بانک اطلاعات بوم‌شناختی ذخایر ژنتیکی خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی دولپه‌ای ایران: در راستای اهلی‌سازی و امنیت غذایی کشور

صیادی, صدف; محرابیان, احمدرضا; مصطفوی, حسین

doi:10.22108/ijpb.2021.128224.1245

تعداد نشریات	42
تعداد شماره‌ها	1,514
تعداد مقالات	12,479
تعداد مشاهده مقاله	24,742,904
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	10,433,805

بانک اطلاعات بوم‌شناختی ذخایر ژنتیکی خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی دولپه‌ای ایران: در راستای اهلی‌سازی و امنیت غذایی کشور

نشریه زیست‌شناسی گیاهی ایران

مقاله 5، دوره 13، شماره 1 - شماره پیاپی 47، خرداد 1400، صفحه 55-82 اصل مقاله (1.43 M)

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/ijpb.2021.128224.1245

نویسندگان

صدف صیادی¹؛ احمدرضا محرابیان^* ¹؛ حسین مصطفوی²

¹گروه‎ ‎علوم‎ ‎و زیست‌فناوری‎ ‎گیاهی،‎ ‎دانشکده‎ ‎علوم‎ ‎و‎ ‎فناوری‎ ‎زیستی،‎ ‎دانشگاه‎ ‎شهید بهشتی، تهران، ایران

²گروه تنوع زیستی و مدیریت اکوسیستم ها، پژوهشکده علوم محیطی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

خویشاوندان وحشی گونه های زراعی در ایران طیف گسترده‌ای از گیاهان غذایی، علوفه‌ای، دارویی، زینتی و صنعتی را دربرمی-‏گیرند. به دلیل ناپایداری اکوسیستمی متاثر از تغییرات اقلیمی، استفاده از توانمندی‌های زیستی و اکولوژیکی خویشاوندان وحشی جهت ‏ارتقاء سازگاری محصولات کشاورزی از اهمیت بالایی برخوردار است. بنابراین تهیه فهرست و بانک اطلاعات اکولوژیکی این منابع ‏ژنتیکی حیاتی، اولین گام در راستای استفاده از توانمندی آن‌ها برای ارتقاء محصولات کشاورزی محسوب می گردد. تاکنون هیچ منبع ‏مدونی پیرامون فهرست و بانک اطلاعات پایه اکولوژیکی آن ها در ایران وجود دارد، لذا این مطالعه با هدف تهیه بانک اطلاعات پایه ‏اکولوژیکی این ذخائر ژنتیکی با ارزش انجام شده است و گونه های با الویت جهت حفاظت در زیستگاه و نیز گونه‌های با الویت جهت ‏حفاظت خارج زیستگاه خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی دولپه‌ای ایران را تعیین نموده است. داده‌های انتشار گونه‌ها از منابع ‏هرباریومی و فلورهای داخلی و بین‌المللی و نیز مطالعات میدانی متعدد تهیه شده است. در مجموع 6274 رکورد متعلق به 410 گونه از 217 ‏جنس متعلق به 67 خانواده گیاهی از خویشاوندان وحشی گیاهان کشاورزی دولپه‌ای از مناطق متنوع جغرافیایی ایران گزارش شناسایی ‏شد. خانواده‌های رز - ‏Rosaceae‏ (46 گونه :20 جنس)، نعناعیان-‏Lamiaceae ‎‏ (19:38)، تاج خروس-‏Amaranthaceae ‎‏ ‏‏(15:36)، چتریان-‏Apiaceae‏ (23:30)، پروانه‌آسا-‏Papilionaceae‏ (5:28)، شب‌بو-‏Brassicaceae ‎‏ (11:18) و آفتابگردان-‏Asteraceae ‎‏ (9:20) به ترتیب بیشترین تعداد خویشاوندان وحشی محصولات زراعی ایران را در برمی‌گیرند.‏

کلیدواژه‌ها

خویشاوندان وحشی؛ اهلی سازی محصولات کشاورزی؛ مدیریت حفاظت؛ پراکنش؛ ایران

اصل مقاله

در مفهوم کلی، خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی شامل "گونه‌های گیاهی وحشی هستند که با یک یا تعدادی از محصولات کشاورزی، کم‌و‌بیش خویشاوندی نزدیکی دارند و ممکن است در مواد ژنتیکی دارای اشتراکاتی باشند، اما برخلاف محصولات کشاورزی تحت فرایند اهلی‌سازی قرار نگرفته اند" (Heywood et al., 2007). اگرچه ارائه توصیفی دقیق و فراگیر دشوار است، اما شناخت و ارزیابی این گونه‌ها در سطح ملی و جهانی بسیار ضروری است. این‌درحالی است که برخی از این خویشاوندان دارای قرابت بسیار زیاد و برخی دارای قرابت کمتری با محصولات کشاورزی هستند. تاکنون دو روش برای طبقه‌بندی و نیز درجه قرابت این گروه با محصولات زراعی پیشنهاد شده است. در شیوه ژن-اکولوژی (Harlan and De Wet, 1971) مفهوم خزانه ژنتیکی (Gene Pool) مطرح می‌شودکه درجه تبادل ژنتیکی با محصولات کشاورزی مبنای ارزیابی قرار می‌گیرد. در این شیوه طبقات قرابت عبارتند از: خزانه ژنتیکی درجه اول: شامل نزدیکترین خویشاوندانی که امکان لقاح با محصولات کشاورزی را دارند. درحالی‌که خزانه ژنتیکی درجه دوم: شامل گونه‌هایی است که امکان لقاح با محصولات کشاورزی را دارند و خزانه ژنتیکی درجه سوم: شامل گونه‌هایی است که لقاح آنها با محصولات کشاورزی به سختی ممکن بوده و نیازمند فناوری‌های پیچیده زیستی است. در مفهوم تاکسونومیک، مفهوم گروه تاکسونی (Taxonomic group) مدنظر قرار گرفته است و قرابت تاکسونومیک با محصولات کشاورزی مبنای ارزیابی قرار می‌گیرد (Maxted et al., 2008). در این شیوه طبقات قرابت عبارتند از: گروه تاکسونی 1 ای: شامل محصولات کشاورزی، گروه تاکسونی 1 بی: گونه‌های مشابه با محصول کشاورزی، گروه تاکسونی 2: سری‌ها یا بخشه‌های مشابه با محصولات کشاورزی، گروه تاکسونی 3: زیرجنس‌های مشابه با محصولات کشاورزی، گروه تاکسونی 4: جنس‌های مشابه با محصولات کشاورزی و گروه تاکسونی 5: جنس‌های متفاوت با محصولات کشاورزی را دربر می‌گیرد. در رویکردهای دیگر، گونه‌های وحشی هم‌جنس (Congener) یا نزدیک به محصول کشاورزی اهلی‌شده یا گونه‌های گیاهی خویشاوند وحشی، محصولات کشت‌شده دارویی، جنگلی، علوفه‌ای، زینتی را تحت پوشش قرار می‌دهند (Meilleur and Hodgkin, 2004). این توصیف دامنه وسیع‌تری از گونه‌ها را دربر می‌گیرد به نحوی که Kell و همکاران (2008) براین‌مبنا حدود 83 درصد از فلور اروپایی- مدیترانه‌ای را به‌عنوان خویشاوندان وحشی در نظر گرفته‌اند. درهرحال خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی گروه متنوع بزرگی از گونه‌های گیاهی هستند که در دامنه وسیعی از زیستگاه‌ها استقرار یافته‌اند. آنها شامل اشکال زیستی متنوعی اعم از درختان، درختچه‌ها، بالارونده‌ها، چندساله‌ها، دوساله‌ها و یک‌ساله‌ها را دربر می‌گیرند که برخی به‌عنوان گونه‌های هرز بوده و برخی به شدت نادر هستند و درمعرض تهدید قرار دارند. یکی از نخستین منابعی که اهمیّت حفاظت از خویشاوندان وحشی را تقویت نموده کتابی با عنوان "حفاظت از خویشاوندان وحشی" است که توسط اریک هویت و توسط اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (International Union for Nature Conservation (IUCN)) و مرکز تحقیقات بین‌المللی منابع ژنتیکی گیاهی (International Plant Genetic Resources Institute (IPGRI)) با حمایت مالی صندوق جهانی طبیعت (World Wide Fund for Nature (WWF)) در 1988منتشر شده است. به‌علاوه در همان سال مروری از کاربرد منابع ژنتیک گیاهی توسط پرسکوت-آلن و پرسکوت-آلن به چاپ رسید. یکی از منابع معتبر دیگر کتاب منابع ژنتیکی گیاهی: حفاظت داخل زیستگاه برای استفاده انسان (FAO, 1989) است. از سایر منابع با ارزش به چاپ رسیده است کتابچه کارگاه کمیسیون اروپایی پیرامون حفاظت از خویشاوندان وحشی و گیاهان کشت‌شده اروپا (Conservation of Wild Relatives of European Cultivated Plants) است که با مروری بر مطالعات موردی متنوع در دنیا مرجعی با ارزش را در این زمینه تدوین نموده است (Valdes and Thomson, 1997). حفاظت درون زیستگاه خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی (Species In Situ Conservation of Wild Plant) توسط Heywood و Dulloo (2005)، حفاظت و کاربرد خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی (Crop Wild Relatives Conservation and Use) توسط Maxted و همکاران (2008) از منابع با ارزش جدیدی است که در این زمینه به چاپ رسیده است. در دومین گزارش وضعیت منابع ژنتیکی جهانی برای غذا و کشاورزی در رم در سال 2008 (Maxted et al., 2008)، به روزترین گزارش موجود درباره خویشاوندان وحشی دنیا منتشر شده است. این‌درحالی است که در سال 2003 (IUCN, 2003)، گروه متخصصین خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی (Crop Wild Relatives Specialist Group (CWR SG)) تحت زیرمجموعه کمیسیون بقای گونه‌ها در اتحادیه جهانی حفاظت شکل گرفت که با ایجاد شبکه‌ای علمی در راستای همگرایی متخصصان در این زمینه فعالیت می‌نماید و خبرنامه‌ای را با عنوان خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی به‌شکل منظم به چاپ می‌رساند.

بر اساس مطالعات انجام‌ شده در سال 2016 (IUCN, 2016)، 29% از گونه‌های گیاهان نسبتاً وحشی کاملاً در وضعیت بحرانی قرار گرفته و بیش از 70% کل خویشاوندان وحشی گونه‌های کشاورزی در سراسر جهان در معرض تهدیدهای متنوعی قرار گرفته بود، بنابراین برنامه‌های حفاظت از این گونه‌ها در قالب تهیه بانک اطلاعات بوم‌شناختی در مناطق مختلف جهان آغاز شد. فهرست‌های ملی خویشاوندان وحشی برای بسیاری از کشورها، به‌ویژه در اروپا، منتشر شده است (Brehm et al., 2008; Maxted et al., 2012). علاوه‌براین، به‌علت وضعیت بحرانی این گونه‌ها، بخشی را در زیرمجموعه کمیسیون بقای گونه‌ها (International Union for Conservation of Nature, Species Survival Commission) در اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت به آنها اختصاص دادند (Guarino and Lobell, 2011).

