ضرورت تصحیح مجدّد دیوان مجدالدین همگر

1ـ مقدمه

روزگار پرآشوب ترکتازان مغول همواره سنگینی سوگ و اندوه نشسته بر شانه‌های فرهنگ و تمدن این کهن دیار را یادآور است؛ ازسوی دیگر تداعی اقتدار بزرگ‌مردانی است که شالودة اندیشه‌های خود را با حمایت خاندانی ادب‌پرور بر پایه‌های استوار بنا نهادند و نقش آشوب درون را بر اوراق دیوان‌ها و دیگر آثار خود به یادگار گذاشتند.

خواجه مجدالدین هبة الله بن محمد (احمد) همگر (607‑686 ق) شاعر این ایّام نیز گاه‌وبیگاه، دامان خویش را از ورطة آشوب‌ها برکشید و به سودای بازیافتن آرامش به آستان‌هایی مانند بارگاه اتابکان سلغری، خاندان جوینی و قراختاییان کرمان پناه برد و قریحة خود را در انواع ادبی آزمود. اگرچه برخی ظهور سعدی در این دوران را سبب غفلت از او و برخی از هم‌عصرانش دانسته‌اند (زرین‌کوب، 1363: 77)، توانایی‌ها، مهارت‌ها و ابداعات او در برخی زمینه‌ها سزاوار چشم‌پوشی نیست.

در معرفی «مجد همگر» اغلبِ منابع از دیرباز تاکنون، او را مدیحه‌سرای اتابکان فارس و خاندان جوینی دانسته‌اند و در گامی فراتر به اشاراتی بر نقّادی، زودشعری و بدیهه‌سرایی، استنساخ کتاب، حبسیّه‌سرایی مجد و مواردی از این دست بسنده کرده‌اند؛ گاهی نیز با بیان عبارات توصیفی دربارة شاعر، از ذکر دقایق شعری او غفلت ورزیده‌اند؛ حال آنکه دیوان مجد آیینه‌ای روشنگر از عصر و دورانی است که در آن می‌زیسته و به‌یقین دگرگونی‌های این عصر تأثیری بسزا در احوال درونی شاعر و ظهور این احوال در شعر او داشته است.

برای شناخت مجد، بیش از هر منبع دیگر، استناد به شعرِ او نخستین راهگشاست. مجد به سنّت شاعران و به‌شیوة مفاخره به مهارت‌های خود اشاره کرده و در سراسر دیوان، لفظ و معنی گواهِ بخشی از اندیشه‌ها و توانایی‌های اوست؛ اگرچه اشعار او گاهی از حصار شخصی و مناسبات و روابط فردی فراتر نمی‌رود، گاهی نیز نشان‌دهندة سیمای اجتماعی، تاریخی، سیاسی و مذهبی عصر شاعر است؛ ازاین‌رو ارائة متنی منقّح از دیوان و بررسی زندگی شاعر با استناد به متن اشعار و سیر تاریخی مشخصی که به‌روشنی از خلال ابیات ترسیم می‌شود، امری ضروری است.

ابن‌فوطی مجد را صاحبِ دیوانی در جمیع فنون می‌داند: «له دیوان حسن فی جمیع فنون» (ابن‌فوطی، 1374، ج 4: 547)؛ این سخن او بیانگر اعتبار اشعار مجد در میان هم‌عصران و نیز طبع‌آزمایی شاعر در موضوعات و فنون و احتمالاً قالب‌های مختلف شعری است.

آنچه دربارة دیوان مجد اهمیّت دارد، تفاوت سخنان دربارة شمار ابیات اوست. برخی شمار ابیات او را بسیار اندک دانسته‌اند (هدایت،1340، ج 1، بخش 3: 2076) و در برخی منابع شمار ابیات دیوان به دوازده هزار بیت می‌رسد (نسخة خطی ش: 2367). در هر حال این میزان در سخن تذکره‌نویسان و مصحّحان دیوان از 2000 بیت تا 12000 بیت در نوسان است. بخشی از این اختلافات برخاسته از نبود دیوانی جامع و دقیق نزدیک به عصر شاعر و نیز توجه بیشتر به قصاید و بی‌توجهی به قالب‌های دیگر دیوان به‌ویژه قطعات و غزلیات است؛ در چاپ موجود دیوان به تصحیح احمد کرمی، شمار این ابیات به حدود 6000 بیت و در تصحیح مصطفی منصف به 2645 بیت می‌رسد. شمار ابیات در تصحیح دوباره، بیش از 7000 بیت است. بیشترین علّت این تفاوت در رباعیّات و سپس غزلیّات و قطعات است.

