق گزارش سازمان ملل متحد، فرم شهر تأثیر مستقیم بر مصرف انرژی (و دستیابی به توسعۀ پایدار) دارد. در این ‌بین، بعضی از زوایای ارتباط بین فرم شهر و میزان مصرف انرژی به‌خوبی توصیف‌ شده‌اند؛ ولی چنین مطالعاتی عمدتاً یا بر روی بخش حمل‌ونقل و یا بر مدل‌های موجود مصرف انرژی در بخش ساختمانی بر ساختمان‌های منفرد تمرکز می‌کنند؛ درنتیجه اهمیت پدیده‌های بزرگ‌مقیاس‌تر نادیده گرفته می‌شود (Marique et al, 2012,p.2). لذا برنامه‌‌ریزی برای توسعۀ فرم و شکل شهر در آینده که هم تأمین‌کنندۀ نیازهای شهر و شهروندان به بهترین شکل و هم حفظ‌کنندۀ زیست محیط شهر باشد، یکی از استراتژی‌های مهم برنامه‌ریزان و شهرسازان است (Mannering and Bhat,2014,p2.Lord and Mannering,2010,p293.). بدین ترتیب، باید قبل از هرگونه مداخله در اراضی، توان اکولوژیکی مناطق و جهات گوناگون شهر به‌منظور توسعه ارزیابی شود تا براساس این توان و با مدنظر قراردادن نیازهای اقتصادی و اجتماعی، به توسعۀ مناسب شهرها توجه کرد (پورجعفر و همکاران، 1391: 82). اهمیت مسئله بیشتر از آنجا نمایان می‌شود که امروزه عامل بسیاری از آشفتگی‌ها، زوال زودهنگام شهرها، پیچیدگی فعالیت‌ها ناشی از نبود برنامه‌ریزی و جهت‌دهی کارشناسی‌شدۀ ساختار فضایی فرم شهرها بوده است (Liu et al,2011,p.348. Wei and Ewing, 2018,p262.). در بحث توسعۀ فضایی، شهر کرج در طی دوره‌های زمانی 1335 تا 1395 روند متفاوتی طی کرده است. آمارها نشان می‌دهد که در سال 1335 تراکم جمعیتی این شهر 63/72 نفر در هکتار بوده و در سال 1395 به 111 نفر در هکتار رسیده است. به‌طور کلی تغییرات زمانی تراکم شهر منجر به تغییراتی در فرم شهری کرج شده است؛ به‌گونه‌ای که تراکم شهری بین سال 1345-1335 روند نزولی داشته و شهر در این دورۀ زمانی پراکنده‌رو بوده است. در ادامه بین سال‌های 1375- 1345 تراکم شهر روندی صعودی داشته است؛ لذا شهر به‌صورت فشرده رشد کرده است (شماعی و همکاران، 1395: 49)؛ به‌طوری ‌که در سال 1360 رشد و توسعۀ شهر در مناطق مرکزی شهر مانند منطقۀ 1، 5، 4، 7 و 8 انجام ‌گرفته و مناطق 3، 6 و 10 و حاشیۀ 7 و 8 خالی از سکنه بوده است؛ اما تا سال 1395، دوازده منطقۀ شهر رشد و گسترش پیدا کرده و توسعۀ شهر در جهات مختلف صورت گرفته است؛ همان‌گونه که از موضوعات مطرح‌شدۀ مشخص، بسیاری از تغییر و تحولات کلان‎شهر کرج به‎صورت ناگهانی و پیش‌بینی‌نشده اتفاق افتاده است. همچنین نبود قطعیت‌ها، تغییرات شدید، درهم‌تنیدگی و پیش‌بینی‌ناپذیر بودن نظام‌های شهری و منطقه‌ای، ضرورت به‌کارگیری روش‌های آینده‌نگاری را در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای دوچندان کرده است. (رهنما و همکاران، 1397: 140) در مراحل سناریو باید وضعیت فعلی به‌همراه مجموعۀ عوامل اثرگذار تا پیش‌بینی آینده بررسی شود (شکل 1).

 

 

شکل- 1: مخروط تشخیص و پیش‌بینی آینده

Figure 1: The cone of future diagnosis and prediction

 

لذا با توجه به موضوعات و مسائل مطرح‌شده، تحقیق حاضر برای رسیدن به اهداف زیر است: 1- بررسی روند توسعۀ فضایی فرم شهر کرج طی 30 سال گذشته؛ 2- ارزیابی وضعیت کنونی فرم شهری کرج؛ 3- تبیین و ارزیابی سناریوهای مختلف توسعۀ فضایی شهر کرج براساس قابلیت‌های مناطق شهری و متغیرهای کلان مؤثر بر آنها؛ 4- ارائۀ سناریوهای محتمل و مطلوب برای توسعۀ فضایی فرم شهری کرج در آینده.

 