در سال‌های اخیر مطالعات متعددی پیرامون خویشاوندان وحشی و پراکندگی آنها در دنیا انجام شده است که شاخص‌ترین آنها عبارتند از الگوهای انتشار خویشاوندان وحشی در انگلیس (Franks, 1999‎; Fielder et al., 2016)‎، ایتالیا (Hammer et al., 2000)‎ ، Vigna در ژاپن (Tomooka et al., 1998)، Oryza در سریلانکا (Liyanage et al., 2002)، Phaseolus در کاستاریکا (Villalobos et al., 2001)، Coffeaدر اتیوپی و موریس (Aerts et al., 2013) و پیاز (Allium spp.)، تاجریزی (Solanum spp.) و انگور (Vitis spp.) ‎(Pavek and Garvey, 1999; Tewksbury et al., 1999) در مناطق حفاظت‌شده ایالات متحده آمریکا نمونه‌های شاخصی از این مطالعات در دنیا هستند. از مطالعات شاخص انجام‌شده در این حوزه در ایران می‌توان به ارزیابی خویشاوندان وحشی آلوچه کاشته‌شده (Khoshbakht and Hammer, 2007)، نقشه انتشار خویشاوندان وحشی دولپه‌ای ایران (Sayadi and Mehrabian, in press)، الگوهای انتشار خویشاوندان وحشی تک‌لپه‌ای در ایران (Hosseini et al., 2020)، الگوهای انتشار اندمیک‌های تک‌لپه‌ای ایران (Mehrabian et al., 2015)، الگوهای انتشار گونه‌های خانواده سیب‌زمینی و پیچک (Sayadi et al., 2017, 2018) اشاره نمود که نمونه‌هایی از مطالعات بوم‌شناختی در این حوزه محسوب می‌گردند. برخی از شاخص‌ترین مطالعات انجام‌شده پیرامون خویشاوندان وحشی محصولات زراعی در جدول (1) آمده است.

ایران در میان کشورهای جنوب‌غربی آسیا به‌واسطه ‏فرآیندهای پیچیده کوه‌زایی ‏(Zohary, 1973)، تغییرات تکتونیکی ‏(Stöcklin, 1974, 1977)‎‏ ، خاک‌های متنوع ‏(Hedge and ‎Wendelbo, 1978)‎‏، شرایط اقلیمی متنوع (Frey et al., 1976) و شکل‌گیری مناطق متنوع جغرافیای گیاهی (Takhtajan et al., 1986)‏‎ دارای متنوع‌ترین شرایط از نظر تنوع فلور و پوشش گیاهی است. به‌نحوی‌که 8200-7500 گونه گیاهی در ایران انتشار یافته است (Noroozi et al., 2008) که شامل گونه‌های متنوعی از خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی دارویی، غذایی، زینتی، علوفه‌ای و صنعتی هستند. به‌واسطه اهمیّت بالای این گروه در ارتقاء محصولات کشاورزی و تأمین امنیت غذایی در ایران، نادیده گرفتن آنها سبب فرسایش ژنتیک و کاهش قابلیت سازگاری آنها در برابر تنش‌های محیط زیستی می‌شود. به‌علاوه این گونه‌ها به‌عنوان مهم‌ترین ذخایر ژنتیک و بوم‌شناختی کشور از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند و حفاظت از آنها از اولویت‌های اصلی سازمان‌های زیست‌محیطی و مدیریت منابع و ذخایر ژنتیک کشور است.

مطالعات انجام‌شده (Maxted and Kell, 2009) نشان می‌دهد که حدود 60000-50000 گونه از خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی در طبیعت وجود دارد که 10739 تاکسون از آنها به‌عنوان منابع مهم ژنتیک گیاهان برای مواد غذایی و کشاورزی (PGRFA) محسوب می‌گردند و 700 گونه (معادل 26/0 درصد) فلور جهان را تشکیل می‌دهند و از نظر امنیت غذایی جهان در الویت حفاظت قرار دارند (Castañeda-Álvarez et al., 2016). به‌علاوه از این تعداد (457 گونه) 51 گونه (15/11 درصد) از نظر ژنتیک ارزیابی و طبقه‌بندی شده‌اند و 84/88 درصد (6/4 گونه) فاقد هر گونه اطلاعاتی در سطح جهان هستند که این نکته بر اهمیت مطالعات جامع و دقیق بر خویشاوندان وحشی محصولات زراعی در سطح ملی تأکید می‌نماید. تاکنون مطالعات اندکی پیرامون خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی ایران انجام شده است و مطالعه جامعی پیرامون بانک اطلاعات بوم‌شناختی خویشاوندان وحشی وجود ندارد. بنابراین، انجام مطالعه‌ای پیرامون تهیه فهرست، اطلاعات پایه بوم‌شناختی و الویت‌های حفاظتی این خویشاوندان وحشی ضروری است و به‌طورکلی اهداف این مطالعه تهیه فهرست پایه خویشاوندان وحشی بر اساس معیارهای استاندارد و تحلیل داده‌های بوم‌شناختی پایه آنهاست.

جدول 1- مطالعات انجام‌شده در زمینه خویشاوندان وحشی گیاهان کشاورزی در دنیا.

Table 1- Studies on crop wild relatives in the world

کشور	گونه ها و موارد کارشده	مرجع
Armenia	CWR (Crop Wild Relatives)	Armenia website, Ghandilyan et al. (1999)
Australia	Selected taxa	CSIRO website / N. Rice,pers.comm.
Azerbaijan	Beta lomatogona (beet CWR)	Frese et al. (1999)
Bolivia	CWRs in PAs Potato CWRs (Solanum spp.)	Hijmans et al. (2000), K. Williams,pers.comm. www.unep.org/gef/resources/resources.htm
Bulgaria	Trifolium, Medicago, Vicia, Onobrychis, Lolium, Dactylis, Bromus, Festuca, Poa CWRs creation of an associated base	Keova et al. (1998)
China	115 CWRs	He et al. (2000)
CostaRica	Phaseolus lunatus	Degreef and Baudoin (1996)
Egypt	Insitu CWR conservation best practice	V. Heywood, pers.comm.
Ethiopia	Coffee CWRs, C. arabica CWRs	Hoyt (1988), Dulloo et al. (1998), IBPGR (1985)
Europe	CWRs (primary genepool), Survey of CWRs in Pas Wide – ranging actions on CWRs (Europeanforum)	Heywood and Zohary (1995) Hoyt (1988), B. Laliberte, pers. comm.
Germany	CWRs	Hammer and Schlosser (1995)
India	Myristica, rice, wheat, Citrus CWRs, Citrus indica Banana, sugarcane, rice and Mango CWRs CWRs of rice, wheat, maize, millet	Gadgiletal. (1996) & WWFwebpage Hoyt (1988), Hodgkin and Arora (1999) Arora and Nayar (1984), Sharma (1998)
Iran	Beta lomatogona (beet CWR), Vicia CWRs Monocot crops wild relatives Eudicot crops wild relatives	Frese et al. (1999), Maxted (1995) Hosseini et al. (2019) Sayadi et al. (2019)
Iraq	Vicia CWRs	Maxted (1995)
Ireland	Brassica CWRs	IGRCT website
Italy	CWR occurrences in Ital.Pas	Hammer et al. (2000), Mazzola et al. (1997)
Japan	Vigna angularis population genetic	Xu et al. (2000)
Jordan	16 target groups of cultivated taxa their CWR Insitu CWR conservation best practice	ICARDAwebsite V. Heywood, pers.comm.
Lebanon	Insitu CWR conservation best practice	ICARDAGEF project V. Heywood, pers.comm.
Lithuania	CWRs of Corylus, Fragaria, Origanum, Thymus, Vaccinium, Mentha, Trifolium, etc. associated dbase)	Labokas (1998)
Madagascar	CWRs	FAO (1996b)
Mexico	Teosinte (Zea spp.)	Benz (1988), Debouck (2000)
Morocco	Insitu CWR conservation best practice	V. Heywood, pers.comm.
Nepal	Oryza ruﬁpogon, Fagopyrum CWRs	Vaughan and Chang (1992), R. Rao, pers.comm.
Nicaragua	Teosinte	K. Williams, pers.comm.
Paraguay	CWRs of 22 crops genera	Garvey (1998); K. Williams, pers.comm.
SlovakRepublic	Trifolium, Poa, Phaseolus, Festuca, Dactylis, etc CWRs	Hauptvogel (1998)
Syria	Wheat CWRs, Vicia CWRs	Damania (1996), Maxted (1995, 1997, 2000)
Turkey	Cereal, pulse CWRs, Multi plecereal, pulse and tree CWRs Wheat, barley, chickpea, lentil, chestnut, plum CWRs lands National Plan for insitu conservation, Data base management system for PGR conservation in Turkey Vicia spp. Insitu CWR conservation best practice	Maxted (2000), Anonymous (2000) Tan (1998), Kaya et al. (1998) Tan and Tan (1998) Maxted and Kell (1998) V. Heywood, pers.comm.
UK	CWR survey within national PGR survey	Franks (1999)
USA	Vitis rupestris, Allium columbianum, A. geyeri, A. ﬁbrillum, Lathyrus grimsii, Capsicum spp.	Pavek and Garvey (1999), Pavek et al. (2000) Becker et al. (1998),Tewksbury et al. (1999)
Uzbekistan	CWRs	www.unep.org/gef/resources/resources.htm
Vietnam	Insitu CWR conservation project	S. Krugman, pers.comm.

مواد و روش‌ها

منطقه مورد مطالعه

این مطالعه مرزهای جغرافیایی کشور ایران به مساحت 6/1 میلیون کیلومتر مربع در موقعیت جغرافیایی '42 ^°32 طول شمالی و عرض '68 ^°53 عرض شرقی را دربر می‌گیرد (Alaei Taleghani, 2005).

جغرافیای طبیعی

کشور ایران به‌عنوان بخشی از فلات پهناور ایران توسط حصارهای کوهستانی گسترده‌ای دربر گرفته شده که البرز، زاگرس، کوه‌های شمال غربی، رشته کوه‌های داخلی ایران و رشته کوه‌های مکران و کپه‌داغ از مهمترین آنها هستند. رشته کوه البرز یک کمربند کمانی با رانش فعال (Stöcklin, 1974, 1977) است که به‌عنوان بخش شمالی کمربند آلپ-هیمالیا، از شرق (از گرگان‌رود و مرز خراسان) تا به غرب (تالش) در امتداد سواحل دریای خزر گسترش پیدا کرده است. این رشته کوه 950 کیلومتر طول دارد و عرض آن از 15 تا 110 کیلومتر (Ghorbani, 2013) متفاوت است. به‌علاوه متوسط ارتفاع آن بیشتر از 2000 متر است که بلندترین قله آن کوه دماوند به‌عنوان یک آتشفشان غیرفعال به ارتفاع 5671 متر از سطح دریا قرار گرفته است (Jafari, 1989). رشته کوه زاگرس نیز به‌عنوان بخشی از کمربند کوه‌زایی آلپ-هیمالیا و حاصل برخورد دو صفحه تکتونیکی اوراسیا و عربستان گسترده‌ترین رشته کوه در ایران بوده و با جهت‌گیری شمال غرب به سمت جنوب شرق ایران کشیده شده است. این سیستم کوهستانی دارای متوسط ارتفاعی حدود 1305 متر است و مرتفع‌ترین نقطه آن نقطه 4548 متر در قله بختیاری تا ارتفاع 4548 متر از سطح دریا کشیده می‌شود (Homke, 2007). مکران شامل کوه‌هاى خاورى-باخترى است که از سواحل دریاى عمان تا فروافتادگى جازموریان دنباله دارد (McCall, 1997). کپه‎داغ نیز به‌عنوان یک واحد مهم ژئومورفولوژیک، در شمال شرق ایران قرار دارد که فازهاى آلپ پایانى در شکل‎گیرى سیماى امروزى آن نقش اساسى داشته‎اند (Afshar Harb, 1979). بخش مرکزی فلات ایران به‌واسطه احاطه‌شدن با سدهای کوهستانی گسترده رطوبت پایینی را دریافت می‌کند، به‌شکلی که میانگین بارندگی سالیانه در حدود 250 میلیمتر (3/1 متوسط بارنگی سالیانه جهانی) دارد (Amiri and Eslamian, 2010). بر اساس رده‌بندی اقلیم‌شناسی زیستی جهان (Rivas-Martínz et al., 1999) کشور ایران متأثر از اقلیم معتدله دامنه‌های شمالی البرز و منطقه ارسباران متأثر اقلیم زیستی معتدله، در رشته کوه‌های البرز، زاگرس سایر رشته کوه‌های شمال‌غرب، داخلی و جنوب‌شرق ایران تحت تأثیر اقلیم زیستی مدیترانه‌ای و نوار ساحلی خلیج‌فارس و دریای عمان و مناطق کم‌ارتفاع جنوب کشور در حیطه اقلیم زیستی گرمسیری قرار می‌گیرند. بر اساس تقسیمات جغرافیای گیاهی ایران (Takhtajan et al., 1986) کشور ایران در بخش‌های کم‌ارتفاع سواحل خلیج‌فارس و دریای عمان در منطقه جغرافیایی سودانو-زامبزین، در دامنه‌های شمالی البرز و ارسباران در حیطه منطقه اروپا-سیبری و در سایر مناطق کوهستانی و بخش‌های مرکزی ایران که غالب مناطق جغرافیایی ایران را دربر می‌گیرد در منطقه ایرانو-تورانی طبقه می‌شود. به‌علاوه خاک‌های کشور در طبقات Entisoil (1/24درصد)، Aridosoil (9/23 درصد)، Inceptisoil (5/8 درصد)، Mollisoil (4/1 درصد)، Alfasoil (3/0 درصد)، Vertisoil (کمتر از 1درصد)، Ultisoil (کمتر از 1 درصد)، متفرقه (8/41 درصد) قرار می‌گیرند (Dewan and Famouri, 1964).