1ـ1 پیشینة پژوهش

نخستین‌بار احمد کرمی در سال 1375 با همکاری انتشارات «ما» دیوان مجد را به چاپ رسانید؛ ایشان از نسخ استفاده‌شدة خود با مشخصات زیر یاد کرده‌اند:

1)        نسخة عکسی دانشگاه تهران به تاریخ 1005 و دیگر نسخ آن کتابخانه از سدة 11 به بعد؛

2)         دو نسخه به تاریخ 1007؛

3)         نسخ مجلس به تاریخ‌های 1009، 1010، 1049 و نسخ بعد از سدة 11 کتابخانة مجلس؛

4)        نسخة کتابخانة ملک به تاریخ 1025 و نسخ بعد از سدة 11 ملک.

مصحّح از نسخة موجود در موزة بریتانیا یاد کرده که در دسترس ایشان نبوده است؛ همچنین به تنظیم و تفکیک اشعار دیوان براساس نسخة 1007 و تصحیح براساس 16 نسخه و جُنگ اشاره کرده است (نقل با تلخیص از کرمی، 1375: 8 و 9).

دیوان مجد بار دیگر در سال 1376 به همّت آقای مصطفی منصف برای پایان‌نامة کارشناسی ارشد و براساس نسخ زیر تصحیح شده است:

1)         کتابخانة پاریس موجود در دانشگاه تهران به شمارة 1322 به‌عنوان نسخة اساس؛

2)         نسخة دانشگاه تهران به شمارة 6041، نسخة کتابخانة بادلیان موجود در دانشگاه تهران به شمارة 801، نسخة کتابخانة بادلیان موجود در دانشگاه تهران به شمارة 894؛

3)         نسخ شمارة 13664 و 2660 کتابخانة مجلس به‌عنوان نسخ کمکی (منصف، 1376: ع‑غ).

همچنین سید علی میرافضلی نخستین‌بار دربارة رباعیات مجد و معرفی نسخة ارزشمند این رباعیات، مقاله‌ای عالمانه نگاشته است (میرافضلی، 1387: 337‑346). سپس احمدرضا یلمه‌ها با تکیه بر نسخة یادشده، برخی از رباعیات موجود در تنها تصحیح دیوان را بررسی و نقد کرده است (یلمه‌ها، 1391: 73‑90)؛ سایر مقالات موجود دربارة مجد همگر، در موضوعاتی مانند ویژگی‌های سبکی، زبانی، تاریخی و غیره است.

 

2ـ بحث و بررسی

در این مقاله نخست، نسخه‌های موجود دیوان و شیوة انتخابی در تصحیح مجدد را بیان کرده‌ایم و سپس به شرح برخی از اشکالات دو تصحیح پرداخته‌ایم. بدیهی است از ذکر موارد اصلاحی در تصحیح دوم (منصف)، اشکالات تصحیح دوم که وجه درست آن در دیوان چاپی موجود است و همچنین از تکرار نقص‌ها و خطاهای رباعیات در تصحیح کرمی ـ که برخی از آنها در مقالة احمدرضا یلمه‌ها (یادشده در سطور پیشین) بررسی شده است ـ پرهیز کرده‌ایم.

2ـ1 معرفی نسخه‌های دیوان

نسخه‌های موجود دیوان که در تصحیح دوباره از آن بهره گرفته‌ایم، با ذکر علائم اختصاری عبارت است از:

1) نسخة شمارة 3713 کتابخانة موزة بریتانیا: «می»

مجموعه‌ای مشتمل بر چهار دیوان است؛ کتابت‌شده در 697 ق. به دست محمدشاه بن علی بن محمود اصفهانی؛ نوة مجد همگر، اسحاق بن قوام، در اوراق سفید این دیوان‌ها، نسخه‌ای از رباعیات مجد را که حدود 610 رباعی است، به خط نسخ جلی کتابت کرده است؛ تصویر نسخه به شمارة 234 و 235 در کتابخانة مینوی موجود است. متأسفانه بخشی از این رباعیات ارزشمند به‌سبب ساقط‌شدن اوراق، از دست رفته است (برای معرفی کامل این نسخه، رک: میر افضلی، 1387: 337‑346).

2) نسخة شمارة 8582 دانشگاه تهران: «دان»

نستعلیق؛ 255 برگِ 15 سطری؛ قرن 10 و 11؛ مجدول؛ در ابتدای برخی قطعات عنوان‌هایی آمده است که احتمالاً با خط دیگری افزوده شده است. نسخه ازنظر اشتمال بر اغلب اشعار، کامل‌ترین نسخه است؛ اما غلط‌های املایی و نادرستی‌های «بسیاری» در کتابت کلمات و نیز در مواردی جابه‌جایی و افتادگی ابیات و حروف و کلمات دارد؛ در پایان نسخه آمده است: «تمّت الکتاب بعون الملک الوهّاب» و تاریخ ندارد.

