تحلیل الگوی فضایی فقر روستایی در سکونتگاههای روستایی شهرستان میاندوآب

امروزه فقر و نابرابری یک مشکل بزرگ جهانی است (Liu et al., 2017: 67) و ریشه‌کن‌کردن آن به یکی از جدی‌ترین چالش‌های پیش روی کشورهای در حال توسعه برای دستیابی به توسعة ‌پایدار تبدیل شده است (Guo et al., 2019: 1)؛ چنانچه بیشتر کشورهای در حال توسعة جهان با محرومیت شدید و مزمن دست به گریبان و بیش از 2/1 میلیارد نفر در جهان به فقر مبتلا هستند و از این میان براساس آمار سازمان جهانی فائو (2018)، 736 میلیون نفر از سوءتغذیة شدید رنج می‌برند (FAO, 2019: 1). فقر، نابرابری و بیکاری در دهه‌های 1980 و اوایل دهة 1990 در دولت‌های محافظه‌کار و کشورهای در حال توسعه رشد چشمگیری داشته و در اوایل دهة 1990 به اوج خود رسیده است (Vera-Toscano et al., 2020: 1)؛ به طوری که براساس اعلام بانک جهانی^[1] (2018) در سال 1990 نزدیک به 2 میلیارد نفر در فقر شدید به سر برده‌اند (FAO, 2019: 1)؛ به همین دلیل بانک جهانی این دهه را «دهة فراموشی تهیدستان» نامید (افتخاری و همکاران، 1391: 181). از این دهه به بعد توجه به فقرزدایی و حمایت از قشرهای آسیب‌پذیر در سطح بین‌المللی بیشتر و حمایت‌های جدی سازمان ملل متحد و نهادهای وابسته به آن سبب شد که در بیشتر کشورهای جهان این موضوع در دستورکار دولت‌ها قرار گیرد؛ به همین دلیل سازمان ملل متحد این دهه را «دهة جنگ با فقر» یا «ریشه‌کنی فقر» نام‌گذاری و جغرافیای فقر را وارد ادبیات جغرافیایی جهان کرد (طالب و همکاران، 1389: 24؛ بسحاق و همکاران، 1394: 116). بانک جهانی نیز برای ایجاد جهانی عاری از فقر، دولت‌ها را به اقدام مؤثری برای حذف گرسنگی و برخورداری از بهداشت و آموزش دعوت کرد (زاهدی مازندرانی، 1384: 3)؛ ولی با وجود این تلاش‌ها، شمار فقرای جهان به‌ویژه در نواحی روستایی و حاشیة ‌شهرها همچنان در حال افزایش است و در این روند افزایشی، بیشتر افراد شدیداً فقیر در مناطق روستایی کشورهای در حال توسعه زندگی می‌کنند (Radosavljevic et al., 2020: 2). این افراد دربرابر نوسانات قیمت مواد غذایی، تورم و نوسانات ارز، آسیب‌پذیرترین قشر هستند و بیشترین وابستگی را به کشاورزی دارند (FAO, 2019: 1)؛ بنابراین بهره‌وری کم کشاورزی و کاهش راندمان تولیدات آن، از بزرگ‌ترین چالش‌های جهانیان درزمینة افزایش فقر در این مناطق است (صدر موسوی و همکاران، 1398: 28).

ازنظر آماری در کشورهای اروپایی خانوارهایی که درآمد آنها کمتر از 60 درصد متوسط خانوارها در سطح جهان باشد، فقیر تلقی می‌شوند (Vera-Toscano et al., 2020: 1). در این زمینه پژوهشگران مجموعه‌ای از روش‌های سنجش فقر را ارائه داده‌اند؛ ازجمله می‌توان به استانداردهایی برای میزان درآمد، شاخص‌های توسعة انسانی و شاخص فقر چند بعدی (MPI) و... اشاره کرد (Guo et al., 2019: 1) که در این میان در مناطق روستایی عمدتاً شاخص سنجش فقر، میزان درآمد روستاییان در نظر گرفته می‌شود (ولایی، 1398: 50) و به همین دلیل با توجه به کمبود درآمد ثابت و پایدار و مشخص‌نبودن آن در بین روستاییان، واژة «فقر» با واژه‌های «روستا» و «کشاورزی» قرابت زیادی پیدا کرده است (محمدی یگانه و ولایی، 1393: 234)؛ بنابراین آنچه در مقولة فقر در حوزة مطالعات انسانی اهمیت می‌یابد، «تبلور فضایی فقر» در مناطق روستایی و کشاورزی است؛ تبلور فضایی در قالب شکل‌گیری و بسط گستره‌های فقر، حوزه‌ها و مجموعه‌های فقر، بیکاری فصلی، اشتغال کاذب، پیله‌وری، بار تکفل زیاد، ناهنجاری اجتماعی، کاهش امنیت، کاهش مشارکت، تخریب محیط‌زیست و مسائلی از این دست (نیک‌پور و همکاران، 1398: 178). این عوامل زمینه را برای بروز نابرابری فضایی در روستاها ازنظر ساختار و سازمان فضایی هموار می‌سازد (Liu et al., 2020: 2). نابرابری فضایی موجب می‌شود تا فرصت‌های نابرابر در اختیار ساکنان نواحی مختلف قرار گیرد و این به توزیع نابرابری خدمات رفاهی، زیرساختی، شکل‌گیری گتوهای فقر و روستاهای فقیرنشین و محرومیت سکونتگاههای انسانی به‌مثابة عمده‌ترین پیامدهای نابرابری در این نواحی منتهی می‌شود. چنین فرایندی در یک چرخة بازخوردی، تضادهای فضایی را تشدید می‌کند و به تعمیق نابرابری‌های فضایی موجود منجر می‌شود که خود زمینه‌ساز جدایی‌گزینی‌های مسکونی در روستاها و عمیق‌شدن شکاف موجود بین سطح توسعه‌یافتگی فضاهای انسانی خواهد شد (خالوباقری، 1391: 51)؛ بنابراین با توجه به وجود فقرای زیاد در مناطق روستایی، اطلاع از میزان گستردگی فقر حاکم بر جامعة روستایی و توزیع فضایی آن در یک فضای جغرافیایی خاص (مجموعه، منظومه یا ناحیه) و شناسایی الگوی توزیع فضایی حاکم، از مسائل مهم در تدوین برنامه‌های کاهش فقر به شمار می‌رود (صدر موسوی و همکاران، 1398: 28)؛ چنانچه کم‌توجهی به عوامل تأثیرگذار در برنامه‌های مختلف به سیاست‌گذاری مالی نامناسب، اتلاف منابع کمیاب اقتصادی، عقیم‌ماندن تلاش‌ها و برنامه‌ها و تداوم فقر و نیز ممانعت از دستیابی به توسعة پایدار می‌انجامد (گریوانی و همکاران، 1392: 126).

در همین زمینه در سکونتگاههای روستایی شهرستان میاندوآب، مردم روستاها ازنظر اشتغال و درآمد و سرمایه‌گذاری با توجه به ظرفیت زیاد بخش کشاورزی، در این بخش مشغول فعالیت هستند؛ ولی امروزه به دلیل محدودیت منابع آب و اراضی حاصلخیز کشاورزی و کم‌بودن میزان بهره‌وری، محدودیت اشتغال‌زایی روند رو به زوالی را در پیش گرفته است و امکان جذب همة نیروی کار وجود ندارد؛ همچنین این منطقه به‌شدت متأثر از پسروی آب دریاچة ارومیه است و بحران کم‌آبی و کاهش شدید راندمان تولید محصولات کشاورزی در منطقه روی داده است. این عامل به کاهش درآمد، اشتغال، سرمایه‌گذاری، بهره‌وری نیروی کار و بالاخره افزایش سطح فقر در بین مردم روستاها و افزایش مهاجرت و خالی از سکنه‌شدن بعضی از روستاهای شهرستان انجامیده است؛ بر این اساس هدف اصلی این پژوهش، بررسی میزان فقر در روستاهای شهرستان میاندوآب و شناخت الگوی فضایی آن است. این پژوهش در تلاش است به پرسش‌های زیر پاسخ دهد:

1. سطح فقر در نقاط روستایی شهرستان میاندوآب چگونه است؟
2. فقر روستایی در این شهرستان از کدام الگوی فضایی پیروی می‌کند؟

 

پیشینه و مبانی نظری پژوهش

کمبود درآمد برای دسترسی به ضروریات اساسی زندگی، کمبود منابع و امکانات لازم برای مشارکت در فعالیت‌های مختلف، نداشتن توان لازم برای رعایت آداب و رسوم موجود در اجتماع و دسترسی‌نداشتن به رژیم‌های غذایی مورد تأیید جامعه را «فقر» می‌گویند. به بیان دیگر، فقر به معنای ناتوانی در برآوردن نیازهای اساسی زندگی تعریف شده است. سن^[2] (1999)، یکی از اندیشمندان این حوزه، فقر را محرومیت از نیازهای اساسی و نه صرفاً کاهش درآمد در قشرهای مختلف جامعه تعریف می‌کند (Ingutia et al., 2020: 1). باید توجه داشت که فقر پدیده‌ای چندبعدی شامل فقدان فرصت‌ها و توانمندسازی، ناامنی و سوءتغذیه و به خطر افتادن سلامتی انسان‌ها به‌ویژه در مناطق محروم و کم‌توان است (Liu et al., 2017: 66)؛ بنابراین متوجه می‌شویم که فقر گذشته از کمبود فاکتورهای اقتصادی (به‌ویژه درآمد، ثروت و...)، مقوله‌هایی از قبیل از بین رفتن فرصت‌های شغلی، بیکارشدن، دسترسی‌نداشتن به خدمات اجتماعی، مشکلات زیست‌محیطی، سیاسی، کالبدی، فرهنگی و سایر محرومیت‌ها را نیز دربرمی‌گیرد (Liu et al., 2020: 2). این پدیده یک مشکل جهانی است و کاهش، زدودن و حتی تسکین آن به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه و مناطق محروم، توجه جهانیان و سازمان‌های جهانی را به خود جلب کرده است و پایان فقر در همة شکل‌های آن در مکان‌ها و کشورها از مهم‌ترین سیاست‌ها و راهبردهای سازمان‌های بین‌المللی حمایت از حقوق بشر به شمار می‌رود (Leng et al., 2021: 891).