روش تحقیق

فهرست نخستین خویشاوندان وحشی دولپه‌ای محصولات کشاورزی ایران با تکیه بر فهرست‌ ها و بانک‌های اطلاعاتی معتبر جهانی شامل بانک جهانی داده‌های محصولات کشاورزی و باغی مانسفیلد (Mansfeld) (Hanelt, 2001)، بانک اطلاعاتی محصولات زراعی انگلستان (http://www.euromed.org.uk)، و نیز Zaven و De Wet (1982) تهیه شد. این مطالعه شامل 6274 رکورد حاصل از داده‌های هرباریوم‌های دانشگاه شهید بهشتی (HSBU)، موزه تاریخ طبیعی وین (W) (مخفف نام هرباریومی بر اساس Thiers, 2016) و نیز داده‌های حاصل از نمونه‌برداری و ارزیابی‌های بوم‌شناختی گیاهی از مناطق جغرافیایی متنوع کشور توسط نگارندگان است. واحدهای ژئومورفولوژیک این مطالعه بر اساس تقسیمات ژئومورفولوژی ایران (Alaei Taleghani, 2005)، تشکیلات زمین‌شناختی ایران بر مبنای نقشه ساده زمین‌شناسی ایران (سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور 1388) مناطق بوم‌شناختی کلان کشور بر اساس زونوبیوم‌های جهانی (Breckle and Walter, 2002) و تفکیک واحدهای زیست-اقلیمی آرایه‎ها بر مبنای طبقه‌بندی اقلیمی جهان (Djamali et al., 2011) و طبقه‌بندی مناطق جغرافیای گیاهی ایران بر اساس تختاجان (Takhtajan et al., 1986) انجام شد.

نتایج

در مجموع 6274 رکورد از وابستگان وحشی گیاهان زراعی دولپه‌ای از مناطق متنوع جغرافیای گیاهی ایران بررسی شده است. تعداد کل خویشاوندان وحشی در منطقه مورد مطالعه شامل 410 گونه متعلق به 217 جنس از 67 خانواده گیاهی است (شکل 1). منطقه البرز مرکزی، البرز شرقی و همچنین، بخش‌های شمالی زاگرس به‌ترتیب بیشترین تنوع را در گونه‌های خویشاوند وحشی دولپه‌ای محصولات کشاورزی نمایان می‌سازند. به‌علاوه، پرجمعیت‌ترین خانواده‌ها با بیشترین تعداد جنس و گونه عبارتند از: خانواده رز (Rosaceae) مشتمل بر 46 گونه از 20 جنس، خانواده نعنائیان (Lamiaceae) شامل 38 گونه از 19 جنس، خانواده تاج‌خروس (Amaranthaceae) شامل 36 گونه از 15 جنس، خانواده چتریان (Apiaceae) مشتمل بر 30 گونه از 23 جنس، خانواده پروانه‌آسا (Papilionaceae) شامل 28 گونه از 5 جنس، خانواده شب‌بو (Brassicaceae) شامل 18 گونه از 11 جنس و خانواده آفتابگردان (Asteraceae) شامل 20 گونه از 9 جنس بیشترین تعداد خویشاوندان وحشی محصولات زراعی ایران را دربر می گیرند (شکل 2 و جدول 2).

این‌درحالی است که این تاکسون‌ها در 9 طبقه ارتفاعی شامل هم‌سطح دریا تا بیش از 4000 متر انتشار یافته‌اند (شکل 3- الف). بر اساس سیستم زون‌بندی ارتفاعی اکوسیستمی (Kapos et al., 2000) ، خویشاوندان وحشی محصولات زراعی در 6 طبقه ارتفاعی مشتمل بر مناطق بسیار کم‌ارتفاع (کمتر از 300 متر)، دشت‌ها (300-1000 متر)، نیمه‌کوهستانی (1000-1500 متر)، کوهستانی (1500- 2500 متر)، آلپاین (2500-3500 متر) و نیمه‌برف‌خیز تا برف‌خیز (3500-4500) استقرار یافته‌اند. به‌علاوه بیشترین غنای تاکسون‌ها در سطح جنس و گونه در عرض جغرافیایی بین 35 تا 38 درجه توزیع شده‌اند. خانواده‌های تاج‌خروس (Amaranthaceae) و ذغال‌اخته (Cornaceae) به‌ترتیب وسیع‌ترین و محدودترین محدوده ارتفاعی را پوشش می‌دهند (شکل 3- ب).

شکل 1- تعداد خویشاوندان وحشی گیاهان زراعی دولپه‌ای‌ایران (95/5 درصد کل دولپه‌ای‌های موجود در ایران)

Figure 1- Number of Iranian eudicot crop wild relatives (5.95% of total eudicots in Iran)

بحث و نتیجه‌گیری

در مجموع تعداد کل خویشاوندان وحشی در منطقه مورد مطالعه شامل 410 گونه متعلق به 217 جنس از 67 خانواده گیاهی است که این تعداد در مقایسه با تعداد کل دولپه‌های ایران (Noroozi et al., 2019) 95/5 درصد را به خود اختصاص می‌دهد.

نتایج این ارزیابی نشان می‌دهد که خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی طیف وسیعی از تاکسون‌های خویشاوند با محصولات کشاورزی ایران و جهان را تشکیل می‌دهند که در مقایسه با کشورهای هم‌جوار (Labokas et al., 2018) از تنوع بالایی برخوردار است (جدول 4). این‌درحالی است که ایران با حدود 8200-7800 گونه گیاهی (Noroozi et al., 2008) به‌عنوان یکی از مراکز مهم تنوع در جهان (Davis et al., 1994; Barthlott et al., 1996, 1999; Kier et al., 2005)، مرکز اندمیسم ناحیه ایرانو-تورانی (Takhtajan et al., 1986; Klein, 1982, 1994) و مرکز اندمیسم جنوب‌غرب آسیا (Klein, 1982; Hedge and Wendelbo, 1978) طبقه‌بندی شده است که حضور این تنوع گسترده در خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی را تأیید می‌کند. به‌علاوه بر اساس مطالعات Vavilov (1926) بخش‌های گسترده‌ای از دو خاستگاه مهم گیاهان کشاورزی دنیا (خاورمیانه و آسیای میانه) محدوده کشور ایران را تحت پوشش قرار می‌دهند. نتایج این مطالعات نشان می‌دهد که درصد بالایی (87/45 درصد) از این گونه‌ها دارای کاربرد تغذیه‌ای و دارویی هستند که نشانگر جایگاه ایران از نظر این گروه از ذخایر ژنتیک با ارزش در دنیا است (جدول 5).

شکل 2- جنس‌هایی با بیشترین گونه ( ≥ 4)- سایر جنس‌ها کمتر از 4 گونه را شامل می‌شوند.

Figure 2- Genus with the most species (≥ 4) - other species include less than 4 species.

جدول 2- تعداد جنس‌ها و گونه‌های خانواد‌های خویشاوندان وحشی

Table 2 - Number of genus and species of wild relatives families

خانواده	جنس	گونه	خانواده	جنس	گونه
پسته (Anacardiaceae)	2	6	پنیرک(Malvaceae)	5	10
کاسنی(Asteraceae)	9	20	توت(Moraceae)	1	1
استبرق (Asclepiadaceae)	2	2	گل‌ابریشم(Mimosaceae)	2	4
چتریان(Apiaceae)	23	30	ثعله باقلائیان (Nelumbonaceae)	1	1
عشقه(Araliaceae)	1	1	زیتون(Oleaceae)	4	5
تاج خروس(Amaranthaceae)	15	36	گل‌مغربی(Onagraceae)	2	4
علف فرشیان (Aizoaceae)	1	1	ترشک شبدر(Oxalidaceae)	1	1
خرزهره(Apocynaceae)	1	2	چشم‌شیر(Podophyllaceae)	1	1
شب‌بو(Brassicaceae)	11	18	باقلاییان(Papilionaceae)	5	28
پیچ‌اناری (Bignoniaceae)	1	1	خشخاش (Papaveraceae)	1	4
زرشک(Berberidaceae)	1	2	علف هفت‌بند(Polygonaceae)	3	14
گاوزبان(Boraginaceae)	5	6	بارهنگ(Plantaginaceae)	1	7
گل استکانی (Campanulaceae)	1	1	انار(Punicaceae)	1	1
کراسولاسه(Crassulaceae)	1	2	روناس(Rubiaceae)	2	2
ارغوان(Caesalpinaceae)	5	5	ورث(Resedaceae)	1	3
پیچک(Convolvulceae)	1	1	سداب(Rutaceae)	2	3
کدو(Cucurbitaceae)	3	3	عناب(Rhamnaceae)	5	8
کور(Capparaceae)	2	3	آلاله(Ranunculaceae)	5	8
زغال‌اخته (Cornaceae)	1	2	رز(Rosaceae)	19	38
آقطی(Caprifoliaceae)	2	3	بید(Salicaceae)	1	14
شاهدانه (Cannabaceae)	2	2	سیب‌زمینی(Solanaceae)	6	16
میخک(Caryophyllaceae)	1	2	ناترک(Sapindaceae)	1	1
طوسک(Dipsacaceae)	1	1	مسواک(Salvadoraceae)	1	2
افوربیا(Euphorbiaceae)	4	4	گل میمون(Scrophulariaceae)	4	6
راش(Fagaceae)	1	2	مازریونیان (Thymelaeaceae)	1	1
شمعدانی(Geraniaceae)	2	3	نمدار(Tiliaceae)	2	3
قنطوریون (Gentianaceae)	1	1	سه‌کنجه‌خیز (Trapaceae)	1	1
انگور‌فرنگی(Grossulariaceae)	1	1	گز(Tamaricaceae)	1	1
گل راعی(Hypericaceae)	1	1	نارون(Ulmaceae)	1	1
خاراشکن‌ (Halorgaceae)	1	1	گزنه(Urticaceae)	2	4
گردو(Juglandaceae)	1	1	دارواش(Viscaceae)	1	2
نعنا(Lamiaceae)	20	41	شاهپسند(Verbenaceae)	2	2
کتان(Linaceae)	1	1	اسفند(Zygophyllaceae)	4	5
حنا(Lythraceae)	1	1

(ب)

(الف)

شکل 3- غنای گونه‌ها در شیب ارتفاعی (الف)؛ وسیع‌ترین و محدودترین محدوده ارتفاعی (ب)

Figure 3. (a) Species richness in elevation slope, (b) The widest and most limited elevation range