پیشینۀ پژوهش

قرائی و همکاران (1397)، پژوهشی با عنوان «گونه‌شناسی فرم شهر و ساختار فضایی پایدار با نظری بر شهر تهران» انجام داده‌اند که نتایج نشان داد همپوشانی بالای خوشه‌بندی مناطق تهران براساس شاخص‌های فرم، ساختار فضایی و شاخص‌های پایداری، نشان‌دهندۀ اثرگذاری مستقیم شاخص‌های فرم و ساختار فضایی شهری بر پایداری در شهر تهران است. سیف‌الدینی و همکاران (1391)، پژوهشی دربارۀ بررسی فرم شهر آمل از دیدگاه پراکنش یا فشردگی انجام دادند که نتایج نشان داد ‌شهر آمل ‌با اینکه در ‌طول ‌38 سال گذشته فرم پراکنده‌ای داشته ‌است؛ اما در ‌دهۀ اخیر از‌ میزان پراکنش آن کاسته شده و روند فشرده‌ای در پیش ‌گرفته است. علی‌پور کوهی و همکاران (1398)، در تحقیقی «تحلیل فرم- ریخت‌شناسانه هستۀ تاریخی شهر خرم‌آباد با بهره‌گیری از تکنیک‌های Agraph و Spacemate» را بررسی کردند و درنهایت، پس از معرفی تکنیک‌های تحلیلی و سنجش شاخص‌ها در محلۀ درب باباطاهر، چهار منطقۀ مورفولوژیک بازشناسی شد و الزامات طراحانه همچون حفظ گونه‌های تاریخی، نوسازی ابنیه، رعایت ضوابط تراکمی، تعریض توأم با احترام به تاب بافت، بهسازی و تزریق کاربری عمومی و تسهیل گردشگری و محلی به‌‌عنوان محرک توسعه به تفکیک هر زون ارائه شد. حسیه^[1] و همکاران (2017)، تحقیقی در ارتباط با تراکم فرم شهری و کاربری زمین انجام دادند. نتایج تحقیق نشان داد که استفاده از فرم متراکم شهری می‌تواند اثرگذاری بالایی در زمینۀ استفادۀ مناسب‌تر از کاربری‌های شهری داشته باشد. یونگلینگ^[2] و همکاران (2107)، ابعاد مختلف فرم شهر ازجمله اثرگذاری بر مصرف انرژی را بررسی کردند و نتایج تحقیق نشان داد که بین فرم شهر و مصرف انرژی رابطۀ معناداری وجود دارد. لذا باید دربارۀ ابعاد فرم شهر بازبینی تازه صورت گیرد.

جوانرودی^[3] و همکاران (2018)، فرم شهر و سپس بلندمرتبه‌سازی آن را بررسی کردند و نتایج تحقیق نشان داد که بلندمرتبه‌سازی شهرها در صورتی که مبتنی بر برنامه‌ریزی فرم فشردۀ شهری باشد، نتایج بهتری در زمینۀ صرفه‌جویی در حامل‌های مختلف انرژی خواهد داشت. لیو^[4] و شین (2011)، تحقیقی در زمینۀ فرم شهری انجام دادند و نتایج تحقیق نشان داد که فرم شهر تأثیرگذاری بالایی بر حمل‌ونقل و سفر خانوارها دارد و درواقع، شکل پراکندۀ شهر منجر به هزینه‌های بالا و صرف زمان بیشتری بر خانوارها می‌شود که قاعدتاً تعداد سفرها را کاهش می‌دهد.

آلوبیدی^[5] (2016)، تحقیقی در زمینۀ فرم شهر و گرمایش شهر بغداد انجام داد و نتایج تحقیق نشان‌دهندۀ آن بود که تراکم بیش‌ازحد در نقاطی از شهر باعث ایجاد جزایر گرمایی می‌شود. الهی (1392)، تحقیقی با عنوان «توسعۀ پایدار در شهرسازی: فرم شهر، انرژی جمعی و آیندۀ بدون کربن» انجام داد و در این تحقیق از ابزارهای آینده‌پژوهی برای سنجش فرم شهر و توسعۀ پایدار استفاده کرد. حاتمی‌نژاد و محمدی (1391) پژوهشی با عنوان رهیافتی به شکل پایدار شهری انجام دادند. درواقع، این نوشتار مروری بر بحث‌‌های مربوط به ساخت و شکل پایدار شهر است تا براساس آن به برخی از مدل‌های شهری که به نظر می‌‌رسد بیشتر برای پایداری شهرهای امروزی باشند، توجه شود. هان و جیا^[6] (2016)، تغییرات کالبدی و توسعۀ شهری فوشان چین را بررسی و با استفاده از الگوی توسعۀ آن در 20 سال گذشته، روند تغییرات آن را با استفاده از ویژگی‌های محیطی برای سال 2025 مشخص کردند و درنهایت الگوی شهر موردنظر خود را ارائه کرده و ادغام داشتند که برنامه‌ریزی بر مبنای آن باعث حفظ ویژگی‌های زیست‌‌محیطی می‌شود. شجاع و همکاران (1398)، تحقیقی در زمینۀ فراتحلیلی بر تحقیقات فرم شهر انجام دادند و نتایج تحقیق نشان داد که بسیاری از تحقیقاتی که در این حوزه انجام شده است، در زمینۀ تأثیر فرم شهر بر مصرف انرژی بوده است.

مبانی نظری ‌پژوهش

فرم شهر در تعریف لغت‌نامه‌ای فرم، طریقی است که در آن ‌یک پدیده زیست، عمل و خود را آشکار می‌کند؛ بدین ترتیب، مفهوم دقیق فرم، فراتر از روابط بین نشانه‌ای و هم‌جواری عناصر بصری است؛ اما شکل، پوستۀ ظاهری فرم است. راه و روشی که غالباً از راه دیدن و تجربه‌کردن حاصل می‌شود، نه از راه پشتوانۀ فکری. از دیدگاه زیباشناختی فرم به معنای تظاهر حسی، ظاهر بالقوه و واضح یک پدیده است که در فرایند ادراک به‌صورت بالفعل درآمده است و شناخته می‌شود (قرائی و همکاران، 1397: 80). تعریف فرم، هیچ‌گاه آسان نبوده است؛ به همین دلیل همیشه متناسب با نوع کاربردش تعریف می‌شود. در تعریف کلی آن آمده که الگوی توزیع فضایی فعالیت‌های انسان، در دورۀ خاصی از زمان است (Anderson, 1996,p.8). فرم شهر به دلیل آثار مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی، می‌تواند یک شهر را به‌سوی پایداری یا ناپایداری سوق دهد (رستگاری، 1395: 22). فرم شهر تبلور فضایی، شکل حیات مدنی اجتماعی شهر و فعالیت‌ شهرها در مکان و فضاست که در ترکیبی از ذهنیت و عینیت، ماهیتی ترکیبی و فرابعدی یافته و حاصل تعامل نیروهای بسیاری است (مشکینی و همکاران، 1395: 45). درواقع، جستجوی «فرم شهری خوب» که باعث افزایش نشاط و کیفیت زندگی شهروندان باشد، بخش مهمی از برنامه‌ریزی شهری را به خود اختصاص داده است (Bardhan,2015,p.56). فرم شهر، گسترده‌ترین مفهوم مرتبط به شهر است که در برگیرندۀ کلیۀ عناصر محیطی اســت که انسان به‌طور بالقوه می‌تواند در ارتباط با آن قرار گیرد (خستو و حبیب، 1395: 35). فرم شهر به شکل و ساختار فیزیکی شهر مربوط می‌شود و شامل شکل، اندازه و تراکم سکونتگاه‌هاست. آن را می‌توان در مقیاس‌های مختلف منطقۀ شهری، ناحیۀ شهری، محله، بلوک و خیابان در نظر گرفت (Williams,2014,p.6). فرم شهر به‌طور کلی به مفهوم الگوی فضایی عناصر کالبدی بزرگ، بی‌حرکت و دائمی در شهر نظیر ساختمان‌ها، خیابان‌ها، تجهیزات، تپه‌ها، رودخانه‌ها و شاید هم درختان است. به این عناصر، واژه‌های مشخص‌کنندۀ گوناگونی که تعیین‌کنندۀ نوع کاربری، کیفیت یا چگونگی مالکیت آنها باشد، ضمیمه می‌شود (مسعود و بابایی، 1394: 6). فرم شهر از ابعاد مختلفی تشکیل شده است که مجموع این ابعاد شهر را می‌سازند.