مشکل اساسی در تحقق این اهداف این است که بیشترین تعداد افرادی که در زیر خط فقر قرار دارند، در مناطق روستایی زندگی می‌کنند که شناسایی دقیق و دسترسی راحت به آنها از مشکلات اساسی برنامه‌ریزان به شمار می‌رود (Radosavljevic et al., 2020: 2)؛ به دلیل اینکه فقر در نواحی روستایی، یک پدیدة گستردة اجتماعی و اقتصادی به شمار می‌رود و شناسایی دقیق آن با مشکلاتی همراه است (Yufu and Xiaowen, 2020: 366). در بعضی مواقع نیز محرومان و فقرای جهان سعی می‌کنند درمقابل تغییرات مقاومت کنند و تغییر وضعیت خود را غیرممکن می‌دانند؛ بر این اساس فقر یا تأمین‌نکردن نیازهای اساسی دست‌کم در بخشی از جمعیت روستایی، از مهم‌ترین مشکلات نواحی روستایی است. از آنجا که در فرایند توسعة روستایی، فقرزدایی، تأمین نیازهای اساسی و توانمندسازی فقرا در زمینه‌های مختلف جایگاه اساسی دارد و حتی توسعة روستایی نیز به‌عنوان راهبردی برای فقرزدایی در نواحی روستایی تعریف شده است، ضرورت فقرزدایی با برنامه‌های توسعة روستایی مشخص می‌شود (رضوانی، 1390: 14)؛ به طوری که یکی از مهم‌ترین اهداف سازمان ملل در راه تحقق توسعة پایدار در سکونتگاههای انسانی، پایان‌دادن به فقر در همة شکل‌های آن در همه‌جا به‌ویژه در مناطق روستایی است. برای دستیابی به این هدف، از سال 2015 تلاش‌های همگانی بسیاری درزمینة کاهش میزان فقر صورت گرفته است که حاصل آن، خارج‌شدن بیش از 85 میلیون نفر از فقر شدید بوده است؛ به این ترتیب یکی از چالش‌های بزرگی که سیاست‌گذاران در نیل به توسعة پایدار با آن دست به گریبان هستند، چگونگی پایان‌دادن به مقولة فقر در مناطق فقیرنشین روستایی است (Li et al, 2021: 943).

در تعریف فقر روستایی باید گفت عبارت است از شرایطی که در آن فرد روستایی ازلحاظ تأمین اساسی‌ترین نیازهای اقتصادی خود در تنگناست و از حیث کمترین استانداردهای زیستی نیز در سطح پایینی قرار گرفته است؛ همچنین فرهنگ، باورها و افکار او مانع و عاملی منفی در راه بهبود شرایطش به حساب می‌آید (قنبری، 1392: 33). با این تعاریف می‌توان گفت رابطة بین فقر و زندگی روستایی، رابطه‌ای با ضریب همبستگی زیاد بیان شده است؛ به ‌گونه‌ای که حتی بعضی از کشورها به‌طور غیرمستقیم فقرا و محرومان را افرادی روستایی تعریف کرده‌اند (Anriquez and Stamoulis, 2007:11)؛ بنابراین یکی از مهم‌ترین چالش‌های عمده در مناطق روستایی که مدیران روستایی را در این مناطق به چالش کشیده است، راهکارهای مبارزه با انواع فقر است (FAO, 2019: 2).

بیان این نکته لازم است که فقر ارتباط نزدیکی با درآمد روستاییان دارد. شرکت در فعالیت‌های متفاوت فرهنگی و غیرکشاورزی، راهی بالقوه برای افراد فقیر به‌منظور بهبود وضعیت مالی‌شان است و فقرا می‌توانند با توسعة فعالیت‌های غیرکشاورزی و تنوع اقتصاد روستایی در زمینه‌های کشاورزی، توسعة انواع صنایع، توسعة خدمات، توسعة انواع گردشگری و... میزان درآمد خود را افزایش دهند و سطح زندگی خود را بهبود بخشند (ولایی، 1398: 309). گاهی فعالیت‌های غیرکشاورزی ممکن است به نابرابری درآمدی منجر شود و قطبی‌شدن و نابرابری خانواده‌های فقیر را تشدید کند و بر شدت آن بیفزاید و انتقال گروههای کم‌درآمد به گروههای پردرآمد را محدود کند (Liao et al., 2020: 1)؛ بنابراین پس از شناخت فقر و تعریف آن در ادامه انواع فقر بررسی شده است. پژوهشگران برای فقر درجاتی قائل شده‌اند: فقر مطلق، فقر قابلیتی و فقر نسبی (طالبی، 1388: 34). در جدول 1 به شکل خلاصه هرکدام از این ابعاد بررسی شده است.

 

جدول- 1: درجات مختلف فقر از نظر اندیشمندان مختلف

انواع فقر	توضیحات
فقر نسبی	فقر نسبی در کشورهای پردرآمد و توسعه‌یافته، کمبود دسترسی به کالاهای فرهنگی، برنامه‌های تفریحی و نیز مراقبت‌های بهداشتی، آموزش و سایر ابزارهای اکتسابی برای تحرک اجتماعی به سمت بالاست؛ در جوامع در حال توسعه نیز فقر نسبی دستیابی به خدمات غیرضروری تعریف می‌شود (Meij et al., 2020: 227). در اتحادیة اروپا 60 درصد متوسط درآمد جامعه، معیار اصلی فقر نسبی است (Thompson & Smeeding, 2013: 7). در ایران نیز معیار فقر نسبی مترادف با دوسوم متوسط درآمد جامعه است (پیرایی و شهسواری، 1388: 232).
فقر مطلق	در اصل شرایطی است که در آن خانوارها از دستیابی به حداقل نیازهای اساسی زندگی مانند غذا، پوشاک و مسکن محروم باشند (مولایی و رحیمی‌راد، 1395: 216). درواقع خط فقر مطلق یعنی فقری که مبتنی بر رفاه هر فرد (خانواده) مستقل از شرایط دیگر افراد جامعه باشد. مفهوم استقلال شرایط فرد (خانواده) از جامعه و دیگر افراد (خانواده‌ها)، نقطة تمایز بین خط فقر نسبی و مطلق است. خط فقر مطلق در کشورهای در حال توسعه شاخصی کاربردی از ارزیابی سیاست‌های فقرزدایی است (Ravallion, 2009: 3).
فقر قابلیتی	«سن» با انتقاد از هر دو مفهوم فقر نسبی و مطلق استدلال کرد که فقر را نباید از جنبة کمبود درآمد بررسی کرد. رویکرد سن معطوف به قابلیت‌های افراد در دستیابی به عملکردهای ارزشمندی است که زندگی‌شان را شکل می‌دهد؛ یعنی آزادی افراد در ارتقای آنچه برایش ارزش قائل‌اند (SEN, 1999: 12). به باور سن، افراد برای تحقق عملکردهای مختلفی که می‌توانند داشته باشند، باید از قابلیت برخوردار باشند. قابلیت از نظر سن یعنی آنچه مردم واقعاً قادر به انجام‌دادن آن هستند. اینجا چه بودن و چه کردن انسان‌ها اهمیت محوری ندارد و آنچه مهم قلمداد می‌شود، توانایی بالقوة افراد است برای انتخابی متفاوت از آنچه هستند و آنچه انجام می‌دهند (غفاری و امیدی، 1388: 38). البته به‌طورکلی دیدگاه فقر قابلیتی (فقر به‌مثابة جلوه‌ای از سلب توانمندی‌های اساسی)، این عقیده را نفی نمی‌کند که درآمد کم یکی از علل عمدة فقر است (راغفر، 1384: 254).

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399 با استفاده از ادبیات پژوهش

 

درزمینة فقر اندیشمندان و پژوهشگران در این حوزه نظریه‌های مختلفی را ارائه کرده‌اند؛ در اینجا به نظریاتی از قبیل فقر چرخه‌ای، فقر منزلتی، طرد اجتماعی فقر، فرهنگ فقر، داغ ننگ فقر و عدالت فضایی به‌صورت خلاصه اشاره و در جدول زیر توضیح مختصری دربارة هرکدام از آنها آورده شده است (جدول 2).