جدول 3- لیست گونه‌ها و تقسیمات زیرگونه‌ای خویشاوندان وحشی دولپه‌ای در ایران

Table 3- The list of eudicot wild relatives species in Iran

خانواده	جنس	گونه	گروه
Anacardiaceae	Rhus L.	Rhus coriaria L.	-
	Pistacia L.	Pistacia atlantica subsp. cabulica (Stocks) Rech.f.	GP2
		Pistacia atlantica subsp. mutica (Fisch. & C.A. Mey.) Rech.f.	GP2
		Pistacia atlantica subsp. kurdica (Zohary) Rech.f.	-
		Pistacia khinjuk Stocks	GP2
		Pistacia vera L.	GP1
Asteraceae	Anthemis L.	Anthemis cotula L.	-
		Anthemis tinctoria L.	-
		Anthemis altissima L.	-
	Achillea L.	Achillea millefolium L.	-
	Matricaria L.	Matricaria recutita L.	-
	Chrysanthemum L.	Chrysanthemum coronarium L.	-
	Tanacetum L.	Tanacetum balsamita L.	-
		Tanacetum parthenium (L.) Sch. Bip.	-
		Tanacetum partheniifolium (Willd.) Sch. Bip.	-
		Tanacetum coccineum (Willd.) Grierson	-
	Artemisia L.	Artemisia tschernieviana Bess.	-
		Artemisia annua L.	-
		Artemisia vulgaris L.	-
		Artemisia lehmaniana auct.	-
	Cichorium L.	Cichorium intybus L.	-
	Cichorium L.	Cichorium pumilum Jacq.	-
	Lactuca L.	Lactuca wilhelmsiana Fisch. & Mey. ex DC.	-
	Lactuca L.	Lactuca serriola L.	GP1
	Sonchus L.	Sonchus asper (L.) Hill	-
	Sonchus L.	Sonchus oleraceus L.	-
Asclepiadaceae	Calotropis R. Br.	Calotropis procera (Aiton) R. Br.	-
Asclepiadaceae	Leptadenia R. Br.	Leptadenia pyrotechnica (Forssk.) Decne.	-
Apiaceae	Centella L.	Centella asiatica (L.) Urb.	-
	Eryngium L.	Eryngium creticum Lam.	-
	Sanicula L.	Sanicula europaea L.	-
	Anthriscus Pers.	Anthriscus sylvestris (L.) Hoffm.	-
	Anthriscus Pers.	Anthriscus cerefolium (L.) Hoffm.	-
	Chaerophyllum L.	Chaerophyllum bulbosum L.	-
	Cuminum L.	Cuminum setifolium (Boiss.) Koso-Pol.	-
	Conium L.	Conium maculatum L.	-
	Prangos Lindl.	Prangos lophoptera Boiss.	-
	Bunium L.	Bunium persicum (Boiss.) B. Fedtsch.	-
	Carum L.	Carum carvi L.	-
	Bupleurum L.	Bupleurum rotundifolium L.	-
	Apium L.	Apium graveolens L.	-
	Ammi L.	Ammi majus L.	-
	Ammi L.	Ammi visnaga (L.) Lam.	-
	Sium L.	Sium sisaroideum DC.	-
	Pimpinella L.	Pimpinella saxifraga L.	-
	Pimpinella L.	Pimpinella affinis Ledeb.	-
	Foeniculum Hill	Foeniculum vulgare Mill.	-
	Seseli L.	Seseli tortuosum Boiss.	-
	Libanotis Raf.	Libanotis transcaucasica Schischk.	-
	Ferula L.	Ferula foetida (Bunge) Regel	-
	Ferula L.	Ferula assa-foetida L.	-
	Peucedanum L.	Peucedanum longifolium Waldst. & Kit.	-
	Heracleum L.	Heracleum persicum Desf. ex Fisch., C.A. Mey. & Avé-Lall.	-
		Heracleum transcaucasicum Manden.	-
		Heracleum pastinacifolium K. Koch	-
	Malabaila Hoffm.	Malabaila secacul (Mill.) Boiss.	-
	Levisticum J. Hill	Levisticum officinale W. Koch	-
Araliaceae	Hedera L.	Hedera helix L.	-
Amaranthaceae	Amaranthus L.	Amaranthus retroflexus L.	-
	Aerva Forssk.	Aerva javanica (Burm.f.) Juss. ex Schult.	-
	Achyranthes L.	Achyranthes aspera L.	-
	Beta L.	Beta vulgaris subsp. maritima (L.) Arcang.	GP1
		Beta corolliflora Zos. ex Buttler	GP2
		Beta lomatogona Fisch. & Mey.	GP2
	Chenopodium L.	Chenopodium foliosum (Moench) Asch.	-
		Chenopodium murale L.	-
		Chenopodium album L.	-
		Chenopodium giganteum D. Don	-
		Chenopodium vulvaria L.	-
		Chenopodium ambrosioides L.	-
		Chenopodium botrys L.	-
	Spinacia L.	Spinacia turkestanica Ilj.	GP1
	Spinacia L.	Spinacia tetrandra Stev.	GP1
	Atriplex L.	Atriplex tatarica L.	-
		Atriplex verrucifera M. Bieb.	-
		Atriplex semibaccata R. Br.	-
	Kochia Roth	Kochia prostrata (L.) Schrad.	-
	Agriophyllum M. Bieb.	Agriophyllum squarrosum Moq.	-
	Agriophyllum M. Bieb.	Agriophyllum latifolium Fisch. & Mey.	-
	Salicornia L.	Salicornia europaea var. fruticosa L.	-
	Suaeda Forssk.	Suaeda monoica Forssk.	-
	Salsola L.	Salsola kali L.	-
		Salsola praecox Litw.	-
		Salsola paulsenii Litw.	-
		Salsola soda L.	-
		Salsola orientalis S.G. Gmel.	-
		Salsola turcomanica Litw.	-
		Salsola richteri Kar. ex Moq.	-
	Seidlitzia Bunge ex Boiss.	Seidlitzia rosmarinus Ehrenb. ex Boiss.	-
	Anabasis L.	Anabasis aphylla L.	-
	Haloxylon Bunge	Haloxylon persicum Bunge ex Boiss. & Buhse	-
	Haloxylon Bunge	Haloxylon ammodendron (C.A. Mey.) Bunge	-
Aizoaceae	Mesembryanthemum L.	Mesembryanthemum nodiflorum L.	-
Apocynaceae	Nerium L.	Nerium oleander L.	-
Apocynaceae	Nerium L.	Nerium indicum Mill.	-
Brassicaceae	Brassica L.	Brassica tournefortii Gouan	GP3
	Brassica L.	Brassica nigra (L.) Koch	GP2
	Sinapis L.	Sinapis alba L.	GP1
	Sinapis L.	Sinapis arvensis L.	GP3
	Eruca Mill.	Eruca sativa Mill.	GP1
	Crambe L.	Crambe hispanica A. Rich.	GP1
		Crambe kotschyana Boiss.	-
		Crambe orientalis L.	-
	Conringia Heister ex Fabric.	Conringia orientalis (L.) Dumort.	-
	Conringia Heister ex Fabric.	Conringia perfoliata	-
	Lepidium L.	Lepidium sativum L.	GP1
	Lepidium L.	Lepidium latifolium L.	-
	Thlaspi L.	Thlaspi arvense L.	-
	Capsella Medik.	Capsella bursa-pastoris (L.) Medik.	GP3
	Bunias L.	Bunias orientalis L.	-
	Nasturtium Mill.	Nasturtium officinale R. Br.	-
	Nasturtium Mill.	Nasturtium microphyllum Boenningh. ex Rchb.	-
	Descurainia Webb & Berth.	Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl	GP3
Bignoniaceae	Tecomella Seemann	Tecomella undulata (Sm.) Seemann	-
Berberidaceae	Berberis L.	Berberis vulgaris L.	-
Berberidaceae	Berberis L.	Berberis integerrima Bunge	-
Boraginaceae	Cordia L.	Cordia myxa L.	-
	Lithospermum L.	Lithospermum officinale L.	-
	Symphytum L.	Symphytum asperum Lepechin	-
	Anchusa L.	Anchusa italica Retz.	-
	Anchusa L.	Anchusa arvensis (L.) M. Bieb.	-
	Cynoglossum L.	Cynoglossum officinale L.	-
Campanulaceae	Campanula L.	Campanula rapunculus L.	-
Crassulaceae	Sedum L.	Sedum caucasicum (Grossh.) A. Boriss.	-
Crassulaceae	Sedum L.	Sedum album L.	-
Caesalpinaceae	Cassia L.	Cassia italica (Mill.) Spreng.	-
	Caesalpinia L.	Caesalpinia gilliesii (Wall. ex Hook.) D. Dietr.	-
	Cercis L.	Cercis siliquastrum L.	-
	Ceratonia L.	Ceratonia siliqua L.	-
	Parkinsonia L.	Parkinsonia aculeata L.	-
Convolvulceae	Calystegia R. Br.	Calystegia sepium (L.) R. Br.	-
Cucurbitaceae	Ecballium A. Rich.	Ecballium elaterium (L.) A. Rich.	-
	Citrullus Schrad.	Citrullus colocynthis (L.) Schrad.	GP2
	Bryonia L.	Bryonia monoeca Krause ex Sturm	-
Capparaceae	Capparis L.	Capparis decidua (Forssk.) Edgew.	-
	Capparis L.	Capparis spinosa L.	-
	Cleome L.	Cleome viscosa L.	-
Cornaceae	Cornus L.	Cornus mas L.	-
Cornaceae	Cornus L.	Cornus sanguinea L.	-
Caprifoliaceae	Sambucus L.	Sambucus nigra L.	-
	Sambucus L.	Sambucus ebulus L.	-
	Viburnum L.	Viburnum lantana L.	-
Cannabaceae	Cannabis L.	Cannabis sativa subsp. sativa	-
Cannabaceae	Humulus L.	Humulus lupulus L.	-
Caryophyllaceae	Herniaria L.	Herniaria hirsuta L.	-
Caryophyllaceae	Herniaria L.	Herniaria glabra L.	-
Dipsacaceae	Cephalaria boissieri Reut.	Cephalaria syriaca (L.) Roem. & Schult.	-
Euphorbiaceae	Chrozophora Neck. A. Juss.	Chrozophora tinctoria (L.) Juss.	-
	Mercurialis L.	Mercurialis annua L.	-
	Ricinus L.	Ricinus communis L.	-
	Euphorbia L.	Euphorbia tirucalli L.	-
Fagaceae	Quercus L.	Quercus infectoria G. Olivier	-
Fagaceae	Quercus L.	Quercus petraea	-
Geraniaceae	Geranium L.	Geranium collinum Stephan ex Willd.	-
	Erodium L.	Erodium moschatum (L.) L'Hérit.	-
	Erodium L.	Erodium cicutarium (L.) L'Hérit.	-
Gentianaceae	Centaurium Hill	Centaurium erythraea Raf.	-
Grossulariaceae	Ribes L.	Ribes uva-crispa L.	GP1
Hypericaceae	Hypericum L.	Hypericum perforatum L.	-
Halorgaceae	Myriophyllum L.	Myriophyllum spicatum L.	-
Juglandaceae	Juglans L.	Juglans regia L.	GP1
Linaceae	Linum L.	Linum bienne Mill.	-
Lamiaceae	Vitex L.	Vitex agnus-castus L.	-
		Vitex negundo L.	-
		Vitex trifolia L.	-
	Ajuga L.	Ajuga austro-iranica Rech.f.	-
	Ajuga L.	Ajuga chamaepitys (L.) Schreb.	-
	Teucrium L.	Teucrium macrum L.	-
		Teucrium scordium L.	-
		Teucrium chamaedrys L.	-
		Teucrium polium L.	-
	Stachys L.	Stachys palustris L.	-
	Leonurus L.	Leonurus cardica subsp. turkestanicus (V. Krecz. & Kuprian.)	-
	Marrubium L.	Marrubium vulgare L.	-
	Dracocephalum L.	Dracocephalum moldavica L.	-
	Lallemantia Fisch. & C.A. Mey.	Lallemantia iberica (M. Bieb.) Fisch. & C.A. Mey.	-
	Lallemantia Fisch. & C.A. Mey.	Lallemantia royleana (Benth.) Benth.	-
	Nepeta L.	Nepeta cataria L.	-
		Nepeta racemosa Lam.	-
		Nepeta transcaucasica Grossh.	-
	Prunella L.	Prunella vulgaris L.	-
	Hyssopus L.	Hyssopus angustifolius M. Bieb.	-
	Ziziphora L.	Ziziphora clinopodioides Lam.	-
	Calamintha Mill.	Calamintha officinalis Moench	-
	Calamintha Mill.	Calamintha grandiflora (L.) Moench	-
	Satureja L.	Satureja laxiflora K. Koch	-
		Satureja spicigera (K. Koch) Boiss.	-
		Satureja intermedia Benth.	-
	Origanum L.	Origanum vulgare subsp. viride	-
	Origanum L.	Origanum vulgare subsp. gracile	-
	Mentha L.	Mentha aquatica L.	-
		Mentha ×piperita L.	-
		Mentha rotundifolia auct.	-