3) نسخة شمارة 6041 دانشگاه تهران: «دا»

نستعلیق؛ سدة 10؛ 70 برگِ 15 سطری؛ با افتادگی آغاز و انجام؛ نیز در مواضع دیگر، افتادگی‌هایی دارد. در قطعات، غزلیات و رباعیات بسیار محدود و بدون ترکیب‌بند و ترجیع‌بند و در موارد محدود دارای عنوان اشعار است.

4) نسخة شمارة 10865 دانشگاه تهران: «دن»

نستعلیق؛ بی‌تا؛ 93 برگ با سطور متفاوت؛ مجدول؛ دارای متن و حاشیه با افتادگی در آغاز نسخه و مخدوش در انجام نسخه و دربردارندة قصاید، غزلیات، قطعات، رباعیات و غیره است.

5) نسخة موجود در کتابخانة پاریس شمارة 1/791s.p: «پا»

نستعلیق؛ 72 برگِ 18 سطری؛ فیلم آن در کتابخانة دانشگاه تهران به شمارة 1322 موجود است. در پایان نسخه آمده است: «تمّت الدّیوان بعون الملک المنّان تحریراً فی هشتدهم شهر شوّال سنة ستّ و الف (1006)»، اما در فهرست نسخ بدون تاریخ معرفی شده است. ابیاتی از ابتدای نسخه ساقط شده و نیز در قطعات، غزلیات و رباعیات بسیار محدود است. بدون ترجیع‌بند و چند ترکیب‌بند است؛ همچنین ضبط‌های نادرست فراوانی دارد.

6) نسخة کتابخانة بادلیان شمارة 678 الیوت 56: «لن»

نستعلیق؛ مجدول؛ بی‌تا؛ 191 برگِ 15 سطری؛ به خط قوام فرزند محمد شیرازی است؛ فیلم آن در دانشگاه تهران به شمارة 894 موجود است. صفحات در بخش‌هایی از نسخه جابه‌جا شده است و در غزلیات و اغلب قطعات نقص دارد.

7) نسخة کتابخانة بادلیان شمارة 5/565 الیوت 85: «ل»

نستعلیق؛ مجدول؛ 52 برگ 17 سطری؛ تاریخ 1005؛ فیلم آن در کتابخانة دانشگاه تهران به شمارة 801 موجود است؛ فقط مشتمل بر قصاید است و ضبط‌های نادرست فراوان دارد؛ در ادامة دیوان مجد، دیوان شمس طبسی آمده است؛ ازاین‌رو در فهرست نسخ، اوراق آن 98 برگ آمده است.

8) نسخة کتابخانة دانشگاه استانبول شمارةUK.FY.377

نستعلیق ممتاز؛ 219 برگ 12 سطری؛ دو سرلوحة مذهّب و مرصّع مزدوج بسیار نفیس؛ مجدول طلایی و الوان؛ قرن 9 (هاشم‌پورسبحانی و آق‌سو، 1374: 179). بدون قطعه است و در غزل نقص دارد. غلط‌های فراوان دارد؛ چه در املای کلمات و چه در خوانش اشعار. به نظر می‌رسد تاریخ یادشده برای کتابت نسخه حدس درستی نباشد؛ نسخه مُهر ناخوانایی دارد (فقط نام محمّد نمایان است).

9) نسخة کتابخانة مجلس شورای اسلامی: «مج 1»

نستعلیق؛ 150 برگ 18 سطری؛ در پایان نسخه آمده است: «تمام شد کتاب مجدالدین همگر علیه‌‌الرحمه در تاریخ ذی‌حجه‌‌الحرام سنة 1302». ابیاتی از ابتدای نسخه ساقط و نسخه‌ای نسبتاً کامل در قالب‌های شعری است (گرچه در سنجش با نسخة «دان» نواقصی دارد).

10) نسخة شمارة 2660 کتابخانة مجلس شورا: «مج 2»

نستعلیق 22 سطری به کتابت محمد حسن؛ مشتمل بر سه دیوان امامی و ظهیر فاریابی و مجد همگر؛ «نسخه متعلّق به استاد بهار بوده و ایشان در صفحة اوّل نسخه نوشته است: نسخة زیبایی است و دو دیوان اوّل [امامی] و سوّم [مجد همگر] که از کبریت احمر کمیاب‌تر است، بسیار عزیزالوجود است. حرّره به تاریخ 1300 شمسی، بهار غفر له» (به‌نقل از خویینی، 1394: مقدمه، بیست و نه). محدود در غزلیات، قطعات، رباعیات و بدون ترجیع‌بند و چند ترکیب‌بند است و ابیات به‌ترتیب قوافی منظّم شده است.