جدول- 2: نظریة مطرح درزمینة فقر

نظریه‌ها	توضیحات
فقر چرخه‌ای	چرخة فقر مجموعه‌ای از وقایعی است که به‌واسطة فقر، از نقطه‌ای شروع می‌شود و ادامه می‌یابد، مگر اینکه مداخله‌ای بیرونی صورت بگیرد و این چرخه را باطل کند. خانواده‌های فقیر دست‌کم در سه نسل خود گرفتار ورشکستگی هستند. اگر خانواده‌ای در مقایسه با نسل پیشین خود، از این وضع نجات نیافته باشد، تداوم این فرایند سرمایة اجتماعی و فرهنگی لازم را برای برون‌رفت از این بحران ناکارآمد می‌کند (نیازی و همکاران، 1396: 172).
فقر منزلتی	برای اینکه شخص در نزد مردم به نیکی شناخته شود، لازم است به میزانی متداول ثروت داشته باشد. آن دسته از اعضای اجتماع که ثروت کمتری دارند، در نظر اعضای دیگر ارج کمتری دارند و درنهایت خودشان هم این فرهنگ را می‌پذیرند؛ زیرا حرمت شخص به احترامی وابسته است که دیگران به او می‌گذارند. سرمایه نزد عامة مردم نشانة ارجمندی محسوب می‌شود (نیازی و همکاران، 1395: 173).
طرد اجتماعی فقر	طرد اجتماعی زمانی رخ می‌دهد که افراد قادر به مشارکت در اجتماع نباشند و افراد و گروهها به‌طور غیرارادی از فرصت مشارکت در امور اجتماعی محروم شوند. همین امر بر تداوم فقر تأثیر می‌گذارد (غفاری و تاج‌الدین، 1384: 40).
فرهنگ فقر	فرهنگ به سرمایه‌گذاری جمعی دانش، تجربه، باورها، ارزش‌ها، گرایش‌ها، مفاهیم، مذهب، تصورات زمانی، نقش‌ها، روابط فضایی، تصورات کلی از جهان و اشیا و دارایی‌های مادی کسب‌شده توسط گروهی از مردم طی نسل‌ها اشاره می‌کند (Richards & Munster, 2010: 279). فرهنگ فقر می‌تواند به پدیده‌ای ارثی نیز تبدیل شود. بچه‌هایی که در خانواده‌های فقیر متولد می‌شوند، موقعیت بسیار دشواری برای تحرک اجتماعی در مقایسه با کسانی خواهند داشت که در خانواده‌های مرفه متولد می‌شوند (Memphis, 2010: 3).
داغ ننگ فقر	داغ ننگ، ضایع‌کردن هویت درنتیجة نسبت‌دادن عقایدی است که عمیقاً فرد را بی‌اعتبار می‌سازد (نیازی و عشایری، 1395: 231). تمایل به زندگی در لحظه، ناتوانی در دفاع از حق خود، تسلیم‌شدن، احساس تهدید، احساس بی‌منزلتی، متکی‌بودن به عقاید دیگران، فقدان منزلت اجتماعی و انزوای اجتماعی از عوامل اصلی مؤثر بر فقر هستند (ستوده، 1388: 99).
عدالت فضایی	توزیع عادلانه و دموکراتیک منافع و مسئولیت‌ها در فضا با مقیاس‌های مختلف است. در عدالت فضایی با دو رویکرد اصلی روبه‌رو هستیم: 1. توزیع فضایی، 2. فرایندهای تصمیم‌سازی (داداش‌پور و الوندی‌پور، 1395: 69).
خرده‌فرهنگ دهقانی	«راجرز»[3] معتقد است دگرگونی اجتماعی در روستا، اگر برپایة شناخت ارزش‌ها، وجه نظرها و انگیزة دهقانان استوار نباشد، شکست می‌خورد (مطیعی لنگرودی و همکاران، 1394: 163) و باید برنامه‌های فقرزدایی برپایة ارزش‌ها و فرهنگ‌های دهقانی نیز استوار باشد.

 

علاوه بر نظریه‌های اشاره‌شده، درزمینة پیشینة پژوهش هم می‌توان گفت آمارتیاسن^[4] از افرادی مانند لاوازیه^[5]، لاگرانژ^[6] و کسنه^[7] در مقام بنیان‌گذاران اروپایی مطالعة علمی فقر نام برده است (زورکی و شهمیری شورمستی، 1391: 226). در این راستا می‌توان گفت که درزمینة فقر روستایی مطالعات مختلف و متعددی در داخل و خارج از کشور انجام شده که در جدول زیر به بعضی از آنها اشاره شده است (جدول 3):

 

 

 

 

 

جدول- 3: مطالعات داخلی و خارجی درزمینة موضوع مطالعه‌شده

پژوهشگران و سال	نتیجه‌گیری
بُسحاق و همکاران (1394)	مدل مرتبه دوم فقر روستایی تحت تأثیر عوامل پنهان اجتماعی، اقتصادی و سیاسی قرار دارد. مقدار p همة پارامترهای لامبدأ در مدل مرتبه دوم فوق نشان از تأیید همة این روابط دارد. درنهایت شاخص‌های برازش مدل نشان می‌دهند که عوامل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی به‌خوبی توانسته‌اند فقر را اندازه‌گیری کنند.
صدر موسوی و همکاران (1398)	مهم‌ترین عوامل گسترش فقر عبارت‌اند از: 1. ضعف زیرساخت‌های اقتصادی و سیاست‌گذاری، 2. افزایش مهاجرت فصلی و محدودیت سرمایه‌گذاری و اشتغال، 3. ضعف فرهنگ اجتماعی و مخاطرات محیطی و... که عامل اول با مقدار ویژة 17/7 و درصد واریانس 64/25، مهم‌ترین عامل مؤثر شناخته شده است.
کیسول و کارتر[8] (2013)	توزیع دوبارة زمین در آفریقای جنوبی پس از آپارتاید موجب افزایش 25 درصد کیفیت زندگی خانوارهای متقاضی زمین شده است. جالب اینکه این افزایش کیفیت زندگی در ابتدای اجرای طرح به‌صورت آرام و کند بوده، ولی 3 سال پس از اجرای طرح این افزایش به 50 درصد رسیده است.
باربیر[9] (2015)	کشورهای کم‌درآمد بیشترین میزان فقر را دارند؛ ولی این میزان با افزایش درآمد سرانه در سطح کشورهای مختلف کاهش می‌یابد و در این میان کشورهای جنوب و شرق آسیا، کشورهای جنوب صحرای آفریقا و بعضی کشورهای ساحلی جهان تعداد فقرای بیشتری نسبت به بقیة کشورهای جهان دارند.
ایمای و همکاران[10] (2015)	دسترسی به اشتغال غیرکشاورزی در مناطق روستایی موجب کاهش چشمگیر آسیب‌پذیری و فقر در هر دو کشور ویتنام و هند شده است؛ چنانچه گسترش مشاغل خانگی و غیرزراعی، امکان بروز چنین خطراتی را کاهش می‌دهد و اهمیت سیاسی گرایش به مشاغل غیرزراعی در آن است که این بخش نیاز به آموزش یا کسب مهارت خاصی ندارد و همین امر موجب اشتغال تعداد زیادی از فقرا شده است.
میلور و مالیک[11] (2016)	میزان رشد اشتغال در استان سند و پنجاب از سال 2010 تا 2012 از 2/2 درصد به 3/5 درصد رسیده است؛ ولی افزایش میزان رشد اشتغال نیز نتوانسته است جلوی افزایش فقر را بگیرد. در اتیوپی نیز در مناطقی که کشاورزی تجاری گسترش یافته، از میزان فقر کاسته شده، ولی 73 درصد از کشاورزان در مزارع بزرگ تجاری مشغول هستند که این کشاورزی نتوانسته است از میزان فقر بکاهد.
دیائو و همکاران[12] (2019)	خانوارها در مناطق نزدیک به شهرها اشتغال اولیة خود را از کشاورزی به غیرکشاورزی تغییر داده‌اند و این روند با گذشت زمان تقویت شده است. این امر در تنوع معیشت روستایی به‌ویژه معیشت خانوارهای فقیر روستایی تأثیرگذار بوده است.
جیمز و همکاران[13] (2019)	مدیریت ریسک می‌تواند تولید و درآمد را تثبیت کند، از دارایی‌ها در مواجهه با شوک‌ها محافظت کند و باعث بهبود فناوری‌ها و شیوه‌ها، بهبود رفاه کشاورزان، تنوع سیستم‌های تولیدی، افزایش تولید، درآمد و کاهش فقر شود.

منبع: مطالعات کتابخانه‌ای، 1399

 

با مطالعه و بررسی پیشینة پژوهش می‌توان گفت با توجه به اهمیت پدیدة فقر در زندگی انسان‌ها، اندیشمندان و کارشناسان امر اقدام به بررسی زمینه‌ها و ابعاد مختلف آن کرده‌اند؛ ولی بیشتر این مطالعات از دیدگاه جامعه‌شناسی و اقتصادی است و از دیدگاه جغرافیایی و توزیع فضایی‌‌مکانی فقر مطالعات چندانی در داخل کشور به‌ویژه در محدودة شهرستان میاندوآب صورت نگرفته است. با توجه به اینکه فقر جنبة مکانی‌‌فضایی دارد، شناخت گسترش آن و مطالعه و ارائة الگوهای مناسب فضایی برای کاهش و از بین بردن این پدیدة شوم از ضروریات است.

 

 

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر ازلحاظ هدف، کاربردی و ازنظر ماهیت و روش، توصیفی‌تحلیلی است. به‌منظور جمع‌آوری اطلاعات از مطالعات کتابخانه‌ای و پیمایش میدانی استفاده شد. جامعة ‌آماری پژوهش حاضر را خانوارهای روستایی شهرستان میاندوآب تشکیل می‌دهند. این شهرستان در حد فاصل مختصات جغرافیایی 44، ˚36 تا ´18، ˚37 عرض شمالی و´36، ˚45 تا´54، ˚46 طول شرقی واقع شده است (شکل 1). براساس سرشماری سال 1395 مرکز آمار ایران، منطقة مدنظر 189 روستای دارای سکنه و 6 روستای خالی از سکنه دارد که جمعیتی بیش از 125893 نفر و 37637 خانوار روستایی در آن زندگی می‌کنند (مرکز آمار ایران، 1395).