		Mentha longifolia (L.) L.	-
	Melissa L.	Melissa officinalis L.	-
	Perovskia Karel.	Perovskia artemisioides Boiss.	-
	Perovskia Karel.	Perovskia abrotanoides Kar.	-
	Salvia L.	Salvia bracteata Sims	-
		Salvia sclarea L.	-
		Salvia aethiopis L.	-
		Salvia indica L.	-
		Salvia verticillata L.	-
	Perilla L.	Perilla frutescens (L.) Britton	-
Lythraceae	Lawsonia L.	Lawsonia inermis L.	-
Malvaceae	Sida L.	Sida rhombifolia L.	-
	Abutilon Mill.	Abutilon theophrasti Medik.	-
	Abutilon Mill.	Abutilon fruticosum Guill. & Perr.	-
	Lavatera L.	Lavatera thuringiaca L.	-
	Lavatera L.	Lavatera cachemiriana Cambess.	-
	Malva L.	Malva sylvestris L.	-
		Malva verticillata L.	-
		Malva parviflora L.	-
	Althaea L.	Althaea officinalis L.	-
	Althaea L.	Althaea cannabina L.	-
Moraceae	Ficus L.	Ficus carica L.	TG 1B
Mimosaceae	Prosopis L.	Prosopis cineraria (L.) Druce	-
	Prosopis L.	Prosopis farcta (Solander ex Russell) Macbride	-
	Acacia Mill.	Acacia tortilis (Forssk.) Hayne	-
	Acacia Mill.	Acacia nilotica (L.) Delile	-
Nelumbonaceae	Nelumbo Adans.	Nelumbo nucifera Gaertn.	-
Oleaceae	Ligustrum L.	Ligustrum vulgare L.	-
	Olea L.	Olea europaea var. sylvestris Brot.	GP1
	Fraxinus L.	Fraxinus angustifolia Vahl	-
	Fraxinus L.	Fraxinus excelsior L.	-
	Jasminum L.	Jasminum officinale L.	-
Onagraceae	Oenothera L.	Oenothera biennis L.	-
	Epilobium L.	Epilobium angustifolium L.	-
		Epilobium roseum Schreb.	-
		Epilobium palustre L.	-
Oxalidaceae	Oxalis L.	Oxalis corniculata L.	-
Podophyllaceae	Leontice L.	Leontice leontopetaloides L.	-
Papilionaceae	Vicia L.	Vicia pannonica Crantz	TG 1B
		Vicia sativa L.	GP1
		Vicia grandiflora Scop.	GP2
		Vicia ervilla Medik.	-
		Vicia monantha (L.) Desf.	-
		Vicia hybrida Georgi	GP2
		Vicia villosa Brot.	-
		Vicia cracca L.	-
		Vicia narbonensis L.‎	GP1
		Vicia hyrcanica Fisch. & C.A. Mey.	GP3
	Lens Mill.	Lens cyanea (Boiss. & Hohen.) Alef.	-
	Lens Mill.	Lens orientalis (Boiss.) Schmalh.	-
	Lathyrus L.	Lathyrus annuus L.	TG 2
		Lathyrus gorgonii Parl.	GP2
		Lathyrus sativus L.	GP1
		Lathyrus cicera L.	GP3
		Lathyrus pseudo-cicera Pampan.	TG 2
		Lathyrus aphaca L.	-
		Lathyrus vernus (L.) Bernh.	-
		Lathyrus tuberosus L.	TG 2
		Lathyrus pratensis L.	-
		Lathyrus latifolius L.	TG 2
	Pisum L.	Pisum sativum L.	GP1
	Astragalus L.	Astragalus glycyphyllos L.	-
		Astragalus schmalhausenii Bunge	-
		Astragalus filicaulis Fisch. & Mey.	-
		Astragalus boeticus L.	-
		Astragalus verus G. Olivier	-
Papaveraceae	Papaver L.	Papaver bracteatum Lindl.	-
		Papaver rhoeas L.	-
		Papaver argemone L.	-
		Papaver hybridum Spenn.	-
Polygonaceae	Rumex L.	Rumex vesicarius L.	-
		Rumex patientia L.	-
		Rumex crispus L.	-
		Rumex obtusifolius L.	-
		Rumex nepalensis Spreng.	-
		Rumex dentatus L.	-
	Calligonum L.	Calligonum polygonoides L.	-
	Calligonum L.	Calligonum comosum L'Hér.	-
	Polygonum L.	Polygonum barbatum L.	-
		Polygonum hydropiper L.	-
		Polygonum minus Huds.	-
		Polygonum bistorta L.	-
		Polygonum arenastrum Boreau	-
		Polygonum aviculare L.	-
Plantaginaceae	Plantago L.	Plantago coronopus L.	-
		Plantago lanceolata L.	-
		Plantago ovata Forssk.	-
		Plantago trichophylla Nábělek	-
		Plantago major L.	-
		Plantago indica L.	-
		Plantago psyllium L.	-
Punicaceae	Punica L.	Punica granatum L.	-
Rubiaceae	Rubia L.	Rubia tinctorum L.	-
Rubiaceae	Galium L.	Galium odoratum (L.) Scop.	-
Resedaceae	Reseda L.	Reseda alba L.	-
		Reseda arabica Boiss.	-
		Reseda luteola L.	-
Rutaceae	Ruta L.	Ruta chalepensis L.	-
	Ruta L.	Ruta graveolens L.	-
	Haplophyllum Juss.	Haplophyllum tuberculatum (Forssk.) Juss.	-
Rhamnaceae	Paliurus Mill.	Paliurus spina-christi Mill.	-
	Ziziphus Mill.	Ziziphus spina-christi (L.) Willd.	-
		Ziziphus jujuba Mill.	-
		Ziziphus nummularia (Burm.f.) Wight & Arn.	-
	Frangula Mill.	Frangula alnus Mill.	-
	Sageretia A.T. Brongn.	Sageretia thea (Osbeck) M.C. Johnst.	-
	Rhamnus L.	Rhamnus cathartica L.	-
	Rhamnus L.	Rhamnus oleoides L.	-
Rosaceae	Filipendula Mill.	Filipendula vulgaris Moench	-
	Rubus L.	Rubus saxatilis L.	-
		Rubus caesius L.	-
		Rubus sanctus Schreb.	-
	Rosa L.	Rosa hemisphaerica Herrmann	-
		Rosa foetida Herrm.	-
		Rosa pimpinellifolia L.	-
		Rosa beggeriana Schrenk ex Fisch. & Mey.	-
		Rosa webbiana Royle	-
		Rosa villosa L.	-
		Rosa canina L.	-
	Agrimonia L.	Agrimonia eupatoria var. davurica Link	-
	Sanguisorba L.	Sanguisorba minor Scopoli	-
	Sanguisorba L.	Sanguisorba officinalis L.	-
	Geum L.	Geum urbanum L.	-
	Potentilla L.	Potentilla anserina L.	-
	Potentilla L.	Potentilla argentina Huds.	-
	Fragaria L.	Fragaria vesca L.	GP3
	Cydonia Mill.	Cydonia oblonga Mill.	-
	Pyrus L.	Pyrus boissieriana Buhse	-
		Pyrus communis L.	GP1
		Pyrus turcomanica Maleev	GP2
		Pyrus syriaca Bois.	GP2
		Pyrus salicifolia Pallas	GP2
		Pyrus elaeagnifolia Pallas	GP2
	Malus Mill.	Malus orientalis Uglitzk.	-
	Sorbus L.	Sorbus aucuparia L.	-
	Sorbus L.	Sorbus torminalis (L.) Crantz	-
	Mespilus L.	Mespilus germanica L.	-
	Crataegus L.	Crataegus sanguinea Pall.	-
		Crataegus pentagyna Waldst. & Kit. ex Willd.	-
		Crataegus orientalis M. Bieb.	-
		Crataegus pontica C. Koch	-
	Prunus L.	Prunus spinosa L.	GP2
		Prunus domestica L.	GP1
		Prunus divaricata Ledeb.	-
	Cerasus Mill.	Cerasus avium (L.) Moench	-
	Cerasus Mill.	Cerasus mahaleb (L.) Mill.	-
	Padus Mill.	Padus avium Mill.	-
	Laurocerasus Duhamel	Laurocerasus officinalis Roem.	-
Ranunculaceae	Actaea L.	Actaea spicata L.	-
	Nigella L.	Nigella arvensis L.	-
		Nigella sativa L.	-
		Nigella damascena L.	-
	Consolida S.F. Gray	Consolida ambigua (L.) P.W. Ball & Heywood	-
	Batrachium (DC.) S.F. Gray	Batrachium trichophyllum (Chaix) Bosch	-
	Adonis L.	Adonis annua L.	-
	Adonis L.	Adonis aestivalis L.	-
Salicaceae	Salix L.	Salix acmophylla Boiss.	-
		Salix tetrasperma Roxb.	-
		Salix alba L.	-
		Salix excelsa S.G. Gmel.	-
		Salix australior Anderss.	-
		Salix fragilis L.	-
		Salix babylonica L.	-
		Salix triandra L.	-
		Salix pentandra L.	-
		Salix aegyptiaca L.	-
		Salix cinerea L.	-
		Salix atrocinerea Brot.	-
		Salix caprea L.	-
		Salix caspica Pall.	-
Solanaceae	Solanum L.	Solanum luteum Mill.	-
		Solanum sisymbriifolium	GP3
		Solanum nigrum L.	-
		Solanum alatum Moench	-
		Solanum dulcamara L.	-
		Solanum incanum L.	GP2
		Solanum surattense Burm.f.	-
	Physalis L.	Physalis alkekengi L.	-
	Physalis L.	Physalis divaricata D. Don	-
	Withania Pauquy	Withania somnifera (L.) Dunal	-
	Atropa L.	Atropa komarovii	-
	Atropa L.	Atropa acuminata Royle	-
	Datura L.	Datura stramonium L.	-
	Datura L.	Datura inoxia Mill.	-
	Hyoscyamus L.	Hyoscyamus niger L.	-
	Hyoscyamus L.	Hyoscyamus reticulatus L.	-
Sapindaceae	Dodonaea J. Hill	Dodonaea viscosa (L.) Jacq.	-
Salvadoraceae	Salvadora L.	Salvadora persica L.	-
Salvadoraceae	Salvadora L.	Salvadora oleoides Decne.	-
Scrophulariacea	Verbascum L.	Verbascum blattaria L.	-
	Verbascum L.	Verbascum thapsus L.	-
	Veronica L.	Veronica anagallis-aquatica L.	-
	Veronica L.	Veronica officinalis L.	-
	Bacopa Aublet	Bacopa monnieri (L.) Pennell	-
	Gratiola L.	Gratiola officinalis L.	-
Thymelaeaceae	Daphne L.	Daphne mezereum L.	-
Tiliaceae	Corchorus L.	Corchorus trilocularis L.	-
	Corchorus L.	Corchorus olitorius L.	-
	Grewia L.	Grewia asiatica Mast., p.p.	-
Trapaceae	Trapa L.	Trapa natans L.	-
Tamaricaceae	Tamarix L.	Tamarix ramosissima Ledeb.	-
Tamaricaceae	Tamarix L.	Tamarix aphylla (L.) Karst.	-
Ulmaceae	Celtis L.	Celtis australis L.	-
Urticaceae	Urtica L.	Urtica dioica L.	-
		Urtica cannabina L.	-
		Urtica pilulifera L.	-
	Parietaria L.	Parietaria officinalis L.	-
Viscaceae	Viscum L.	Viscum album subsp. abietis (Wiesb.) Abromeit	-
Viscaceae	Viscum L.	Viscum album subsp. austriacum (Wiesb.) Vollmann	-
Verbenaceae	Phyla Lour.	Phyla nodiflora (L.) Greene	-
Verbenaceae	Verbena L.	Verbena officinalis L.	-
Zygophyllaceae	Tribulus L.	Tribulus terrestris L.	-
	Peganum L.	Peganum harmala L.	-
	Malacocarpus Fisch. & Mey.	Malacocarpus crithmifolius (Retz.) Fisch. & Mey.	-
	Nitraria L.	Nitraria sibirica Pall.	-
	Nitraria L.	Nitraria schoberi L.	-
^TG: Taxon Group (گروه تاکسونی) ^GP: Gene Pool (بانک ژنی) (-) : فاقد اطلاعات

بر اساس نتایج این مطالعه برخی از نزدیکترین خویشاوندان وحشی (خرانه ژنتیک درجه اول و دوم) محصولات کشاورزی استراتژیک در ایران انتشار دارند که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از گردو (Juglans regia)، تاج‌ریزی جنوبی (Solanum incanum)، زیتون (Olea europaea var. sylvestris)، پسته خوراکی (Pistacia vera)، بنه کابلی (Pistacia atlantica subsp. cabulica)، چاتلانقوش (Pistacia atlantica subsp. mutica)، خینجوک (Pistacia khinjuk)، انار وحشی (Punica granatum)، آلوچه (Prunus domestica)، گلابی (Pyrus communis)، نخود سبز (Pisum sativum)، ماشک (Vicia stiva) و ماشک برگ‌پهن (Vicia narbonensis).