 

 

شکل- 2: عناصر فرم شهر. (منبع: نیک‌پور و همکاران، 1394: 14)

Figure 2: Elements of city form

فرم شهری رابطۀ بین یک شهر و مناطق اطراف آن را نشان داده و تأثیر اقدامات انسانی را بر محیط درون و بیرون آن به نمایش می‌گذارد. با توجه به نحوۀ توزیع فعالیت‌ها، فرم شهر شاید مهم‌ترین وسیله‌ای باشد که یک شهر خودش را با آن عرضه می‌کند (757 Grimm et al,2008,p.). فرم شهری که پیکربندی فضایی از الگوی کاربری اراضی شهری نشان می‌دهد، باعث تنوع شکل یا الگوی رشد شهرها در کشورهای مختلف شده است؛ اما به‌طور کلی رشد شهر به‌صورت یک فرایند دوگانۀ گسترش بیرونی و رشد فیزیکی سریع یا رشد درونی و سازمان‌دهی مجدد است (بزی و وحدتی، 1391: 2).

 

آینده‌پژوهی

نخستین تلاش‌های نظام‌مند برای مطالعۀ آینده از سال 1984 در اندیشگاه رند آغاز شد. این مطالعات به‌طور عمده بر پایۀ پیش‌بینی بود که در راه شناخت وقایع احتمالی جنگ می‌کوشید و بعدها در مسائل غیرنظامی و اقتصادی نیز به کار می‌رفت (زیپارو و اسدزاده، 1398: 42). درواقع، آینده‌پژوهی دانش و معرفت شکل‌بخشیدن به آینده، به‌گونه‌ای آگاهانه، فعالانه، پیش‌دستانه و با مشخصه‌هایی همچون تمرکز بر موضوعات بلندمدت، متعهد به نتایج و سیستماتیک‌بودن است. آینده‌نگاری شامل کنار هم قراردادن عوامل کلیدی تغییر و منابع دانش، به‌منظور توسعۀ چشم‌اندازهای راهبردی و اطلاعات برآوردی است. نکتۀ مهم آن است که سناریوهای حاصله از آینده‌نگاری پیونددهندۀ آینده و راهبردهای خلق‌شده هستند (شاکرمی و همکاران، 1399: 22). در ساده‌ترین حالت، آینده‌نگاری حاصل تلاقی و هم‌گرایی سه دسته از مفاهیم یا حوزه‌های مختلف است که عبارت‌اند از: 1- برنامه‌ریزی یا برنامه‌ریزی راهبردی؛ 2- آینده‌پژوهی؛ 3- شبکه‌سازی یا توسعۀ سیاست. شکل 3.

 

 

شکل- 3: عوامل مؤثر بر آینده‌نگاری. (شکوهی و شاکرمی، 1397: 53)

Figure 3: Factors affecting futurism

 

همچنین سناریو نشان می‌دهد که چگونه ممکن است یک آینده براساس وضعیت کنونی و مجموعه‌ای از فرضیات دربارۀ نیروهای کلیدی پیشران شکل بگیرد (Geneletti, 2012,p. 4). از جنبه‌ای دیگر برنامه‌ریزی سناریو براساس این فرض است که تحولات آینده تا حد زیادی نامطمئن است و همین موضوع مدیران را وادار می‌کند که به فکر تدوین سناریوهای مختلف برای مواجه با آینده باشند (Wulf et al,2010,p.10). آینده‌پژوهی مشتمل بر مجموع تلاش‌هایی است که با واکاوی منابع، الگوها، عوامل تغییر یا ثبات به تجسم آینده‌های بالقوّه و برنامه‌ریزی برای آنها توجه می‌کند (سیلابی و احمدی‌فرد، 1398: 75).

آینده‌پژوهی دانشی نوپاست که می‌توان آن را شکل تکامل‌یافتۀ برنامه‌ریزی راهبردی دانست. در سال‌های اخیر برای پاسخگویی به شرایط عدم قطعیت، پیچیدگی، درهم‌تنیدگی ابعاد مختلف موضوعات و ترسیم دورنمای آیندۀ سیستم‌ها به‌شدت به کار می‌رود (جواهری تقدس و همکاران، 1399: 773).