 

 

شکل- 1: موقعیت سیاسی شهرستان میاندوآب

 

با توجه به تعداد زیاد روستاها و عدم امکان مطالعة دقیق تمامی آنها، با استفاده از روش طبقه‌بندی فضایی برای انتخاب روستاهای نمونه اقدام شد. بدین منظور با استفاده از سه فاکتور فاصله از مرکز شهرستان، تعداد خانوار و موقعیت طبیعی (دشتی و کوهستانی)، 20 درصد از 189 روستای دارای سکنة شهرستان شامل 38 روستا به‌عنوان روستاهای نمونه انتخاب شدند؛ سپس براساس تعداد روستاهای هر دهستان، تعداد نمونه‌ای از آنها با استفاده از روش سهمیه‌ای انتخاب شد (جدول 4).

 

 

 

 

 

جدول- 4: روستاهای نمونه براساس شاخص‌های فاصله، خانوار و موقعیت جغرافیایی

ویژگی طبیعی	فاصله از مرکز شهرستان	تعداد خانوار روستاها
		کمتر از 20 خانوار	بین 21 تا 100 خانوار	بین 101 تا 200 خانوار	بین 201 تا 500 خانوار	بیش از 501 خانوار
دشتی	کمتر از 10 کیلومتر	هوبه‌کوخان	عسکرآباد	-	ولی‌آباد	ممدل
	بین 11 تا 20 کیلومتر	تازه‌کندحاصل قوبی	منصورکندی	کوسه‌لرسفلی، تلخاب	ابراهیم‌آباد، حاجی بهزاد، زینال‌کندی	گل‌سلیمان‌آباد
	بین 21 تا 30 کیلومتر	-	-	دوه‌چی، نظام‌آباد،	یاریجان‌علیا، للکلو	-
	بین 31 تا 40 کیلومتر	-	حیران، قلعه‌بزرگ	ابراهیم حصاری، قیزقلعه	-	فسندوز، قپچاق
	بین 41- تا 50 کیلومتر	-	مسجد	-	بفران	-
کوهستانی	بین 10 تا 20 کیلومتر	-	-	-	اوچ تپه‌کرد	-
	بین 21 تا 30 کیلومتر	امیرآباد	تازه‌کند حاج حسن	حمید	-	-
	بین 31 تا 40 کیلومتر	-	تک‌آغاج، قطارداش	-	قطار	-
	بین 41 تا 50 کیلومتر	قرقچی	-	زرانجی، حیدرباغی	-	-
	بیش از 51 کیلومتر	لاله‌لو	اولامجی، بیوک بلاغ	باداملو	-	-
جمع کل روستاها		5	10	10	9	4

منبع: یافته‌های پژوهش، 1398 و محاسبات نگارنده، 1398

 

در انتخاب روستاهای نمونه علاوه بر فاکتورهای اشاره‌شده، به توزیع جغرافیایی این روستاها نیز توجه شده و نسبت به تعداد روستاهای هر دهستان، تعداد روستای نمونه از آن دهستان تعیین شده است. در شکل زیر توزیع فضایی روستاهای نمونه در شهرستان میاندوآب آورده شده است (شکل 2).

 

 

شکل- 2: توزیع روستاهای نمونه در سطح شهرستان میاندوآب

روستاهای منتخب (نمونه) براساس سرشماری سال 1395، 31250 نفر جمعیت و 9363 خانوار دارند که با استفاده از فرمول کوکران تعداد 313 خانوار برای انجام پژوهش و تکمیل پرسش‌نامه انتخاب شدند. برای انتخاب تعداد پرسش‌نامه در هریک از روستاهای منتخب براساس تعداد خانوار، از فرمول تناسب استفاده شد. انتخاب خانوارها در سطح روستاهای نمونه نیز، به روش تصادفی ساده (جدول اعداد تصادفی) انجام شد (جدول 5).

 

جدول- 5: تعداد نمونه برای تکمیل پرسش‌نامه در روستاهای منتخب

نمونه	جمعیت	خانوار	روستاها	دهستان	نمونه	جمعیت	خانوار	روستاها	دهستان
35	3669	1098	قپچاق	مرحمت‌آباد شمالی	3	305	94	قلعه بزرگ	مرحمت‌آباد جنوبی
6	618	174	ابراهیم حصاری		3	317	98	حیران
23	2461	726	فسندوز	مرحمت‌آباد میانی	15	1640	464	للکلو
3	308	103	زرانجی	آجرلوی غربی	7	684	210	نظام‌آباد
2	133	45	قرقچی		2	50	17	هوبه‌کوخان	مکریان شمالی
2	128	42	مسجد		7	781	219	بفران
3	313	86	تک آغاج		2	204	63	منصورکندی
2	84	23	قطارداش		4	452	134	تلخاب
3	329	96	حیدرباغی	آجرلوی شرقی	10	972	303	زینال‌کندی
2	23	11	لاله لو		6	525	189	قیز قلعه
2	297	77	اولامجی		2	120	35	تازه‌کند حاصل قوبی	مرحمت‌آباد
2	155	43	بیوک بلاغ		15	1433	470	اوچ تپه کرد
2	237	69	باداملو		2	99	32	تازه‌کند حاج‌حسن	زرینه‌رود
7	733	210	قطار	باروق	5	476	149	دوه‌چی
32	3436	1008	گل‌سلیمان‌آباد		5	510	151	کوسه لرسفلی
2	40	13	امیرآباد		7	717	226	یاریجان علیا
8	765	244	حمید		15	1597	477	حاجی بهزاد	زرینه‌رود شمالی
2	89	24	عسکرآباد	زرینه‌رود جنوبی	38	3821	1170	ممدل
10	1189	315	ابراهیم‌آباد		15	1540	455	ولی‌آباد

منبع: تعداد جمعیت و خانوار روستاها از سرشماری مرکز آمار ایران، 1395

 

در ادامه برای سنجش میزان فقر روستایی در محدودة مدنظر، ابعاد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، زیست‌محیطی و کالبدی مدنظر قرار گرفت و برای هرکدام از ابعاد فقر، شاخص‌ها و معرف‌های مورد نیاز تعیین شد که برمبنای آنها میزان فقر در روستاهای شهرستان سنجیده شد. برای تعریف عملیاتی ابعاد مختلف از مطالعات مختلفی استفاده شده که در جدول 6 آورده شده است؛ همچنین برای تجزیه و تحلیل داده‌ها و اطلاعات پژوهش و پاسخگویی به پرسش‌ها از تحلیل تصمیم‌گیری چندمعیارة کوپراس (Copras) به‌منظور تعیین میزان فقر در هر کدام از روستاها، از تحلیل خوشه‌ای  K به‌منظور گروه‌بندی روستاها ازنظر شدت فقر و از شاخص مورن I در نرم‌افزار ArcGIS به‌منظور تحلیل الگوی توزیع فضایی فقر روستایی استفاده شد.

 

جدول- 6: ابعاد، شاخص‌ها و معرف‌های سنجش فقر روستایی

ابعاد	شاخص‌ها	معرف
اقتصادی	امنیت غذایی	استفاده از گوشت قرمز (گوساله، گوسفند)، استفاده از گوشت سفید (مرغ و ماهی)، استفاده از لبنیات و حبوبات، استفاده از انواع میوه و سبزیجات
	درآمد	میزان پس‌انداز، درصد دسترسی به وام‌ها و اعتبارات، میزان درآمد حاصل از کشاورزی، میزان درآمد حاصل از فعالیت‌های غیرکشاورزی، رضایت از میزان درآمد
	اشتغال	بار تکفل خالص، تعداد مردان و زنان بیکار، میزان بیکاری و اشتغال
	سرمایه‌گذاری	سرمایه‌گذاری دولت در امور کشاورزی، قدرت خرید مردم
اجتماعی	جمعیت	تعداد جمعیت و بعد خانوار، جوانی جمعیت
	مشارکت	مشارکت فکری در مسائل روستا، همکاری با نهادهای دولتی در اجرای طرح‌ها
	رضایت از آموزش	رضایت از وضعیت آموزشی دانش‌آموزان، درصد باسوادی در روستا، رضایت از محیط مدارس روستا، رضایت از نوع تدریس معلمان، امکانات آموزشی مرکز جهاد
	بهداشت	دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی، وجود امکانات دفع زباله
	ارتباطات اجتماعی	ارتباط با همسایه‌ها و مردم، ارتباط با مسئولان، ناتوانی در دفاع از خود (گوشه‌گیری)
	ذهنی (روانی)	انگیزه برای بهبود وضعیت موجود، میزان امید به آینده، حس محرومیت ذهنی روستاییان
سیاسی	امنیت	دسترسی به پاسگاه پلیس، میزان ناامنی در روستا، وجود نزاع و درگیری بین روستاییان
	مشارکت سیاسی	انتخابات ریاست جمهوری، شوراها، انتخابات خبرگان رهبری و مجلس شورای اسلامی
	حقوق قومیت‌ها	وجود شبکه‌های ملی و استانی، روابط قومی و طایفه‌ای در روستا، وجود مجله و روزنامه به زبان محلی
زیست‌محیطی	تغییر کاربری	میزان تغییر کاربری اراضی زراعی، گسترش مساکن در زمین‌های زراعی، میزان قطع درختان و بوته‌کنی برای تهیة سوخت و مصاالح ساختمانی
	آلودگی محیط	میزان آلودگی منابع آب و خاک، افزایش ریزگردها به دلیل خشک‌شدن دریاچه
	تخریب محیط	سوزاندن مراتع، جنگل‌ها و اراضی زراعی و باغی، شخم‌زدن مراتع برای زراعت دیمی و آبی، فرونشست و افت زمین‌های زراعی
کالبدی	مسکن	سرانة فضایی مسکونی، کیفیت مسکن و مصالح و سازه، تراکم خانوار در واحد مسکونی
	حمل‌ونقل	نوع راههای ارتباطی، امکانات حمل‌ونقل به شهر، دسترسی به امکانات زیرساختی