جدول 4- تعداد گونه‌های خویشاوند وحشی در فهرست‌های ملی، فهرست‌های اولویتی ملی (Labokas et al., 2018)

Table 4- The number of wild relative species in national lists, national priority lists (Labokas et al., 2018)

منابع	اولویت ملی	فهرست ملی	کشور
Heywood (2011a, b) and Avagyan (2008)	109	2518	Armenia (ارمنستان)
Survey data	120	1227	Azerbaijan (آذربایجان)
Survey data	119	557	Belarus (بلاروس)
Survey data	616	5088	Bulgaria (بلغارستان)
Survey data and Phillips et al. (2014)	178	1613	Cyprus (مصر)
Taylor et al., (2017)	204	3283	Czech (جمهوری چک)
Survey data and Bjørn et al., (2011)	101	449	Denmark (دانمارک)
Survey data and Fitzgerald (2013)	209	1905	Finland (فنلاند)
Draft CWR priority list (Survey data)	545	2874	Germany (آلمان)
Kell et al., (2005, 2008), Vincent et al., (2013)	134	4117	Greece (یونان)
Panella et al., (2014)	1118	10779	Italy (ایتالیا)
D. Rungis (pers. comm.)	-	1161	Latvia (لاتویا)
Labokas et al., (2016)	160	1188	Lithuania (لتونی)
Survey data	53	214	Netherlands (هلند)
Phillips et al., (2016)	204	2538	Norway (نروژ)
D.F. Dostatny (pers. comm.)	250	1966	Poland (لهستان)
Magos Brehm et al., (2008, 2010)	20	2262	Portugal (پرتغال)
Survey data	113	223	Romania (رومانی)
Survey data	318	1682	Russian (روسیه)
Rubio Teso et al., (2018)	578	929	Spain (اسپانیا)
Survey data	84	1396	Sweden (سوئد)
Kell et al., (2005, 2008), N. Tas¸ (pers. comm.)	930	9046	Turkey (ترکیه)
Fielder et al., (2016)	223	2109	United Kingdom (انگلیس)

خاستگاه رقم گردوی ایرانی در رشته‌کوه‌های آسیای مرکزی، ترکیه، ایران و شرق هیمالیا گزارش شده است (Ruffner and Abrams, 1998). این گونه در ایران در مناطق شمال، شمال‌غرب، شمال‌شرق، غرب، شرق، بخش‌هایی از البرز مرکزی و مرکز انتشار دارد که هر یک به‌عنوان اکوتیپی با ارزش حاوی پتانسیل بالایی برای اصلاح کیفیت رقم‌های کاشته‌شده گردو هستند. اولین کشت پسته نیز در آسیای میانه (Potts, 2012) انجام شده است. به‌علاوه اجداد وحشی پسته کاشته‌شده در ایران، سوریه، ترکمنستان و غرب افغانستان انتشار دارند. این‌در‌حالی است که امروزه جمعیتی خودرو و بازمانده از پسته خوراکی (Pistacia vera) به‌شکل طبیعی در استان خراسان رضوی (شمال‌غرب و جنوب‌غرب شهرستان سرخس) (Gintzburger et al., 2003) رویش دارد که منبع ژنتیک بسیار با ارزشی در ارتقاء ژنوم پسته وحشی محسوب می‌شود. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که انار وحشی (Punica granatum) در شمال و شمال‌غرب کردستان و بخش‌هایی از البرز مرکزی انتشار دارد که حیطه انتشار آن به ماورا قفقاز و آسیای میانه تا شمال هند کشیده می‌شود (‏Holland et al., 2009‎‏). از ‏سویی دیگر، رشته کوه‌های البرز و زاگرس دو کانون مهم تنوع و اندمیسم گلابی (Pyrus) در جنوب‌غرب آسیا ‏(Schönbeck-‎Temesy, ‎‎1969)‎‏ محسوب می‌شوند. گیاه خج (Pyrus communis) در جنگل‌های شمال کشور و آذربایجان‌غربی سردشت و بانه پراکنده است و در ارتفاعات متوسط دامنه‌های شمالی البرز کم‌و‌بیش دیده می‌شود. هندوانه ابوجهل (Citrullus colocynthis) نیز به‌عنوان یکی از خویشاوندان وحشی خربزه در شمال آفریقا (یعنی از مراکش تا مصر) و آسیا (مانند ایران، هند و بخش‌هایی از آسیای گرمسیری) (Clément-Mullet, 1866) انتشار دارد. از طرفی یکی از مراکز اصلی منشأ و تنوع زیتون در جهان بخش‌های شرقی حوضه مدیترانه و ایران است (Vavilov, 1950) این گونه با انتشار در مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی پرتنش از قابلیت بالای برای ارتقاء ژنوم خربزه کاشته‌شده برخوردار است. منشأ جغرافیایی Lathyrus sativus‏ ‏جنوب‌غربی آسیا (ماوراء قفقاز یا منطقه خزر جنوبی) (De Candolle, 1886) است. ماش (Vicia sativa) بومی مناطق نیمه‌خشک مدیترانه و محصول فصول سرد است. این نتایج بیانگر آن نکته است که بخش درخور توجهی از اکوتیپ‌های جغرافیایی خویشاونداون وحشی محصولات کشاورزی دنیا در حیطه مرزهای جغرافیایی ایران قرار دارند که به‌عنوان پتانسیل‌های با ارزش ژنتیکی-فیزیولوژیکی از پتانسیل بالایی برای ارتقاء محصولات کشاورزی برخوردار هستند و به‌عنوان خزانه‌های ژنتیک با ارزش باید حفاظت شوند.

جدول 5- اهمیت خانواده‌های بزرگ خویشاوند وحشی

Table 5- The importance of large wild relative families

خانواده‌های با اولویت خویشاوندان وحشی	کاربرد
Fabaceae, Rosaceae, Amaranthaceae, Asteraceae, Grossulariaceae, Brassicaceae, Solanaceae, Convolvulaceae, Anacardiaceae, Apiaceae, Berberidaceae, Boraginaceae, Cucurbitaceae, Cornaceae, Chenopodiaceae, Fagaceae, Moraceae, Oleaceae, Punicaceae, Tamaricaceae	تغذیه
Fabaceae, Amaranthaceae, Asteraceae, Boraginaceae, Fagaceae	علوفه و خوراک دام
Asteraceae, Hypericaceae, Euphorbiaceae, Rosaceae, Lamiaceae, Anacardiaceae, Asclepiadaceae, Apiaceae, Araliaceae, Apocynaceae, Berberidaceae, Boraginaceae, Cucurbitaceae, Cornaceae, Caprifoliaceae, Chenopodiaceae, Fagaceae, Linaceae, Malvaceae, Oleaceae, Papaveraceae, Punicaceae, Ranunculaceae, Scrophulariacea, Violaceae, Zygophyllaceae, Verbenaceae, Tamaricaceae	دارویی
Araliaceae, Plantaginaceae, Rosaceae, Asteraceae, Apiaceae, Aizoaceae, Berberidaceae, Boraginaceae, Crassulaceae, Punicaceae, Ranunculaceae, Violaceae, Verbenaceae	زینتی
Linaceae, Malvaceae, Asteraceae, Anacardiaceae, Asclepiadaceae, Apiaceae, Apocynaceae, Boraginaceae, Fagaceae, Lamiaceae, Moraceae, Ranunculaceae, Tamaricaceae	مواد صنعتی
Fabaceae	حفاظت از خاک

نتایج این مطالعه نشان می دهد که خویشاوندان وحشی در 9 طبقه ارتفاعی شامل از سطح دریا تا بیش از 4000 متر انتشار دارند که نشانگر توان سازش جمعیت‌های متنوع این گونه‌ها به شرایط متنوع اکولوژیکی اقلیم، خاک‌شناسی، ژئومورفولوژیک و زمین‌شناسی و توانمندی ژنتیکی آن‌ها برای رقابت و بقاء در جوامع متنوع گیاهی است. این دامنه انتشار سبب شکل‌گیری اکوتیپ‌های متنوعی می‌گردد که هر یک به‌عنوان یک پتانسیل فیزیولوژیکی و ژنتیکی بالقوه می‌توانند از رقام‌های زراعی پشتیبانی نموده و از فرسایش ژنتیکی آن جلوگیری نمایند.

آب‌بشقابی (Centella asatica) دارای کاربردهای دارویی و بسیار با ارزشی است که متأسفانه در فهرست گونه‌های در معرض تهدید جهان قرار گرفته است (Pandey et al., 1993). به‌واسطه ارزش‌های بالای این گونه وحشی تلاش‌های گسترده‌ای برای کشت بافت این گونه انجام شده است (Das et al., 2008). اهلی‌سازی و تجاری‌سازی این گونه با ارزش دارویی که دارای انتشار بسیار محدودی در شمال ایران است، ضمن کاهش فشار از جمعیت‌های طبیعی، سبب ایجاد درآمدهای اقتصادی بسیار بالایی برای کشور خواهد شد.

همچنین گیاه زرشک زرافشانی (Berberis integrima) به‌عنوان گونه‌ای بسیار مقاوم با قابلیت رویش در اقلیم‌های متنوع و نیز خاک‌های متنوع در شمال، شمال‌غرب، غرب، مرکز و شرق ایران اننشار دارد که ضمن وجود اکوتیپ‌های با ارزش به‌منظور ارتقاء ژنوم زرشک کاشته شده، با کاربردهای بالای دارویی و غذایی (et al., 2013 Alemardan) توان اهلی‌سازی و ایجاد یک محصول کشاورزی جدید را دارد. گونه مشک طرامشک (Dracocephalum moldavica) در شمال، شمال‌غرب، شمال‌شرق و مرکز ایران انتشار دارد که به‌علت ارزش‌های بالای دارویی (Dastmalchi et al., 2007; Davazdahemami et al., 2008) قابلیت اهلی‌سازی و تبدیل به یک محصول کشاورزی جدید را دارد.

نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که دامنه وسیعی از خویشاوندان وحشی محصولات باغی مانند انواع گلابی وحشی، آلوچه، توت‌فرنگی، تمشک و سیب در مناطق جنگلی شمال و درخت‌زارهای غرب کشور انتشار دارند که به‌عنوان محصولات جنگلی با ارزش می‌توانند در تولید محصولات ارگانیک و طبیعی جدید به‌کار گرفته شوند. انواع متنوع نعناع (Mentha spp.) نیز با انتشار در مناطق مختلف ایران از پتانسیل اهلی‌سازی و استفاده وسیع برخوردارند. مطالعات Hammer و Khoshbakht (2005) در جنگل‌های سوادکوه اهمیّت خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی را برای تولید این محصولات جدید در ایران تأیید می‌نماید. به‌علاوه مطالعات Khoshbakht و Hammer (2007) بر اهمیّت گونه آلوچه‌جنگلی (Prunus divaricate) برای اهلی‌سازی و تولید محصولی با ارزش تجاری تأکید نموده‌اند. همچنین، برخی از این خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی فراموش‌شده وکم‌کاربرد محصولاتی جزئی محسوب می‌شوند که می‌توانند اهلی‌سازی شده و به‌عنوان محصوات جدید در سطح وسیع کشت شوند و ارزش‌های اقتصادی بالایی را ایجاد نمایند (Mehrabian, 2013).