 

روش پژوهش

روش تحقیق توصیفی، تحلیلی از ساختار موجود شهر کرج است و هدف تحقیق استفاده از جنبۀ کاربردی آن است. داده و اطلاعات لازم تحقیق به دو روش کتابخانه‌ای (مقالات، اسناد فرادستی، طرح‌های شهری و ...) و استفاده از نظر کارشناسان (برای شناسایی پیشران‌های کلیدی، تدوین و امتیازدهی به فرض‌ها و ارائۀ سناریوها) جمع‌آوری‌ شده است. نمونۀ آماری، 40 نفر از کارشناسان و پژوهشگران مربوط بوده است که به روش گلوله‌برفی انتخاب شد و با استفاده از روش دلفی نظرها و پیشنهادها از این گروه جمع‌آوری گردید. (با توجه به تخصصی‌بودن موضوع تحقیق، برای انتخاب کارشناسان سعی شده از کارکنان آشنا به موضوع در حوزۀ شهرداری، پژوهشگران حیطۀ فرم شهر و آینده‌پژوهی "20 نفر کارکنان، 20 نفر کارشناسان" به روش گلوله‌برفی استفاده شود و بعد از به اقناع رسیدن نظرها، نظرخواهی متوقف شد). در ابتدا وضعیت فیزیکی و فرم شهری کرج به‌همراه تغییرات جمعیتی آن از سال 1365 تا 1395 با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و داده‌های موجود ارزیابی و تحلیل شد. برای تعیین عامل توسعه و تغییرات فرم فیزیکی شهر کرج از مدل هلدرن استفاده‌ شده و با این روش می‌توان مشخص کرد که چه مقدار از رشد ناشی از جمعیت و چه مقدار ناشی از رشد بی‌قوارۀ شهری بوده است. در این روش از سرانۀ ناخالص زمین استفاده ‌شده است.

 

 

 

و برای تعیین فرم مناطق شهری از مدل آنتروپی شانون استفاده ‌شده است که شرح مدل به این صورت است که هرچه عدد به‌دست‌آمده به صفر نزدیک باشد، نشان‌دهندۀ تراکم و فشردگی و هرچه به 1 نزدیک باشد، نشان‌دهندۀ وضعیت اسپرال و پراکندگی محله است.

از

 

 

 

استفاده ‌شد. سپس اطلاعات به‌دست‌آمده وارد نرم‌افزار GIS گردید و در قالب خروجی نقشه‌ها ارائه شد. در مرحلۀ بعدی و پس از ارزیابی و تعیین تغییرات فرم شهر از گذشته تاکنون، از کارشناسان خواسته شد تا با توجه به شرایط طی‌شده و آیندۀ پیش رو مهم‌ترین پیشران‌های کلیدی مؤثر بر تغییر و تحولات آیندۀ فرم شهری کرج را ارائه دهند. درنهایت از بین 20 پیشران ارائه‌شده، 12 پیشران با اجماع کارشناسان انتخاب و سپس برای هرکدام از این پیشران‌ها فرض‌هایی با توجه به طرح‌های شهری موجود، درجۀ احتمال و پوشش‌دهی بالا مطرح شد؛ پس از دو چرخش داده‌ای بین کارشناسان، امتیازاتی برحسب درصد به هرکدام از این فرض‌ها داده شد که درنهایت به‌عنوان خروجی‌های نرم‌افزار Morphol در قالب سناریو ارائه گردید.

 

محدودۀ موردمطالعه

کرج مرکز استان البرز، مرکز شهرستان کرج و یکی از کلان‌شهرهای ایران است. این شهر با ۱3۹۲۴۹۲ تن جمعیت چهارمین شهر پرجمعیت ایران است. کلان‌شهر کرج نیز بیست و دومین کلان‌شهر پرجمعیت خاورمیانه است. این شهر با طول جغرافیایی 51 درجه و ۰ دقیقه و ۳۰ ثانیۀ خاوری و عرض جغرافیایی 35 درجه و ۴۸ دقیقه و ۴۵ ثانیۀ شمالی، با ارتفاع ۱۲۹۷ متر از سطح دریا (ایستگاه راه‌آهن)، در فاصلۀ ۴۸ کیلومتری غرب شمالی تهران واقع‌ شده است و با مساحتی معادل ۱۷۵۴ کیلومتر مربع و حریمی به وسعت ۱۷۸۹ کیلومتر مربع در دامنۀ رشته‌کوه البرز مرکزی قرار دارد و مرکز شهرستان کرج است.

 

 

شکل- 4: موقعیت جغرافیایی شهر کرج

Figure 4: Geographical location of Karaj city

 

 

 

یافته‌های پژوهش

در این بخش از تحقیق ابتدا داده‌های جمعیتی و نرخ رشد جمعیت در طی سال‌های 1395-1345 ارائه شد (جدول 3)؛ همان‌طور که از جدول مشخص است در طی سال‌های 45 تا 65 یعنی طی 20 سال جمعیت شهر کرج دوازده برابر شده و نرخ رشد جمعیت بالای 10% بوده است. همچنین در طی سال‌های 65 تا 95 جمیعت شهر سه برابر شده است و این مسئله نشان از رشد شدید جمعیتی و البته مهاجرت بالا به این کلان‌شهر دارد. به‌طوری ‌که این موضوع در تصاویر ماهواره مشهود است (شکل‌های 4 و 5).

 

جدول- 1: تغییرات جمعیتی شهر کرج از سال 1395- 1345

Table 1: Demographic changes in Karaj from 1967-2017

متوسط نرخ رشد جمعیت (درصد)		جمعیت	سال
12	55-45	44243	1345
5/14	65-55	137926	1355
2/6	75-65	537281	1365
46/3	85-75	940968	1375
95/3	1385	1386030	1385
10/3	1390	1614626	1390
94/1	95-90	1378416	1395

(منبع: شهرداری کرج، 1398)

 

همان‌طور که از تصاویر مشخص است، توسعۀ شهر در سال 1365 بیشتر در منطقۀ 1 و قسمت‌هایی از مناطق 4، 5، 8 و 9 اتفاق افتاده و مناطق 3، 6 و 10 تقریباً خالی از سکونت و جمعیت بوده است.

 

 

شکل- 5: موقعیت توسعۀ فضایی مناطق شهری کرج در سال 1365

Figure 5: Spatial development situation of Karaj urban areas in 1986

تصاویر مناطق شهری سال 95 نشان می‌دهد که توسعۀ فضایی و جمعیتی شهر در ده منطقۀ شهری کرج اتفاق افتاده و همان‌طور که مشخص است، مناطق 1، 6، 7، 8 و 10 در قسمت‌های شمالی به دلیل وجود کوه‌ها و تپه‌ها توسعۀ فضایی شهر متوقف‌ شده است.