منبع: بسحاق و همکاران، 1394؛ ولایی، 1398؛ قدیری معصوم و همکاران، 1394؛ اعظمی و همکاران، 1395؛ روستایی و همکاران، 1395؛ عبداللهی و همکاران، 1392؛ محمدی یگانه و همکاران، 1393؛ شریفی‌نیا و همکاران، 1389؛ لطفی، 1395؛ Mailumo et al., 2013؛ عزمی و مطیعی لنگرودی، 1390؛ شریفی‌نیا و حاجیلویی، 1390؛ Arouri et al., 2017؛ Ogundipe, 2016؛ Baud et al., 2008؛ Christiansen and Lionel, 2007؛ Karami and Hayati, 2005

 

یافته‌های پژوهش

یافته‌های توصیفی پژوهش نشان داد از بین 313 نفر سرپرست خانوار پاسخگو، 9/86 درصد مرد و 1/13 درصد زن بودند. ازنظر سنی نیز، بیشترین فراوانی در میان سنین مختلف به سنین 43 و 34 اختصاص دارد که به ترتیب 99/7 درصد و 35/7 درصد پاسخگویان را شامل می‌شوند. ازلحاظ تحصیلی 2/11 درصد بی‌سواد یا کم‌سواد، 4/29 درصد دارای سواد ابتدایی و خواندن و نوشتن، 3/23 درصد دارای سواد دورة راهنمایی و متوسطه، 2/18 درصد دارای مدرک دیپلم، 6/8 درصد تحصیلات فوق دیپلم، 4/6 درصد لیسانس و 9/2 درصد کارشناسی ارشد و بالاتر داشتند. بررسی وضعیت شغلی سرپرستان نیز نشان داد 52/72 درصد در بخش کشاورزی، 31/8 درصد از پاسخگویان در بخش صنعت و 3/16 درصد نیز در مشاغل خدماتی مشغول فعالیت بودند. تعداد 9 نفر از سرپرستان خانوارها (معادل 88/2 درصد) نیز هنگام مطالعات میدانی بیکار یا در جست‌وجوی کار بودند.

 

• وضعیت درآمدی خانوارها

بررسی درآمد پاسخگویان در روستاهای شهرستان میاندوآب در سال 1398 نشان داد از میان پاسخگویان شاغل در بخش کشاورزی، 4/27 درصد پاسخگویان درآمدی کمتر از 1 میلیون تومان، 2/42 درصد درآمدی بین 1 تا 2 میلیون تومان، 1/25 درصد درآمدی بین 2 تا 5/2 میلیون تومان، 2/4 درصد درآمدی بین 2 تا 3 میلیون تومان و 1/1 درصد نیز درآمدی بالای 3 میلیون تومان در ماه از این بخش اقتصادی داشتند. از میان پاسخگویان شاغل در بخش صنعت نیز 8/14 درصد درآمدی کمتر از 1 میلیون تومان، 9/51 درصد درآمدی بین 1 تا 2 میلیون تومان، 8/14 درصد درآمدی میان 2 تا 5/2 میلیون تومان، 8/14 درصد درآمدی بین 5/2 میلیون تومان تا 3 میلیون تومان و 7/3 درصد نیز درآمدی بالای 3 میلیون تومان در ماه داشته‌اند. در بخش خدماتی نیز، 42 درصد درآمدی کمتر از 1 میلیون تومان، 2/36 درصد درآمدی بین 1 تا 2 میلیون تومان، 5/14 درصد درآمدی بین 2 تا 5/2 میلیون تومان، 3/4 درصد درآمدی بین 5/2 تا 3 میلیون تومان و 9/2 درصد نیز درآمدی بالای 3 میلیون تومان در ماه از بخش صنعت داشتند. در ادامة مبحث درآمد نیز، روستاهای نمونه ازنظر میانگین درآمد ماهانة روستا در بخش‌های مختلف اقتصادی بررسی شده‌اند. بررسی‌ها نشان داد:

بخش صنعت: 27/55 درصد روستاها هیچ درآمدی از این بخش اقتصادی ندارند، 95/28 درصد درآمدی زیر 1 میلیون تومان، 89/7 درصد درآمدی بین 1 تا 2 میلیون تومان، 63/2 درصد درآمدی بین 2 تا 5/2 میلیون تومان و 26/5 درصد درآمدی بین 5/2 تا 3 میلیون تومان در ماه از بخش «صنایع روستایی» کسب می‌کنند.

بخش کشاورزی: در این بخش، 95/28 درصد روستاهای نمونه درآمدی زیر 1 میلیون تومان، 48/39 درصد درآمدی بین 1 تا 2 میلیون تومان، 42/18 درصد درآمدی بین 2 تا 5/2 میلیون تومان و 15/13 درصد درآمدی بین 5/2 تا 3 میلیون تومان در ماه دارند. گفتنی است همة روستاهای نمونه به‌نوعی در بخش کشاورزی به‌ویژه درزمینة زراعت، باغداری و دامداری فعالیت می‌کنند.

بخش خدمات: 73/44 درصد روستاها هیچ درآمدی از بخش خدمات نداشتند و غالب آنها نیز در بخش باروق قرار دارند، 58/31 درصد درآمدی زیر 1 میلیون تومان، 15/13 درصد درآمدی بین 1 تا 2 میلیون تومان، 27/5 درصد درآمدی بین 2 تا 5/2 میلیون تومان و 27/5 درصد درآمدی بین 5/2 تا 3 میلیون تومان داشتند (جدول 7).

 

 

 

جدول- 7: وضعیت روستاهای نمونة شهرستان ازنظر میانگین درآمدی هر روستا از بخش‌های اقتصادی

بخش خدمات	بخش کشاورزی	بخش صنعت	روستاها
قطارداش، منصورکندی، ابراهیم حصاری، لاله‌لو، قطار، مسجد، دوه‌چی، حیران، تازه‌کند حاج‌حسن، اوچ‌تپه کرد، یاریجان‌علیا، قورقچی، زارنجی، اولامچی، بادملو، بیوک‌بلاغ، امیرآباد	-	قلعه‌بزرگ، امیرآباد، تک‌آغاج، قطارداش، حمید، هوبه‌کوخان، لاله‌لو، قطار، مسجد، کوسالار سفلی، دوه‌چی، حیران، تازه‌کند حاج‌حسن، اوچ‌تپه کرد، یاریجان‌علیا، قورقچی، زارنجی، اولامچی، حیدرباغی، بادملو، بیوک‌بلاغ	بدون درآمد از بخش خاص
73/44 درصد	0 درصد	27/55 درصد
تلخاب، زینال‌کندی، قیزقلعه، بفران، قلعه‌بزرگ، عسگرآباد، حمید، هوبه‌کوخان، گل سلیمان‌آباد، نظام‌آباد، کوسه‌لار سفلی، تازه‌کند حاصل‌قوبی	تلخاب، قیزقلعه، بفران، قلعه‌بزرگ، قطارداش، لاله‌لو، حیران، مسجد، بیوک‌بلاغ، قورقچی، بادملو	تلخاب، زینال‌کندی، قیزقلعه، بفران، ولی‌آباد، گل‌سلیمان‌آباد، منصورکندی، نظام‌آباد، ابراهیم‌حصاری، فسندوز، تازه‌کند حاصل‌قوبی	زیر 1 میلیون تومان
58/31 درصد	95/28 درصد	95/28 درصد
حاجی‌بهزاد، ابراهیم‌آباد، حیدرباغی، فسندوز، تک‌آغاج	امیرآباد، حمید، هوبه‌کوخان، منصورکندی، ابراهیم‌حصاری، فسندوز، تازه‌کند حاج‌حسن، حیدرباغی، قطار، ولی‌آباد، تک‌آغاج، اولامچی، زارنجی، اوچ‌تپه کرد، یاریجان‌علیا	عسکرآباد، للکلو، حاجی‌بهزاد	بین 1 تا 2 میلیون تومان
15/13 درصد	48/39 درصد	89/7 درصد
قپچاق، للکلو	زینال‌کندی، نظام‌آباد، کوسه‌لار سفلی، دوه‌چی، حاجی بهزاد، للکلو، گل سلیمان‌آباد	قپچاق	2 تا 5/2 میلیون تومان
27/5 درصد	42/18 درصد	63/2 درصد
ولی‌آباد و ممدل	قپچاق، عسگرآباد، ممدل، ابراهیم‌آباد، تازه‌کند حاصل‌قوبی	ممدل، ابراهیم‌آباد	5/2 تا 3 میلیون تومان
27/5 درصد	15/13 درصد	26/5 درصد
-	-	-	بیش از 3 میلیون تومان
0 درصد	0 درصد	0 درصد

 

روستاهایی که در فضای پیرامون شهر میاندوآب و کنار رودخانه‌های زرینه‌رود و سیمینه‌رود قرار دارند، ازنظر توسعة بخش صنعت و خدمات در وضعیت نسبتاً بهتری قرار دارند و علت آن نیز، دسترسی سریع به شهر میاندوآب و اشتغال روستاییان در بخش صنعت و خدمات شهری است. گاهی نیز برخی صنایع و خدمات شهری به دلیل ارزانی زمین و نزدیکی بعضی روستاها نظیر ممدل، سوگلی‌تپه و حیدرآباد به شهر در این روستاها مکان‌گزینی شده و بخشی از جمعیت روستایی را به شاغلان بخش صنعت و خدمات تبدیل کرده‌اند (شکل 3).