بررسی‌های این مطالعه حاکی از این است که بسیاری از این گونه‌ها دارای قابلیت اهلی‌سازی برای کاربردهای زینتی و فضای سبز هستند که بر اساس دامنه بردباری و سازش‌پذیری می‌توانند در فضای سبز مناطق جغرافیایی متنوع ایران به‌کار گرفته شوند. برای مثال گونه‌های متنوع بید (Salix spp.)، یاسمن (Jasminum spp.) و افرا (Acer spp.) در فضای سبز شهری پس از اهلی‌سازی قابلیت کشت وسیع در مناطق شهری را دارند که ضمن سازگاری بیشتر، به هزینه‌های کمتری برای نگهداری و حفاظت نیازمند هستند.

نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که 22 گونه از خویشاوندان وحشی خانواده نخود (نیامداران) در ایران وجود دارد که به‌عنوان گونه‌های مهم مرتعی ایران (Asri, 2012) شناخته شده‌اند که اهلی‌سازی و کشت آنها به‌علت محتوای پروتئینی بالا از اهمیّت بالایی برای تأمین علوفه برخوردار است. گونه‌های متنوع ماشک (Vicia spp.) و خلر (Lathyrus spp.) از شاخص‌ترین این گونه‌ها هستند. ارزش علوفه‌ای بالای گونه‌های گاودانه (Vicia sativa) و خلر (Lathyrus sativus) (Monirifard, 2015) و نیز انواع گاودانه (Vicia spp.) (Abd El-Moneim, 1993) به‌منظور کاشت علوفه دامی تأیید شده است. به‌علاوه بسیاری از گونه‌های مقاوم به شوری خانواده تاج‌خروس از ارزش‌های غذایی بالایی برخوردار هستند که کاشت آنها از اهمیّت بالایی برخوردار است. گونه قلیا به‌عنوان علوفه‌ای خودرو در جنوب کشور برداشت می‌شود. اهمیّت این گونه برای کاشت در خاک‌های مواجه با شوری ثانویه برای کاهش نمک و برداشت به عنوان علوفه دام اثبات شده است ((Yucel and Baba, 2016).

جمع‌بندی

این نتایج نشانگر اهمیّت بسیار بالای رویشگاه‌های ایران از منظر خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی است. این‌در‌حالی است که خویشاوندان وحشی پیش از این در برنامه‌های مدیریت تنوع زیستی در ایران کمتر مورد توجه قرار گرفته اند. این فهرست به‌عنوان نخستین منبع مدون پیرامون خویشاوندان وحشی در ایران، گام مهمی در راستای حفاظت و بهره‌برداری پایدار از این گونه‌ها هستند. به‌علاوه نخستین گام برای برنامه‌ریزی‌های مدیریتی خویشاوندان وحشی، اهلی‌سازی به‌منظور برنامه‌های اصلاح نژاد و حفاظت از آنها است. همچنین این مطالعه تأکیدی مجدد بر مطالعات پیشین مبنی بر اهمیّت کشور ایران و منطقه جنوب‌غرب آسیا به‌عنوان مرکز مهم تنوع خویشاوندان وحشی و مرکز اهلی‌سازی در دنیا است.

مراجع

Abd El Moneim, A. M. (1993) Agronomic potential of three vetches (Vicia spp.) under rainfed conditions. Journal of Agronomy and Crop Science 170(2): 113-120.

Aerts, R., Berecha, G., Gijbels, P., Hundera, K., Van Glabeke, S., Vandepitte, K. and Honnay, O. (2013) Genetic variation and risks of introgression in the wild Coffea arabica gene pool in south-western E thiopian montane rainforests. Evolutionary Applications 6(2): 243-252.

Afshar Harb, A. (1979) The stratigraphy, tectonics and petroleum geology of the Kopet Dagh region, Northern Iran, PhD thesis, Imperial College London, University of London, London, United Kingdom.

Alaei Taleghani, M. (2005) Geomorphology of Iran. Ghoomes Publishing Company, Tehran (in Persian).

Alemardan, A., Asadi, W., Rezaei, M., Tabrizi, L. and Mohammadi, S. (2013) Cultivation of Iranian seedless barberry (Berberis integerrima Bidaneh'): a medicinal shrub. Industrial Crops and Products 50: 276-287.

Amiri, M. J. and Eslamian, S. S. (2010) Investigation of climate changes in Iran. Journal of Environmental Science and Technology 3(4): 208-216.

Anonymous (2000) Cutting-edge conservation techniques are tested in the cradle of ancient agriculture. Diversity 16(4): 15-18.

Arora, R. and Nayar, L. (1984) Wild relatives of crop plants in India. NBPGR Science Monographs, New Delhi 7: 1-90.

Barthlott, W., Biedinger, N., Braun, G., Feig, F., Kier, G. and Mutke, J. (1999) Terminological and methodological aspects of the mapping and analysis of global biodiversity. Acta Botanica Fennica 162: 103-110.

Barthlott, W., Lauer, W. and Placke, A. (1996) Global distribution of species diversity in vascular plants: towards a world map of phytodiversity (globale verteilung der artenvielfalt höherer pflanzen: Vorarbeiten zu einer weltkarte der phytodiversität). Erdkunde 50(4): 317-327.

Benz, B. (1988) In situ conservation of the genus Zea in the Sierra de Manantlan biosphere reserve. Recent Advances in the Conservation and Utilization of Genetic Resources: Proceedings of the Global Maize Germplasm Workshop. CIMMYT, Mexico, 59-69.

Breckle, S. W. and Walter, H. (2002) Walter's vegetation of the earth: the ecological systems of the geo-biosphere. Springer-Verlag Berlin Heidelberg.

Brehm, J. M., Maxted, N., Ford-Lloyd, B. V. and Martins-Louçao, M. A. (2008) National inventories of crop wild relatives and wild harvested plants: case-study for Portugal. Genetic Resources and Crop Evolution 55(6): 779-796.

Castañeda-Álvarez, N. P., Khoury, C. K., Achicanoy, H. A., Bernau, V., Dempewolf, H., Eastwood, R. J., Guarino, L., Harker, R. H., Jarvis, A., Maxted, N., Mueller, J. V., Ramírez-Villegas, J., Sosa, C. C., Struik, P. C., Vincent, H. and Toll, J. (2016) Global conservation priorities for crop wild relatives. Nature Plants 2(4): 1-6.

Clément-Mullet, J. J. (1866) Le livre de l'agriculture d'Ibn-al-Awam (kitab-al-felahah). Vol. 2, Verlag: Paris, A. Franck (Albert L. Herold succ.).

Damania, A. (1996) Biodiversity conservation: a review of options complementary to standard ex situ methods. Plant Genetic Resources Newsletter 107: 1-18.

Das, P., Mukherjee, S. and Sen, R. (2008) Improved bioavailability and biodegradation of a model polyaromatic hydrocarbon by a biosurfactant producing bacterium of marine origin. Chemosphere 72(9): 1229-1234.

Dastmalchi, K., Dorman, H. D., Laakso, I. and Hiltunen, R. (2007) Chemical composition and antioxidative activity of Moldavian balm (Dracocephalum moldavica L.) extracts. LWT-Food Science and Technology 40(9): 1655-1663.

Davazdahemami, S., Sefidkon, F., Jahansooz, M. R. and Mazaheri, D. (2008) Comparison of biological yield, essential oil content and composition and phenological stages of moldavian balm (Dracocephalum moldavica L.) in three planting dates. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 24(3): 263-270.

Davis, S. D., Heywood, V. H., Herrera-MacBryde, O., Villa-Lobos, J., and Hamilton, A. C. (1997) Centres of plant diversity: a guide and strategy for their conservation. Volume 3. The Americas. World Wide Fund for Nature (WWF). International Union for Conservation of Nature and Natural Resources. New Zealand, Australia.

De Candolle, A. (1886) Origin of cultivated plants. (English translation of the second edition) Hafner Publishing Company, New York.

Debouck, D. (2000) Perspective about in situ conservation of wild relatives of crops in Latin America. In Situ Conservation Research (Part 2), the 7th Ministry of Agriculture, Forestry and Fisheries (MAFF), Japan International Workshop on Genetic Resources, Proceedings, Tsukaba, Japan, 19-39.

Degreef, J. and Baudoin, J. P. (1996) In situ conservation of Phaseolus lunatus L. in the Central Valley of 680 Costa Rica: first results from studies on demography and phenology. Annual Report Bean Improvement Cooperative 39: 241-242

Dewan, M. L. and Famouri, J. (1964) The soils of Iran. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome.

Djamali, M., Akhani, H., Khoshravesh, R., Andrieu-Ponel, V., Ponel, P. and Brewer, S. (2011) Application of the global bioclimatic classification to Iran: implications for understanding the modern vegetation and biogeography. Ecologia Mediterranea 37(1): 91-114.

Dulloo, M., Guarino, L., Engelmann, F., Maxted, N., Newbury, J. and Attere, F. (1998) Complementary conservation strategies for the genus Coffea: a case study of Mascarene Coffea species. Genetic Resources and Crop Evolution 45: 565-579.

FAO (1989) The state of food and agriculture (Vol. 37), 25^th Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO), Rome.

Fielder, H., Smith, C., Ford-Lloyd, B. and Maxted, N. (2016). Enhancing the conservation of crop wild relatives in Scotland. Journal for Nature Conservation 29: 51-61.

Franks, J. R. (1999) In situ conservation of plant genetic resources for food and agriculture: a UK perspective. Land Use Policy 16(2): 81-91.

Frese, L., Akperov, A. and Nasser Arjmand, M. (1999) Collecting germplasm in Azerbaijan and Iran. IPGRI Newsletter for Europe 9.

Frey, W., Probst, W., and Shaw, A. (1976) Die vegetation des jokham-tals im Zentralen Afghanischen Hindukush. (La végétation de la vallée du Yokham dans l'Hindukush afghan central). Afghanistan Journal Graz, 3(1): 16-21.

Ghandilyan, P., Avagyan, A. and Nazarova, E. (1999) Diversity of wild relatives of cultivated plants in Armenia. IPGRI Newsletter for Europe 9.

Ghorbani, M. (2013) Economic geology of Iran: mineral deposits and natural resources. Springer, Science Business Media, Dordrecht.

Gintzburger, G., Toderich, K. N., Mardonov, B. K. and Mahmudov, M. M. (2003) Rangelands of the arid ‎and semi-arid zones in Uzbekistan. La Librairie du Cirad Montpellier, France.‎

Guarino, L. and Lobell, D. B. (2011) A walk on the wild side. Nature Climate Change 1(8): 374-375.

Hammer, K. and Khoshbakht, K. (2005) Towards a ‘red list’ for crop plant species. Genetic Resources and Crop Evolution 52(3): 249-265.

Hammer, K. and Schlosser, S. (1995) The relationships between agricultural and horticultural crops in Germany and their wild relatives. In: In situ conservation and sustainable use of plant genetic resources for food and agriculture in developing countries. (Ed. Engels J.), 74-82IPGRI/DSE, Rome, Italy.

Hammer, M. F., Redd, A. J., Wood, E. T., Bonner, M. R., Jarjanazi, H., Karafet, T., Santachiara-Benerecetti, S., Oppenheim, A., Jobling, M. A., Jenkins, T. and Ostrer, H. (2000) Jewish and Middle Eastern non-Jewish populations share a common pool of Y-chromosome biallelic haplotypes. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 97(12): 6769-6774.

Hanelt, P. (2001) Institute of plant genetics and crop plant research (IPK). In: Mansfeld’s encyclopedia of agricultural and horticultural crops (Vol. 3). Springer, Berlin, Germany.