 

 

شکل- 6: موقعیت توسعۀ فضایی مناطق شهری کرج در سال 1395

Figure 6: Spatial development situation of urban areas of Karaj in 2016

 

با توجه به موضوعات مطرح‌شده دربارۀ رشد انفجاری کلان‌شهر کرج طی دورۀ 35 ساله یعنی بین سال‌های 1365 تا 1395 در اینجا سعی شده است تا این مسئله ارزیابی شود که این رشد بیشتر متأثر از چه عاملی بوده است. به همین دلیل، از بین مدل‌های مختلفی که در این زمینه وجود دارد، از مدل هلدرن استفاده ‌شده است. هلدرن یکی از روش‌های اساسی برای مشخص‌کردن رشد بی‌قوارۀ شهری است. با استفاده از این روش می‌توان مشخص کرد که چه مقدار از رشد ناشی از جمعیت و چه مقدار ناشی از رشد بی‌قوارۀ شهری بوده است. در این روش از سرانۀ ناخالص زمین استفاده‌ شده است (حکمت‌نیا و موسوی، 1387: 131).

 

جدول- 2: جمعیت، مساحت و تراکم مناطق شهری کرج در سال 1395

Table 2: Population, area and density of urban areas of Karaj in 2016

تراکم جمعیتی در هکتار	جمعیت	مساحت (هکتار)	منطقه
149.73	132269	883.368	منطقه 1
101.561	113729	1119.799	منطقه 2
57606	97681	1695.659	منطقه 3
75.249	124175	1650.177	منطقه 4
181.203	211627	1167.896	منطقه 5
120.300	235718	1959.413	منطقه 6
109.039	168034	1541.033	منطقه 7
126.019	127866	1014.653	منطقه 8
143.280	95189	664.354	منطقه 9
46.098	72128	1564.642	منطقه 10
111 نفر در هکتار	1378416	13260.99	جمع کل

(منبع: شهرداری کرج: 1400)

با توجه به داده‌های بالا و تحلیل نتایج با استفاده از مدل هلدرن نتایج مدل به‌صورت زیر ارائه شد:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از مدل هلدرن در طی دورۀ 35 یعنی بین سال‌های 1365 تا 1395 نزدیک به 95% درصد رشد شهر کرج ناشی از افزایش جمعیتی و 5% مربوط به رشد فیزیکی شهر بوده است.

در گام بعدی برای بررسی میزان فشردگی یا اسپرال‌بودن فرم مناطق شهر کرج از مدل انتروپی شانون استفاده‌ شده و به کمک آن فرم هر محله یعنی کاربری مسکونی تقسیم‌بر مساحت ساخته‌شدۀ هر محله محاسبه ‌شده است.

 

 

 

مجموعۀ فراوانی در لگاریتم نپری فراوانی، H

فراوانی، Pi

لگاریتم نپری فراوانی، Ln Pi

تعداد طبقات، K

میزان آنتروپی G

 

در این مدل، هرچه عدد به‌دست‌آمده به صفر نزدیک باشد، نشان‌دهندۀ تراکم و فشردگی و هرچه به 1 نزدیک باشد، نشان‌دهندۀ وضعیت اسپرال و پراکندگی محله است. (شکل 5).

 

جدول- 3: میزان آنتروپی مناطق شهر کرج در سال‌های 1395- 1365

Table 3: The entropy of Karaj city in the years 1987-2017

مقدار آنتروپی شانون
مناطق شهری	1365	1395
منطقه 1	230/0-	252/0-
منطقه 2	271/0-	207/0-
منطقه 3	279/0-	262/0-
منطقه 4	220/0-	258/0-
منطقه 5	234/0-	213/0-
منطقه 6	168/0-	281/0-
منطقه 7	239/0-	249/0-
منطقه 8	162/0-	195/0-
منطقه 9	198/0-	149/0-
منطقه 10	287/0-	250/0-

 

همان‌طور که از شکل زیر مشخص است، بیشترین محلات با فرم فشرده در محلات مرکزی شهر یعنی مناطق 1، 2، 5، 7، 8 و 9 قرار دارد و دارای فشردگی بالایی ازلحاظ فرم شهری و جمعیتی است که از دلایل این موضوع تجمع امکانات و خدمات شهری و دسترسی‌پذیری این مناطق است. همچنین محلاتی مانند: معراج، شهرک کوثر، ریحانه، باغ سیب، باغ ارتش و طرخانی، فرم اسپرال و تراکم جمعیتی پایینی دارند. در ساختار کلی شهر مشهود است که محلات حاشیه به‌خصوص منطقۀ ده شهر، میزان اسپرال بیشتر است؛ زیرا کمبود امکانات و خدمات شهری، فقر و نبود دسترسی‌پذیری مناسب و موانع طبیعی به‌خصوص در قسمت‌های شرقی شهر وجود دارد. همچنین با توجه به آمار موجود بیش از 100 هزار اسکان غیررسمی در حاشیۀ شهر کرج استقرار یافته که این مسئله در مناطق ده و شش بر توسعۀ آیندۀ شهر اثرگذار است و بعد اجتماعی شهر را در این مناطق با مشکلات جدی مواجه می‌کند. همان‌طور که از نقشه مشخص است، در حاشیۀ مناطق شهری میزان آنتروپی نزدیک به یک است و در مناطق مرکزی فشردگی بالاتری دارد.

 

 

شکل- 7: وضعیت آنتروپی مناطق و محلات شهر کرج

Figure 7: Entropy status of areas and neighborhoods of Karaj city

 

در این بخش از تحقیق وضعیت شهر طی سال‌های 1395-1365 ارزیابی و تحلیل شد و همچنین وضعیت فرم شهر ازلحاظ اسپرال یا فشردگی مورد ارزیابی قرار گرفت؛ لذا با توجه به این نتایج در این مرحله به‌دنبال تدوین سناریوهای محتمل و پیش روی توسعه و تحولات فرم شهر کرج برای آیندۀ شهر هستیم تا نتایج به یک برنامه‌ریزی مناسب منتهی شود.