 

 

شکل- 3: توزیع فضایی روستاهای نمونه براساس میانگین درآمد ماهانه از بخش‌های مختلف اقتصادی

 

• بررسی روستاهای نمونه ازنظر میزان فقر

در این قسمت از پژوهش، بررسی و رتبه‌بندی روستاهای نمونه (38 روستا) در شهرستان میاندوآب ازنظر میزان فقر روستایی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، زیست‌محیطی و کالبدی با استفاده از تکنیک تصمیم‌گیری چندمعیارة کوپراس (Copras) مدنظر قرار گرفته است.

گام اول: تشکیل ماتریس وضع موجود براساس معیارهای طراحی‌شده درزمینة سنجش میزان فقر روستایی در شهرستان میاندوآب. در این ماتریس 38 روستای نمونه به‌عنوان گزینه و 20 شاخص مربوط به ابعاد فقر روستایی نیز به‌عنوان معیارها در نظر گرفته شدند (جدول 8).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول- 8: امتیاز میانگین و درصد شاخص‌های فقر در هریک از روستاهای نمونه

ماتریس تصمیم‌گیری	امنیت غذایی (درصد)	درآمد (درصد)	شاغلان (نفر)	سرمایه‌گذاری (درصد)	جمعیت (نفر)	درصد باسوادی	مشارکت (درصد)	آموزش عمومی (درصد)	بهداشت و سلامت (درصد)	ارتباطات (درصد)	امنیت اجتماعی (درصد)	ذهنی و روانی (درصد)	مشارکت سیاسی (درصد)	حقوق قومیت‌ها (درصد)	کیفیت مسکن (درصد)	راههای ارتباطی (کیفیت)	حمل‌ونقل (درصد)	زیرساختی (درصد)	تغییر کاربری (درصد)	آلودگی محیطی (درصد)	تخریب محیط (درصد)
تلخاب	85/3	1	142	5/3	452	57/73	4	37/3	13/2	5/3	3	75/1	3	25/2	4/2	3	4/0	5/0	37/2	67/2	6/2
زینال‌کندی	57/2	66/1	278	1	969	24/62	2	2	1/2	66/2	3	25/3	5/4	75/1	3/2	3	2/0	1	2	67/1	2/3
قیز قلعه	42/3	1	140	2/2	525	62/51	66/1	2	37/2	4	5/4	4	5	25/2	1/2	3	4/0	6/0	25/2	33/3	4/2
بفران	42/3	1	195	2/2	781	5/47	3	25/3	25/2	33/2	5/2	3	3	5/2	2	3	6/0	4/0	2	33/3	6/2
قلعه بزرگ	85/1	66/0	65	1	305	11/33	33/1	25/1	1	33/2	5/2	3	1	75/1	2	1	4/0	6/0	2	6/4	3
ممه‌دل	77/3	43/4	985	3/4	3555	58/69	1/4	79/3	11/4	66/3	8/4	3	5	5/3	3/0	5	1	1	5/2	67/2	5/0
امیرآباد	14/3	33/1	5	8/1	40	5/77	1	1	1	1	2	3	1	1	2/2	1	4/0	8/0	1	1	8/1
تک‌آغاج	42/2	66/0	112	4/1	313	75/82	66/2	5/2	9/2	3	1	75/2	2	2	2	3	8/0	8/0	5/1	33/2	2/2
قطارداش	42/2	33/0	35	1	84	75	1	1	33/1	1	2	3	3	1	6/2	1	4/0	4/0	25/1	67/2	4/3
قپچاق	21/3	33/3	1160	2/3	3669	08/68	8/2	66/3	99/3	66/3	75/4	5/3	5	2	43/0	4	1	1	5/2	3	5/0
عسگرآباد	85/2	33/2	55	2/2	89	8/61	33/2	25/1	55/1	66/2	5/3	25/3	4	5/2	2/2	2	4/0	8/0	2	3	8/1
ابراهیم‌آباد	3	4	304	2	1189	69/56	66/2	75/1	65/1	3	5/2	5/3	3	5/1	7/1	2	8/0	8/0	5/1	33/4	6/3
ولی‌آباد	3	3	300	2/3	1540	34/47	66/3	3	3	3	3	75/2	3	1	6/1	3	6/0	1	5/3	2	1.6
حمید	14/4	1	292	8/1	765	9/74	3	2	19/2	33/3	5/2	75/2	4	2	3/2	3	8/0	8/0	25/2	33/2	8/1
هوبه‌کوخان	42/2	1	6	1	50	42	2	2	17/2	33/2	3	25/3	4	5/1	4/2	3	2/0	1	2	2	2/3
منصورکندی	28/2	1	71	2	204	02/74	2	75/1	75/1	66/3	4	4	5	5/2	1/2	3	4/0	6/0	25/2	33/3	4/2
سلیمان‌آباد	68/3	33/2	942	2/2	3436	61/67	33/2	25/2	65/2	33/3	8/2	3	5	75/1	1/2	2	8/0	8/0	75/1	33/4	6/3
للکلو	3	43/3	428	4/3	1640	11/83	66/2	25/3	25/3	66/2	5/4	5/3	4	25/2	7/1	2	1	1	5/2	33/3	2/3
نظام‌آباد	71/2	66/1	199	6/2	684	96/66	66/2	25/3	25/1	66/2	7/3	25/2	4	1	9/1	3	8/0	8/0	1	33/4	2/2
ابراهیم‌حصار	14/3	1	187	3	618	28/68	3	2	2	66/2	5/3	5/3	4	1	9/1	3	8/0	1	5/2	5	6/2
لاله‌لو	42/1	33/0	6	1	23	04/13	1	1	1	1	4	1	2	1	9/1	1	2/0	4/0	3	4	4/4
قطار	72/1	33/1	274	6/2	733	58/69	33/3	75/2	75/2	33/3	3	2	4	5/3	9/1	3	8/0	6/0	1	6/3	3
حاجی بهزاد	3	33/2	379	2	1517	68/63	3	75/1	53/2	3	3	3	4	1	7/1	3	1	1	25/3	33/2	2/2
مسجد	14/3	66/0	44	2/2	128	03/57	66/1	35/3	25/1	33/3	3	75/2	4	2	8/1	3	4/0	8/0	1	33/1	6/1
کوسه‌لار	28/3	33/1	191	3	510	57/71	1	25/1	25/1	4	5/4	4	5	1	8/1	1	6/0	1	5/3	5	2/3
دوه‌چی	3	1	142	8/1	476	82/58	66/1	1	1	33/2	5/3	3	5	25/1	8/1	2	4/0	1	5/3	5	2/3
فسندوز	28/3	66/0	701	2/2	2461	71/60	33/3	25/1	25/1	66/2	75/2	25/3	4	1	4/2	2	8/0	1	5/1	5	4/4
حیران	42/2	33/0	106	4/1	317	16/50	33/1	25/1	25/1	66/2	4	3	1	75/1	2	2	4/0	8/0	2	33/4	8/2
حاج‌حسن	2	66/0	43	2	99	51/50	3	3	3	33/2	3	5/2	5/3	5/2	1/3	3	6/0	8/0	75/2	67/1	4/4
حاصل قوبی	28/3	33/2	22	4	120	33/38	66/3	5/3	5/3	33/3	75/3	5/2	5/3	25/1	2	3	8/0	8/0	25/1	4	2/2
اوچ تپه	42/3	66/1	486	6/3	1433	69	66/3	5/3	5/3	2	4	5/2	3	1	8/1	3	8/0	1	1	67/3	2
یاریجان علیا	85/2	33/1	243	6/1	717	6/51	2	25/1	25/1	33/2	1/4	75/2	5/4	5/1	2/2	2	4/0	1	25/3	5	8/2
قورقچی	28/2	67/0	5	2/1	133	79/15	66/1	1	1	33/3	5/2	3	5/2	5/1	7/1	3	2/0	4/0	25/2	67/1	1
زارنجی	28/2	66/0	126	6/1	308	75/71	2	15/1	15/1	33/3	3	5/3	5/2	5/1	7/1	2	2/0	6/0	25/3	3	8/1
اولامچی	28/2	1	67	2/1	297	14/47	2	5/1	5/1	1	5/3	25/1	4	5/2	1/2	1	2/0	6/0	4	4	6/3
حیدر باغی	14/3	33/1	125	3	329	21/70	66/2	9/1	44/2	66/1	4/3	25/3	3	1	2	2	4/0	8/0	5	33/4	6/3
بادملو	57/2	1	83	6/2	237	35/41	66/2	25/1	25/2	66/1	5/4	75/1	5/2	5/2	2	1	2/0	6/0	5/3	4	8/3
بیوک‌بلاغ	42/2	66/0	60	8/2	155	62/72	33/2	8/1	66/2	6/2	5/3	2	5	1	2	2	4/0	6/0	5/3	33/3	2/3

منبع: یافته‌های پژوهش، 1398

 

گام دوم: برای وزن‌دهی به شاخص‌ها در تکنیک‌های تصمیم‌گیری روش‌های تلفیقی متعددی مانند AHP، ANP، آنتروپی شانون، دلفی (کارشناسی) و... وجود دارد که متناسب با نیاز از آنها استفاده می‌شود. در این پژوهش برای وزن‌دهی به شاخص‌های سنجش فقر روستایی از روش آنتروپی شانون استفاده شد (جدول 9).