Harlan, J. R. and De Wet, J. M. (1971) Toward a rational classification of cultivated plants. Taxon 20(4): 509-517.

Hauptvogel, P. (1998) Collection of plant genetic resources in protected areas and in situ conservation. In: Proceedings of international symposium on in situ conservation of plant genetic diversity. (Eds, Zencirci N., Kaya Z., Anikster Y. and Adams W.), 217-221, Central Research Institute for Field Crops, Ankara, Turkey.

He, Y., Gao, X. and Qiao, Y. (2000) Annual report of producing on inventory of wild relatives of crops species in Sichuan, China. IPGRI, Rome, Italy.

Hedge, I. C. and Wendelbo, P. (1978) Patterns of distribution and endemism in Iran. Notes from the Royal Botanic Garden Edinburgh 36(2): 441-464.

Heywood, V. H. and Dulloo, M. E. (2005) In situ conservation of wild plant species–a critical global review of good practices. IPGRI Technical Bulletin, International Plant Gen Resources Institute, Rome.

Heywood, V. H., Brummitt, R. K., Culham, A. and Seberg, O. (2007) Flowering plant families of the world (Vol. 88). Ontario: Firefly Books.

Hijmans, R., Garrett, K., Huaman, Z., Zhang, D., Schreuder, M. and Bonierbale, M. (2000) Assessing the geographic representativeness of genebank collections: the case of Bolivian wild potatoes. Conservation Biology 14: 1755-1765.

Homke, S. (2007) Timing of shortening and uplift of the pusht-e kuh arc in the zagros fold-and-thrust belt (Iran). A combined magnetostratigraphy and apatite thermochronology analysis. PhD thesis, The Universitat of Barcelona, Barcelona, Spania.

Hosseini, N., Mehrabian, A., and Mostafavi, H. (2021) The distribution patterns and priorities for conservation of monocots crop wild relatives (CWRs) of Iran. Journal of Wildlife and Biodiversity, 5(2): 28-43.

Hoyt, E. (1988) Conserving the wild relatives of crops. IPGRI/IUCN/WWF, Rome, Italy.

IBPGR (1985) Ecogeographic surveying and in situ conservation of crop relatives, report of an IBPGR task force. IBPGR Secretariat, Rome, Italy.

Jafari, A. (1989) Mountains and mountain range of Iran. Geographical Institute of Geography and Cartography, Tehran (in Persian).

Kapos, V., Rhind, J., Edwards, M., Price, M. F., and Ravilious, C. (2000) Developing a map of the world's mountain forests. In: Forests in sustainable mountain development: a state of knowledge report for. Task Force on Forests in Sustainable Mountain Development. (Eds, Price, M. F., Butt, N.), 4-9 CAB International, Wallingford, UK:

Kell, S. P., Knüpffer, H., Jury, S. L., Ford-Lloyd, B. V. and Maxted, N. (2008) Crops and wild relatives of the Euro-Mediterranean region: making and using a conservation catalogue. In: Crop wild relative conservation and use. (Eds, Master, N., Ford-Lloyd, B. V., Kell, S. P., Iriondo, J. M., Dulloo, M. E. and Turok, J), 69-109, CABI Publishing, Wallingford, UK.

Keova, R., Guteva, Y., Angelova, S. and Peeva, I. (1998) Possibilities for in situ conservation in Bulgaria. In: Proceedings of international symposium on in situ conservation of plant genetic diversity. (Eds, Zencirci N., Kaya Z., Anikster Y. and Adams W.), 195-198, Central Research Institute for Field Crops, Ankara, Turkey.

Khoshbakht, K. and Hammer, K. (2007) Threatened and rare ornamentals. Journal of Agriculture and Rural Development in the Tropics and Subtropics 108: 19-39.

Kier, G., Mutke, J., Dinerstein, E., Ricketts, T. H., Küper, W., Kreft, H. and Barthlott, W. (2005) Global patterns of plant diversity and floristic knowledge. Journal of Biogeography 32(7): 1107-1116.

Klein, J. C. (1982) Ungroupement rupicole de l'Alborz central (Iran): le Saxifragetum iranicae ass. nov. Doc. Phytosoc. 6: 191-201 (French).

Klein, J. C. (1994) La végétation altitude de l'Alborz central (Iran), entre les régions irano-turanienne et euro-Sibérienne. Institute Français de Recherche en Iran. Téhéran.

Labokas, J. (1998) Descriptors for in situ conservation of economic plant genetic resources. In: Proceedings of international symposium on in situ conservation of plant genetic diversity. (Eds, Zencirci, N., Kaya, Z., Anikster, Y. and Adams, W.), 213-215, Central Research Institute for Field Crops, Ankara, Turkey.

Labokas, J., Maxted, N., Kell, S., Brehm, J. M. and Iriondo, J. M. (2018) Development of national crop wild relative conservation strategies in European countries. Genetic Resources and Crop Evolution 65(5): 1385-1403.

Liyanage, A. S. U., Hemachandra, P. V., Edirisinghe, D. K., Senevirathna, S. K. and Takahashi, J. (2002) Surveying and mapping of wild species of Oryza in Sri Lanka. Japanese journal of Tropical Agriculture 46(1): 14-22.

Maxted, N. and Kell, S. P. (2009) Establishment of a global network for the in situ conservation of crop wild relatives: status and needs. FAO Commission on Genetic Resources for Food and Agriculture, Rome, Italy, 266.

Maxted, N., Dulloo, E., V Ford‐Lloyd, B., Iriondo, J. M. and Jarvis, A. (2008) Gap analysis: a tool for complementary genetic conservation assessment. Diversity and Distributions 14(6): 1018-1030.

Maxted, N., Ford-Lloyd, B. V. and Kell, S. P. (2008) Crop wild relatives: establishing the context. In: Crop wild relative conservation and use (Eds, Maxted, N., Ford-Lloyd, B. V., Kell, S. P. Iriondo, J., Dulloo, E. and Turok) 3-30. CABI Publishing, Wallingford.

Maxted, N., Kell, S., Ford-Lloyd, B., Dulloo, E. and Toledo, Á. (2012) Toward the systematic conservation of global crop wild relative diversity. Crop Science 52(2): 774-785.

Mazzola, P., Raimondo, F. and Scuderi, G. (1997) The occurrence of wild relatives of cultivated plants in Italian protected areas. Bocconea 7: 241-248.

McCall, G. J. H. (1997) The geotectonic history of the Makran and adjacent areas of southern Iran. Journal of Asian Earth Sciences 15(6): 517-531.

Mehrabian, A. R., Amini Rad, M. and Pahlevani, A. H. (2015) The map of distribution patterns of Iranian endemic monocotyledons. Shahid Beheshti University, Tehran.

Meilleur, Brien A. and Hodgkin, T. (2004) In situ conservation of crop wild relatives: status and trends. Biodiversity and Conservation 13(4): 663-684.

Noroozi, J., Akhani, H. and Breckle, S. W. (2008) Biodiversity and phytogeography of the alpine flora of Iran. Biodiversity and Conservation 17(3): 493-521.

Noroozi, J., Talebi, A., Doostmohammadi, M., Manafzadeh, S., Asgarpour, Z. and Schneeweiss, G. M. (2019) Endemic diversity and distribution of the Iranian vascular flora across phytogeographical regions, biodiversity hotspots and areas of endemism. Scientific Reports 9(1): 1-12.

Pandey, N. K., Tewari, K. C., Tewari, R. N., Joshi, G. C., Pande, V. N. and Pandey, G. (1993) Medicinal plants of Kumaon Himalaya, strategies for conservation. In: Himalayan biodiversity conservation strategies (Ed, Dhar U), 3: 293-302, Himavikas Publication, Nanital.

Pavek, D. and Garvey, E. (1999) The American wild relatives of crops: in situ conservation guidelines. In situ Subcommittee, Plant Germplasm Operations Committee, USDA-ARS Beltsville, MD, USA.

Potts, D. T. (2012) Fish and fishing. A companion to the archaeology of the ancient near East, John Wiley and Sons, UK.

Rivas-Martínez, S., Costa, M. and Sánchez-Mata, D. (1999) North American boreal and western temperate forest vegetation. Itinera Geobotanica 12: 5-316

Ruffner, C. M. and Abrams, M. D. (1998) Relating land-use history and climate to the dendroecology of a 326-year-old Quercus prinus talus slope forest. Canadian Journal of Forest Research 28(3): 347-358.

Sayadi, S. and Mehrabian, A. (2017) Diversity and distribution patterns of Solanaceae in Iran: implications for conservation and habitat management with emphasis on endemism and diversity in SW Asia. Rostaniha 17(2): 136-160.

Sayadi, S. and Mehrabian, A. (2018) Distribution patterns of Convolvulaceae in Iran: priorities for conservation. Rostaniha 18(2): 181-197.

Schönbeck-Temesy, E. (1969) Pyrus in Rechinger K. H. (ed.) Flora Iranica 66: 27-36. Graz, Austria: Akademische Druck- und Verlagsanstalt.

Sharma, A. (1998) Experts for conservation of wild crop varieties. The Financial Express, May 11.

Stöcklin, J. (1974) Possible ancient continental margins in Iran. In: The geology of continental margins, 873-887, Springer, Berlin, Heidelberg.

Stöcklin, J. (1977) Structural correlation of the Alpine ranges between Iran and central Asia. Societe Geologique de France, Paris, Memoire Hors Serie, 333-353.

Takhtajan, A., Crovello, T. J. and Cronquist, A. (1986) Floristic regions of the world (Vol. 544). University of California press, Berkeley.

Tan, A. and Tan, A. S. (1998) Database management systems for conservation of genetic diversity in Turkey. In: Proceedings of international symposium on in situ conservation of plant genetic diversity. (Eds, Zencirci N., Kaya Z., Anikster Y. and Adams W.), 309-321, Central Research Institute for Field Crops, Ankara, Turkey.

Tewksbury, J. J., Nabhan, G. P., Norman, D., Suzán, H., Tuxill, J. and Donovan, J. (1999) In situ conservation of wild chiles and their biotic associates. Conservation Biology 13(1): 98-107.

Thiers, B. (2016) Index herbariorum: a global directory of public herbaria and associated staff. New York Botanical Garden’s Virtual Herbarium.

Tomooka, N., Vaughan, D. A., Xu, R. Q. and Doi, K. (1998) Wild relatives of crops conservation in Japan with a focus on Vigna spp.; In: Annual report on exploration and introduction of plant genetic resources 14: 45-61, NIAR, MAFF, Japan.

Valdes, A. M. and Thomson, G. (1997) Detecting disease-predisposing variants: the haplotype method. American Journal of Human Genetics 60(3): 703-716.

Vavilov, N. (1950) The origin, variation, immunity and breeding of cultivated plants. Chronica Botanica, Waltham.

Vavilov, N. I. (1926) The origin of cultivated plants. News in Agronomy 76-85.

Villalobos, R. A., Ugalde, W. G. G., Chacón, F. C., Trejos, P. S. and Debouck, D. G. (2001) Observations on the geographic distribution, ecology and conservation status of several Phaseolus bean species in Costa Rica. Genetic Resources and Crop Evolution 48(3): 221-232.

Xu, R., Tomooka, N. and Vaughan, D. (2000) AFLP markers for characterizing the azuki bean complex. Crop Science 40: 808-815.

Yucel, D. S. and Baba, A. (2016) Prediction of acid mine drainage generation potential of various lithologies using static tests: Etili coal mine (NW Turkey) as a case study. Environmental Monitoring and Assessment 188(8): 1-16.

Zohary, M. (1973) Geobotanical foundations of the Middle East Vol. 1-2, Gustav Fischer Verlag Press, Stuttgart, Swets and Zeitlinger, Amsterdam.

آمار

تعداد مشاهده مقاله: 584

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 209

سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب

پیوندهای مفید

اخبار و اعلانات

آمار

بانک اطلاعات بوم‌شناختی ذخایر ژنتیکی خویشاوندان وحشی محصولات کشاورزی دولپه‌ای ایران: در راستای اهلی‌سازی و امنیت غذایی کشور