 

سناریونویسی

در ابتدا 12 پیشران اصلی و اثرگذار بر آیندۀ توسعه و تحولات فضایی فرم شهری کرج با مطالعۀ اسناد فرادستی توسعۀ شهر و نظر کارشناسان و چرخش داده‌ای و نظری بین کارشناسان انتخاب شد. درواقع، هدف از انتخاب این پیشران‌ها تعیین سناریوهای محتمل در بستر هرکدام از آنهاست. (جدول 6).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول- 4: پیشران‌های کلیدی

Table 4: Key drivers

ردیف	پیشران	زمینه
1	مدیریت شهری	مدیریتی
2	ساختار طبیعی شهر و اطراف آن	طبیعی
3	رشد جمعیت	اجتماعی
4	وضعیت اقتصادی	اقتصادی
5	وضعیت اجتماعی	اجتماعی
6	امکانات و خدمات شهری	اجتماعی
7	نهادهای اجرایی	مدیریتی
8	هم‌جواری با کلان‌شهر تهران	ساختاری
9	ساختار طرح‌های شهری	مدیریتی
10	مهاجرت‌پذیری شهر	اجتماعی
11	راه‌های ارتباطی	طبیعی-ساختاری
12	متغیرهای پیش‌بینی‌نشده	ساختاری

 

بعد از شناسایی و تعیین مهم‌ترین پیشران‌های مؤثر بر تغییرات آیندۀ فرم شهری کرج، کارشناسان برای هرکدام از پیشران‌ها فرض‌هایی مطرح و امتیاز (برحسب درصد) هرکدام را بیان کردند؛ در یک چرخش چند مرحله‌ای، تمام کارشناسان به هرکدام از فرض‌ها امتیازاتی دادند. درنهایت این فرض‌ها و امتیازات بعد از ورود به نرم‌افزار Morphol تجزیه‌وتحلیل شدند (جدول 7) که درنتیجه خروجی نهایی ارائه شد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول- 5: فرض‌های مطرح‌شده برای هرکدام از پیشران‌ها

Table 5: Hypotheses for each of the drivers

7	Variable	Hypothesis 1	Hypothesis 2	Hypothesis 3	Hypothesis 4	Hypothesis 5
مدیریتی	1 - طرح‌های شهری	پیش‌بینی توسعۀ شهر در منطقۀ 6 به دلیل سرانۀ مسکونی بالا	ایجاد شهر جدید کوچک در اطراف کلان‌شهر	جلوگیری از توسعۀ فضایی بیشتر شهر به‌سمت مناطق اطراف	ایجاد کمربند سبز در اطراف شهر	فشرده‌سازی شهر در مناطق 10، 6، 3 و 4
	2 - نهادهای اجرایی شهر	هماهنگی نهادها در زمینۀ توسعۀ یکدست شهر	ادامۀ وضعیت موجود	نداشتن برنامۀ هماهنگ و جهت‌گیری‌های سازمانی	بخشی‌نگری نهادهای مرتبط با شهر	-----------------
	3 - مدیریت شهری	داشتن برنامه‌های مدیریتی پایدار در توسعۀ شهر کرج	داشتن برنامه‌های مبتنی بر فشرده‌سازی شهر	داشتن برنامه برای تدوین و طراحی شهر در ارتباط با مصرف انرژی	ادامۀ شرایط کنونی	----------------
طبیعی	4 - ساختار طبیعی شهر	وجود شرایط کوهستانی در بخش‌های شرقی و شمالی شهر	نبود شرایط طبیعی توسعۀ شهر در بخش‌های جنوبی	توسعۀ شهر در قسمت‌های غربی شهر به دلیل کاهش موانع طبیعی	عدم اثرگذاری ساختارهای طبیعی اطراف شهر در تغییرات آیندۀ فرم شهر	اثرگذاری موانع طبیعی درون شهر در تغییرات آیندۀ فرم شهر
	5 – راه‌های ارتباطی	تأثیرگذاری راه‌های ارتباطی اتوبان قزوین بر پراکنده‌رویی شهر	توسعۀ نواری فرم شهر در محورهای جادۀ چالوس	توسعۀ شهر به‌سمت کلان‌شهر -تهران و اتصال و تبدیل به یک شبکۀ شهری زنجیره‌ای	----------------	----------------
وضعیت اجتماعی	6 - رشد جمعیت	پیش‌بینی افزایش جمعیت شهر برای سال 1414 به میزان 2700 دو میلیون هفتصد هزار براساس طرح‌های شهری	افزایش دو برابری جمعیت تا سال هدف و فشردگی‌سازی فرم شهر به‌جای توسعۀ فضایی	ایجاد شهرهای جدید و توسعۀ شهر در محورهای جدید فضایی و توسعۀ پراکنده‌رویی شهر	محقق‌نشدن پیش‌ببنی‌های جمعیتی براساس برآورده‌های صورت‌گرفته در طرح‌های شهری	--------------------
	7 - مهاجرپذیری شهر	افزایش تعداد مهاجران در سال هدف به بیش از 100 هزار نفر	کاهش روند مهاجرت شهر	حفظ وضعیت فعلی و مهاجرت به شهر به‌عنوان یک شهر خوابگاهی و دانشجویی	اثرگذاری مهاجران بر پراکنده‌رویی شهر به حاشیه‌های اطراف	سامان‌دهی مهاجران در مراکز جمعیتی کنونی و فشرده‌سازی فرم شهر
	8 - شرایط اجتماعی	اثرگذاری فقر و معضلات اجتماعی شهر بر فرم پراکندۀ شهر	عدم اثرگذاری شرایط اجتماعی بر توسعۀ فرم شهر	ادامۀ روند کنونی	-------------------------	------------------
وضعیت اقتصادی	9 - وضعیت اقتصادی شهر	توسعه و گسترش کارخانجات به‌سمت نواحی غربی و تغییرات پراکنده‌رویی شهر به این سمت	افزایش و توسعۀ فعالیت‌های اقتصادی به‌سمت کلان‌شهر تهران	شروع روند زوال شهری فرم شهر با تأثییرپذیری از این پیشران	ادامۀ روند کنونی و توسعۀ نامتوازن فعالیت‌های اقتصادی در جهات مختلف	------------------
ساختاری	10 - امکانات و خدمات شهری	تأثیرگذاری امکانات و خدمات مناطق مرکزی شهر بر فرم شهر فشرده	دستیابی به خدمات و امکانات کلان‌شهر تهران و تأثیر بر پراکنده‌رویی شهر کرج	برنامه‌ریزی برای توسعۀ متوازن امکانات و خدمات به همۀ مناطق شهر	حفظ شرایط کنونی	--------------
	11 - متغیرهای کلان پیش‌بینی‌نشده	اثرگذاری متغیرهایی مانند خشک‌‌سالی بر روند توسعه فرم شهر	اثرگذاری عاملی پیش‌بینی‌نشده مانند حوادث سیاسی بر روند کنونی توسعۀ فرم شهر	اثرگذاری عاملی کلان مانند تغییرات پایتخت بر تغییرات فشردگی یا پراکندگی شهر	ادامۀ روند سال‌های گذشته و حرکت به‌سمت فشردگی بیشتر	------------------
موقعیت جغرافیایی	12 – هم‎جواری با کلان‌شهر تهران	اثرگذاری تهران بر کشیدگی فضایی و پراکنده‌رویی شهر	افزایش فشار جمعیتی تهران بر شهر کرج و تراکم و فشردگی بیشتر شهر کرج	مهاجرت و جابه‌جایی به‌سمت تهران جهت دستیابی به اشتغال، امکانات و خدمات بیشتر	----------------------	--------------------