 

جدول- 9: وزن هریک از شاخص‌های مطالعه‌شده با روش آنتروپی

اقتصادی

اجتماعی

سیاسی

کالبدی

زیست‌محیطی

امنیت غذایی

درآمد

اشتغال

سرمایه‌گذاری

جمعیت

باسواد

مشارکت

آموزش عمومی

بهداشت و سلامت

ارتباطات

امنیت اجتماعی

ذهنی و روانی

مشارکت سیاسی

حقوق قومیت‌ها

کیفیت مسکن

راههای ارتباطی

حمل‌ونقل

زیرساختی

تغییر کاربری

آلودگی محیطی

تخریب محیط

027/0

190/0

221/0

031/0

127/0

031/0

028/0

038/0

025/0

021/0

014/0

013/0

025/0

011/0

015/0

031/0

048/0

015/0

034/0

026/0

030/0

منبع: یافته‌های پژوهش، 1398

گام سوم: نرمالیزه‌کردن ماتریس تصمیم‌گیری که در این قسمت جدول مربوط به نرمالیزه‌کردن ماتریس تصمیم‌گیری به دلیل حجم زیاد آن آورده نشده است.

گام چهارم: محاسبة مجموع وزن معیار نرمالیزه‌شدة توصیف‌کنندة آلترناتیوها؛ آلترناتیوهایی که با معیارهای مثبت محاسبه می‌شوند، با S+j و آلترناتیوهایی که با معیارهای منفی محاسبه می‌شوند، با S-j نشان داده می‌شوند.

گام پنجم: در این مرحله اقدام به رتبه‌بندی مقایسه‌ای آلترناتیوها می‌شود که براساس معیارهای مثبت (+) و منفی (-) محاسبه می‌شوند.

گام ششم: اولویت‌بندی آلترناتیوها براساس Qj؛ هرچه مقدار Qi بزرگ‌تر باشد، نشان‌دهندة رتبة بالاتر آن آلترناتیو در اولویت‌بندی است. در ادامه مقدار Qi محاسبه‌شده برای 38 گزینة (روستاهای نمونه) مورد بررسی محاسبه و در جدول 10 آورده شده است. روستاهایی که مقدار Qi آنها به صفر نزدیک‌تر است، میزان فقر بیشتری دارند و روستاهایی که مقدار Qi آنها نزدیک به عدد 1 است، میزان فقر و فلاکت در آنها کمتر است (جدول 10).

 

جدول- 10: محاسبة میزان Qi و جایگاه هریک از روستاهای مطالعه‌شده ازنظر فقر روستایی

گزینه‌ها	Ni	Qi	جایگاه	گزینه‌ها	Ni	Qi	جایگاه	گزینه‌ها	Ni	Qi	جایگاه
تلخاب	3/31%	022/0	18	هوبه‌کوخان	3/20%	014/0	32	فسندوز	1/57%	041/0	5
زینال‌کندی	4/38%	027/0	12	منصورکندی	2/25%	018/0	26	حیران	20%	014/0	34
قیزقلعه	8/29%	021/0	20	سلیمان‌آباد	4/80%	058/0	3	تازه‌کند حاج حسن	7/22%	016/0	27
بفران	5/33%	024/0	14	للکلو	4/60%	043/0	4	تازه‌کند حاصل‌قوبی	4/33%	024/0	15
قلعه‌بزرگ	2/18%	013/0	35	نظام‌آباد	4/38%	027/0	13	اوچ‌تپه کرد	9/53%	039/0	6
ممدل	100%	072/0	1	ابراهیم‌حصاری	7/32%	023/0	16	یاریجان‌علیا	5/32%	023/0	17
امیرآباد	4/22%	016/0	29	لاله‌لو	9/10%	007/0	38	قورقچی	9/17%	013/0	36
تک‌آغاج	4/27%	019/0	23	قطار	2/39%	028/0	10	زارنجی	5/22%	016/0	28
قطارداش	9/15%	011/0	37	حاجی‌بهزاد	4/52%	038/0	7	اولامچی	2/20%	014/0	33
قپچاق	99%	071/0	2	مسجد	3/25%	018/0	25	حیدرباغی	4/27%	019/0	22
عسگرآباد	6/29%	021/0	21	کوسه‌لار سفلی	1/31%	022/0	19	بادملو	7/21%	015/0	30
ابراهیم‌آباد	1/52%	037/0	8	دوه‌چی	8/25%	018/0	24	بیوک‌بلاغ	6/21%	015/0	31
ولی‌آباد	7/51%	037/0	9	حمید	3/38%	028/0	11	-	-	-	-

منبع: یافته‌های پژوهش، 1398

 

با توجه به نتایج مدل، از بین 38 روستای مطالعه‌شده، روستاهای لاله‌لو با مقدار (Qi=0079/0)، داش‌قطار (قطارداش) با مقدار (Qi= 0115/0)، قورقچی با مقدار (Qi= 0130/0) و قلعه‌بزرگ با مقدار (Qi= 0132/0)، فقیرترین و کم‌برخوردارترین روستاهای شهرستان میاندوآب و روستاهای ممدل با مقدار (Qi= 0725/0)، قپچاق با مقدار (Qi= 0718/0)، گُل‌سلیمان‌آباد با مقدار (Qi= 0583/0) و للکلو با مقدار (Qi= 0438/0)، روستاهای برخوردار و با سطح فقر پایین شهرستان شناخته شدند (شکل 4).

 

 

شکل- 4: پراکندگی فضایی روستاهای نمونه در شهرستان میاندوآب ازنظر میزان فقر روستایی

 

در ادامه نیز، با استفاده از آزمون تحلیل خوشه‌ای K، برای خوشه‌بندی روستاهای شهرستان میاندوآب ازنظر میزان فقر روستایی اقدام شد. یافته‌ها نشان داد تعداد 17 روستا معادل 74/44 درصد روستاها در خوشة فقر خیلی شدید قرار دارند و از هر نظر (کشاورزی، تأمین خدمات، اشتغال، درآمد، مشارکت، تخریب‌محیطی و...) مردم این روستاها با مشکلات متعددی روبه‌رو هستند. 58/31 درصد روستاهای نمونه نیز در خوشة فقر شدید و 78/15 درصد از کل روستاهای نمونه در وضعیت متوسطی ازنظر فقر روستایی قرار گرفتند. از این بین فقط روستای گُل‌سلیمان‌آباد به دلیل داشتن سه‌شنبه بازار، پتروشیمی میاندوآب، اراضی بکر و طبیعی و کریدور میاندوآب به سرچم در خوشة فقر پایین قرار گرفت و 27/5 درصد روستاها شامل روستاهای ممه‌دل و قپچاق در خوشة خیلی پایین ازنظر فقر روستایی در سطح شهرستان قرار گرفتند (جدول 11).

 

 

 

 

 

 

 

جدول- 11: خوشه‌بندی روستاهای نمونه ازنظر میزان فقر روستایی در شهرستان میاندوآب

خوشه‌بندی	میزان فقر	فراوانی	روستاها	درصد
0208/0-0079/0	خیلی شدید	17	لاله‌لو، قلعه‌بزرگ، مسجد، امیرآباد، دوه‌چی، تک‌آغاج، قطارداش، حیران، تازه‌کند حاج‌حسن، قورقچی، هوبه‌کوخان، زارنجی، منصورکندی، اولامچی، حیدرباغی، بادملو و بیوک بلاغ	74/44
0337/0-0209/0	شدید	12	تلخاب، ابراهیم‌حصاری، زینال‌کندی، قیزقلعه، قطار، بفران، کوسه‌لار سفلی، عسگرآباد، تازه‌کند حاصل‌قوبی، یاریجان‌علیا، حمید و نظام‌آباد	58/31
0466/0-0338/0	متوسط	6	حاجی بهزاد، فسندوز، ابراهیم‌آباد، اوچ تپه‌کرد، ولی‌آباد و للکلو	78/15
0595/0-0467/0	پایین	1	گل‌سلیمان‌آباد	63/2
0725/0-0596/0	خیلی پایین	2	ممه‌دل و قپچاق	27/5
جمع	5	38		100

 

• الگوی توزیع فضایی فقر در شهرستان میاندوآب

برای شناخت الگوی توزیع فضایی فقر روستایی در این محدوده از شاخص همبستگی خودکار فضایی براساس شاخص مورن I استفاده شده است. ارزش شاخص مورن I، برای ملاحظة سه نوع احتمال از الگوی فضایی شامل متمرکز، تصادفی و پراکنده است. برمبنای یافته‌ها مقدار شاخص مورن I عدد 277/0 به دست آمده که معنا‌دار و بزرگ‌تر از صفر است و الگوی توزیع فضایی فقر را در سطح شهرستان به‌صورت متمرکز یا خوشه‌ای نشان می‌دهد؛ همچنین همبستگی فضایی به مقادیر نمرة Z وابسته است. در صورتی که مقادیر نمرة Z مثبت و زیاد به دست آید، خوشه‌بندی فضایی ارزش زیادی دارد؛ بنابراین با توجه به اینکه نمرة Z عدد 25/2 به دست آمده، خوشه‌بندی فضایی فقر روستایی در شهرستان میاندوآب از ارزش زیادی برخوردار و در سطح 95/0 معنادار است (جدول 12).