 

در این بخش از تحقیق و پس از مطرح‌کردن و امتیازدهی فرضیه‌ها، خروجی نهایی به‌عنوان سناریوهایی با اینرسی بالا ارائه شد و همان‌طور که از جدول سناریوها مشخص است، سناریوهای اول تا سوم احتمال وقوع و اثرگذاری‌شان بالای 75% بر فرم شهری کرج در آینده است و تغییرات اندک محتمل در این جدول سناریو، در قالب رنگ قرمز، مربوط به سناریوهای هم‌جواری با کلان‌شهر تهران و متغیرهای کلان پیش‌بینی‌نشده است.

 

شکل- 8.: سناریوهایی نهایی

Figure 8: Final scenarios

 

همان‌طور که از نمودار نهایی سناریوهای خروجی مشخص است، سناریوهای نزدیک به هم و دارای اینرسی بالا، بیشترین تعداد (خطوط قرمز و آبی) را از سناریوی 1 تا 10 تشکیل می‌دهند. همچنین سناریوهای پرت و بی‌اعتبار تا سناریوی 10 هیچ‌گونه جایگاهی در خروجی ندارند و این نشان از اعتبار بالای این سناریوهای خروجی است.

 

شکل- 9: خروجی نمودار نهایی سناریوها با توجه به اعتبار آنها

Figure 9: Output of the final diagram of the scenarios according to their validity

 

در تحلیل نهایی از سناریوهای به‌دست‌آمده، می‌توان گفت که تعداد سناریوهای با احتمال بینابین به میزان 5 عدد از 12 سناریوی موجود، نشان از وضعیت حساس و بینابینی تغییرات آیندۀ فرم شهر کرج دارد که اگر برنامه‌ریزی مناسب در حوزۀ پیشران‌های هم‌جواری با کلان‌شهر تهران، رشد جمعیت، دسترسی به امکانات و خدمات شهری و راه‌های ارتباطی صورت گیرد، می‌تواند به‌همراه سه سناریوی مطلوب در حوزۀ پیشران‌های مدیریت شهری، طرح‌های شهری و نهادهای اجرایی، توسعۀ فضایی و فرم شهر را به ‌سمت‌وسویی مطلوب و برنامه‌ریزی‌شده حرکت دهد. در غیر این صورت، 4 سناریوی فاجعه در زمینۀ پیشران‌های مهاجرپذیری، وضعیت اجتماعی، وضعیت اقتصادی و متغیرهای کلان پیش‌بینی‌نشده (مانند خشک‌سالی) می‌تواند تأثیر منفی بالایی بر پراکنده‌رویی و توسعۀ نامتوازن، بی‌برنامه و حاشیه‌نشینی فرم فضایی شهر داشته باشد.

 

 

 

 

 

 

جدول- 6: سناریوهای تحلیلی

Table 6: Analytical scenarios

ردیف	پیشران	سناریو	وضعیت
1	مدیریت شهری	با توجه به اثرگذاری بالایی فشرده‌سازی شهرها بر مصرف انرژی و استفادۀ حداکثری از زمین شهری و سایر امکانات، داشتن برنامه‌های مبتنی بر فشرده‌سازی شهر از اولویت‌های مدیران شهری است.	مطلوب
2	ساختار طبیعی شهر و اطراف آن	اثرگذاری موانع طبیعی درون شهر در تغییرات آیندۀ فرم شهر، با توجه به رودخانه و موانع کوهستانی در درون و اطراف شهر کرج این سناریو می‌تواند در آیندۀ شهر برای فشرده‌سازی مؤثر باشد.	بینابین
3	رشد جمعیت	افزایش دو برابری جمعیت تا سال هدف و فشرده‌سازی فرم شهر به‌جای توسعۀ فضایی به دلیل نداشتن شرایط	بینابین
4	وضعیت اقتصادی	توسعه و گسترش کارخانجات به‌سمت نواحی غربی و تغییرات پراکنده‌رویی شهر به این سمت	فاجعه
5	وضعیت اجتماعی	اثرگذاری فقر و معضلات اجتماعی شهر بر فرم پراکندۀ شهر، به دلیل توسعۀ حاشیه‌نشینی و پراکنده‌رویی محلات حاشیۀ شهر	فاجعه
6	امکانات و خدمات شهری	دستیابی به خدمات و امکانات کلان‌شهر تهران و تأثیر بر پراکنده‌رویی شهر کرج	بینابین
7	نهادهای اجرایی	هماهنگی نهادها در زمینۀ توسعۀ یکدست شهر، این هماهنگی در قالب تدوین و اجرای طرح‌های توسعۀ شهر در آینده برای توسعۀ متوازن فرم شهر در سال هدف نمایان می‌شود.	مطلوب
8	هم‌جواری با کلان‌شهر تهران	اثرگذاری تهران بر کشیدگی فضایی و پراکنده‌رویی شهر، این سناریو اگر اقداماتی از قبیل انتقال مراکز اشتغال و دسترسی‌پذیری به خدمات و امکانات در سطح شهر و نزدیکی شهر کرج انجام نشود، دارای قدرت اتفاق بالاست.	بینابین
9	ساختار طرح‌های شهری	فشرده‌سازی شهر در مناطق 3، 4، 6 و 10 با توجه به سرانۀ بالا و پراکنده‌رویی فعلی این مناطق	مطلوب
10	مهاجرت‌پذیری شهر	اثرگذاری مهاجران بر پراکنده‌رویی شهر به حاشیه‌های اطراف	فاجعه
11	راه‌های ارتباطی	اثرگذاری راه‌های ارتباطی اتوبان قزوین بر پراکنده‌رویی شهر، البته سرانۀ مسکونی بالا، نبود موانع طبیعی در این بخش شهر هم بر این سناریو تأثیرگذار است.	بینابین
12	متغیرهای پیش‌بینی‌نشده	اثرگذاری متغیرهای مانند خشک‌سالی بر روند توسعۀ فرم شهر، این سناریو با توجه به مشکلات و معضلات آبی درجه احتمال بالا دارد.	فاجعه

منبع: یافته‌های تحقیق،1400

 

 

 

نتیجه‌گیری و پیشنهادات

امروزه برنامه‌ریزی برای توسعۀ فرم و شکل شهر در آینده که هم تأمین‌کنندۀ نیازهای شهر و شهروندان به بهترین شکل و هم حفظ‌کنندۀ محیط‌زیست شهر باشد، یکی از استراتژی‌های مهم برنامه‌ریزان و شهرسازان است. لذا در تحقیق حاضر هدف تحلیلی بر توسعۀ فضایی فرم شهری کرج با رویکرد آینده‌پژوهی است؛ زیرا توسعۀ فضایی شهرها که متأثر از عوامل طبیعی و انسانی است، همیشه در طرح‌های شهری بخشی اساسی را به خود اختصاص داده است؛ بنابراین تغییر و تحولات فرم شهری کرج از سال 1365 تا 1395 در بعد جمعیتی و فیزیکی تجزیه‌وتحلیل شد. درنهایت، با توجه به خروجی‌های ارائه‌شده می‌توان به این نتیجه‌گیری رسید که رشد و توسعۀ شهر کرج و تغییرات فرم آن در طی 4 دهۀ گذشته بیشتر متأثر از عوامل جمعیتی بوده است و این عامل خود از متغیرهای دیگری مانند نزدیکی به کلان‌شهر تهران، مهاجرپذیری بالا و رشد طبیعی جمعیت تأثیر گرفته است. به‌طوری که عدد نهایی به‌دست‌آمده از مدل هلدرن نشان داد که 95% از رشد و توسعۀ شهر و به‌دنبال تغییرات فرم شهر کرج، متأثر از عامل جمعیتی بوده است که این موضوع با توجه به 4 برابر شدن جمعیت در این مقطع زمانی توجیه‌پذیر است. همچنین در بعد تغییرات فرم شهر ازلحاظ پراکنده‌رویی یا فشردگی نتایج مدل آنتروپی در سال 65 و 95 مؤید این مطلب است که مناطق 1، 2، 5، 8 و 9 فشردگی بالایی نسبت به سایر مناطق شهری و مناطق 3، 6 و 10 تقریباً فرمی پراکنده دارند. در بخش بعدی تحقیق، کارشناسان 12 پیشران کلیدی اثرگذار بر آیندۀ فضایی فرم شهر کرج را انتخاب کردند که در قالب نرم‌افزارMorphol  سناریوپردازی شد. درنهایت سناریوهایی دارای 5 سناریوی بینابین، 3 سناریوی مطلوب و 4 سناریوی فاجعه است. تعداد سناریوهای با احتمال بینابین به میزان 5 عدد از 12 سناریوی موجود، نشان از وضعیت حساس و بینابینی تغییرات آیندۀ فرم شهر کرج دارد که اگر برنامه‌ریزی مناسب در حوزۀ پیشران‌های هم‌جواری با کلان‌شهر تهران، رشد جمعیت، دسترسی به امکانات و خدمات شهری و راه‌های ارتباطی صورت گیرد، تأثیرگذاری مثبت بالایی در تعیین تغییرات فضایی فرم شهر می‌تواند داشته باشد. همچنین سناریوهای مطلوب، بیشتر بر بستر امور مدیریتی و طرح‌های پیش روی شهر کرج قرار دارند. لذا با توجه به نتیجه‌گیری نهایی پیشنهادات زیر مطرح می‌شود:

• برنامه‌ریزی در بستر فراهم‌سازی شرایط توسعۀ فشردۀ شهر در بخش‌های با شرایط توسعه؛
• جلوگیری از پراکنده‌رویی شهر به‌سمت تهران در شرق و غرب کرج؛
• برنامه‌ریزی برای استفاده از سناریوهای بینابین به‌عنوان فرصت به‌جای تبدیل‌شدن به تهدید در جهت توسعۀ فرم کرج؛
• جلوگیری از وقوع سناریوهای فاجعه در زمینۀ وضعیت اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی شهر برای توسعۀ شهر به‌صورت نامتوازن و بی‌برنامه؛
• استفاده از ظرفیت داخلی مناطق شهر برای توسعۀ فشرده‌سازی شهر.

 

[1] Hsieh

[2] Yongling

[3] Javanroodi

[4] Liu & Shen

[5] Alobaydi

[6] Han & Jia

تعداد مشاهده مقاله: 488

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 219