 

جدول- 12: مقدار Z و شاخص مورن I در سطح روستاهای نمونه

شاخص مورن و Z	آماره	معادل شاخص‌ها
شاخص مورن I	277653/0	Moran's Index:
شاخص پیش‌بینی‌شده	02702/0-	Expected Index:
واریانس	018309/0	Variance:
مقدار Z	2517/2	z-score:
سطح معناداری	0243/0	p-value:

 

بنابراین با توجه به جدول 12، روستاهای مطالعه‌شده به‌صورت تقریباً متعادل و یکنواخت ازنظر فقر روستایی در محدودة شهرستان توزیع نشده‌اند و بیشتر روستاهای بخش باروق و تعدادی از روستاهای حاشیة دریاچة ارومیه به‌عنوان روستاهای فقیر در این شهرستان شناخته شده‌اند؛ بنابراین با توجه به شکل بالا می‌توان گفت که الگوی فضایی فقر روستایی در این شهرستان به‌صورت خوشه‌ای یا متمرکز است و روستاهای فقیر این شهرستان در شرق (بخش باروق) و غرب (بخش مرکزی حاشیة دریاچة ارومیه) این شهرستان به‌صورت خوشه‌ای توزیع شده‌اند (شکل 5). این امر نشان می‌دهد فقر در شهرستان میاندوآب به شکل متمرکز شکل گرفته که ضرورت توجه و برنامه‌ریزی ناحیه‌ای را در این زمینه خاطرنشان می‌سازد. در انتها نیز با استفاده از روش IDW در نرم‌افزار ArcGIS برای پهنه‌بندی سطح شهرستان ازنظر فقر روستایی اقدام شد. بررسی‌ها نشان داد بیشتر روستاهای بخش باروق در پهنة فقر خیلی زیاد قرار دارند. همین‌طور روستاهای پیرامون شهر میاندوآب و حاشیة رودخانه‌ها نیز در پهنة کم و متوسط قرار گرفته‌اند (شکل 5).

 

شکل- 5: پهنه‌بندی فضایی فقر روستایی در شهرستان میاندوآب با روش IDW

 

نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر با هدف شناسایی میزان فقر روستایی و الگوی فضایی توزیع فقر در شهرستان میاندوآب انجام شد. نتایج نشان داد 74/44 درصد روستاها در خوشة «فقر خیلی شدید» قرار دارند و ازنظر کشاورزی، تأمین خدمات، اشتغال مولد، درآمد، مشارکت، امنیت، تخریب محیطی و... مردم این روستاها با مشکلات متعددی روبه‌رو هستند. بیشتر این روستاها در بخش باروق (قسمت شرقی شهرستان) قرار گرفته‌اند که منطقه‌ای کاملاً کوهستانی است و ازنظر دسترسی فضایی با مشکلاتی مواجه است. 58/31 درصد روستاها نیز در خوشة «فقر شدید» قرار گرفته‌اند و فقط 3 روستای گل‌سلیمان‌آباد، ممدل و قپچاق ازنظر میزان فقر در سطح پایینی قرار دارند.

به‌طورکلی می‌توان گفت در سطح شهرستان میاندوآب بخش کشاورزی بیشترین میزان اشتغال، درآمد و سرمایه را به خود اختصاص داده است، ولی بخش صنعت همپای بخش کشاورزی توسعه نیافته و تعداد معدودی از اهالی روستاها در این بخش مشغول به فعالیت هستند. بخش خدمات نیز طی سال‌های اخیر در روستاهای با حجم جمعیتی زیاد مانند ممدل، قپچاق، گل سلیمان‌آباد، ولی‌آباد، للکلو، گوگ‌تپه، حیدرباغی و... رو به گسترش بوده و به‌عنوان منبع اشتغال و درآمد برای قسمتی از نیروی کار این روستاها مورد توجه است؛ با وجود این طی سال‌های اخیر، اقتصاد کشاورزی (سنتی) روستاهای این شهرستان متأسفانه بر اثر مشکلات مختلف روند نزولی به خود گرفته است؛ به‌طوری‌که جابه‌جایی و مهاجرت‌های گسترده به شهرها، خالی از سکنه شدن تعدادی از روستاها به‌ویژه در بخش باروق، گسترش فقر و بیکاری، ناامنی غذایی، قرارگرفتن عمدة جمعیت در حاشیه و مسائلی از این دست نشان می‌دهد در عمل، اهداف حیاتی توسعه مبنی بر افزایش درآمدهای متنوع و پایدار، گسترش اشتغال‌های مولد، کاهش فقر و برقراری متعادل‌تر منافع ناشی از رشد و... تحقق نیافته است؛ همچنین کاهش تولیدات کشاورزی و استفادة بی‌رویه از منابع آبی و زراعی، باعث برهم‌خوردن تعادل زیست‌بوم‌های طبیعی و زراعی شده و کاهش پایداری طبیعت و نظام‌های زراعی به تزلزل تعادل بوم‌شناختی، اقتصادی و اجتماعی سکونتگاههای روستایی شهرستان انجامیده و ناپایداری آنها را رقم زده است. علت به‌وجودآمدن این ضعف اقتصادی و معیشتی در نواحی روستایی شهرستان نیز، نابرابری در تولیدات و فرصت‌های کاری و منابع مالی اندک، نابرابری فرصت‌های سرمایه‌گذاری در بخش صنعت و کشاورزی، انجام سرمایه‌گذاری‌های اندک در بخش کشاورزی و نداشتن تنوع اقتصادی در فعالیت‌هاست که تبلور آن را می‌توان در متنوع‌نبودن مشاغل، پایین‌بودن سطح اشتغال، پایین‌بودن میزان تولید و بهره‌وری در بخش کشاورزی، پایین‌بودن دستمزدها و درنتیجه فقر و عقب‌ماندگی و ناپایداری روستاهای شهرستان دید؛ بنابراین نتایج تأییدکنندة نظریة «خرده‌فرهنگی دهقانی راجرز» و «فقر چرخه‌ای» است؛ همچنین الگوی فضایی فقر در این شهرستان به‌صورت «توزیع فضایی متمرکز یا خوشه‌ای» است؛ چنانچه الگوی فضایی روستاها به‌صورت تقریباً متعادل و یکنواخت ازنظر فقر روستایی در محدودة شهرستان توزیع نشده‌ و بیشتر روستاهای بخش باروق و تعدادی از روستاهای حاشیة دریاچة ‌ارومیه به‌عنوان روستاهای فقیر در این شهرستان شناخته شده‌اند و روستای با توان زیاد ازنظر اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و... در این محدوده وجود ندارد.

با عنایت به نتایج حاصل از این پژوهش می‌توان گفت نتایج حاصل از این پژوهش با نتایج پژوهش‌های پورطاهری و همکاران (1389)، بُسحاق و همکاران (1394)، صدر موسوی و همکاران (1398)، ولایی (1398)، هیمانشو و همکاران^[14] (2011)، باربیر^[15] (2015)، ایمای و همکاران^[16] (2015)، میلور و مالیک^[17] (2016)، ایوانس و مارتین^[18] (2018)، جیمز و همکاران^[19] (2019)، لیوا و همکاران^[20] (2019) و... ازنظر وجود پدیدة فقر در نواحی روستایی در یک راستا قرار دارد و پدیدة فقر به‌صورت فضایی و تعیین الگوی فضایی آن در نواحی روستایی زیاد مورد توجه نبوده است.

براساس نتایج پژوهش پیشنهادهایی به‌منظور کاهش فقر روستایی ارائه می‌شود:

1. توجه بیشتر و بهتر به صنعتی‌سازی نواحی روستایی (صنایع دستی، صنایع پایین‌دست معدن، پتروشیمی و...)؛
2. برگزاری کلاس‌ها و دوره‌های آموزشی از طرف سازمان فنی‌وحرفه‌ای و جهاد کشاورزی درزمینة اصول علمی کشاورزی و افزایش کیفیت محصولات جایگزین کشت با توجه به کمبود آب و زدودن تفکر پول‌سنجانه از فقر؛
3. اعطای اعتبارات خرد به روستاییان برای راه‌اندازی کسب‌وکارهای خرد و کاستن از بروکراسی شدید اداری آنها؛
4. تقویت زیرساخت‌های روستایی؛
5. توسعة مشاغل غیرکشاورزی در کنار مشاغل کشاورزی.

 

[1]. World Bank

[2]. Sen

[3]. Rogers

[4]. Amartya Kumar Sen

[5]. Lavasier

[6]. Lagrange

[7]. Quesnay

[8]. Keswell and Carter

[9]. Barbier

[10]. Imai et al.

[11]. Mellor and Malik

[12]. Diao et al.

[13]. James et al.

[14]. Himanshu et al.

[15]. Barbier

[16]. Imai et al.

[17]. Mellor and Malik

[18]. Evans and Marti

[19]. James et al.

[20]. Liua et al.

تعداد مشاهده مقاله: 1,197

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 638