11) نسخة شمارة 13664 کتابخانة مجلس شورا: «مج 3»

نستعلیق 71 برگ 19 سطری (گاهی این رقم تغییر می‌کند)؛ محدود در غزلیات، قطعات، رباعیات و بدون ترجیع‌بند و چند ترکیب‌بند است. به دو خط کتابت شده و در حاشیه معنی برخی لغات و افتادگی‌های متن آمده است؛ نسخه مجموعه‌ای از چند رساله و 93 برگ؛ 71 برگ آن متعلق به دیوان مجد است. در پایانِ نسخه دو قطعة دیوان، به نقل از جُنگی خطی و بدون تاریخ نقل شده است.

12) نسخة شمارة 1053 کتابخانة مجلس شورا: «مج 4»

نستعلیق؛ 23 سطری؛ به تاریخ 1009؛ شامل دو بخش: بخش نخست دیوان مجد همگر و بخش دوم لوامع‌الاشراق جلال‌الدّین دوانی؛ محدود در غزلیات، قطعات، رباعیات و بدون ترجیع‌بند و چند ترکیب‌بند است؛ بعضی اوراق این نسخه جابه‌جا شده است.

13) نسخة شمارة 1032 کتابخانة مجلس شورا: «مج 5»

نستعلیق؛ 42 برگ 19 سطری؛ به تاریخ 1010؛ مشتمل بر سه دیوان مجد همگر، عنصری و شمس طبسی؛ مشتمل بر قصاید و بدون قالب‌های دیگر است. نفیسی دربارة این نسخه در بخش معرفی نسخة دیوان عثمان مختاری و ازرقی چنین گفته است: «این دو نسخه را یحیی نامی در شهر آکره به سال 1010 نوشته، از طرز خطّ و جدول‌کشی و کاغذ و قطع کتاب مسلّم است که دیوان عنصری و مجد پیوستة این دو نسخه بوده و نویسنده مجموعه‌ای از دیوان‌ها نگاشته بوده و کتابفروشی آنها را از یکدیگر جدا ساخته و فروخته است» (نقل از ابن‌یوسف شیرازی، 1318، ج 3: 399‑400). این نسخه غلط‌های مشهور و فراوانی دارد.

14) جنگ شمارة 2326 کتابخانة مجلس شورا: «مج 6»

مجموعه اشعار شاعران و 9 صفحة 28 سطری متعلّق به اشعاری از مجد؛ خط ریز دربردارندة چند قصیده و قطعه و یک غزل؛ به‌سبب وجوه اغلب صحیح، در مقابله از آن بهره‌مند شدیم.

15) نسخة شمارة 1915 کتابخانة ملّی: «مل»

شکسته نستعلیق؛ 74 برگِ 15 سطری؛ در پایان نسخه پس از شرحی درباب مجد همگر آمده است: «تمّت الکتاب بعون ‌الملک الوهّاب در بیست و چهارم رمضان المبارک 1263». نسخه‌ای عنوان‌دار در اغلب قصاید و گاهی در قطعات است. محدود در غزلیات، قطعات، رباعیات و بدون ترجیع‌بند و چند ترکیب‌بند است؛ برخی لغات در حاشیة صفحاتِ نخست، معنی شده است.

16) نسخة شمارة5514 کتابخانة ملک: «ک 1»

نستعلیق؛ 110 برگ 11 سطری. در پایان نسخه آمده است: «بتاریخ یوم الاثنین 20 شهر جمادی‌الثانی 1283 دیوان فصاحت بنیان مولانا مجدالدین همگر شیرازی رحمة‌الله‌علیه صورت اتمام پذیرفت. کتبه العبد المذنب عبدالله غفر ذنوبه و ستر عیوبه». محدود در غزلیات، قطعات، رباعیات و بدون ترجیع‌بند و چند ترکیب‌بند است. در لابه‌لای برگ‌ها مُهر «محمّدحسین» دارد.

17) نسخة شمارة 5307 کتابخانة ملک: «ک 2»

مجموعه نستعلیق؛ 13 برگ 31 سطری متعلّق به قصایدی از مجد همگر؛ در حواشی نسخه، دیوان فرید آمده است.

18) نسخة شمارة 5319 کتابخانة ملک: «ک 3»

مجموعه‌ای از اشعار شاعران مختلف و 11 صفحة آن (835‑836) متعلّق به غزلیّاتی از مجد همگر است که در حواشی و متن کتابت شده است؛ چند غزل این نسخه در نسخ دیگر نیامده است.

برخی از نسخ یادشده شباهت‌هایی دارند؛ ازجمله: نسخه‌های دان، مج 1، دن/ لن، ت/ دا، مج 4/ پا، مج 2/ ل، مج 5، ک 2/ مج 3، مل، ک 1.

19) نسخ دیگر

علاوه‌بر نسخه‌های بالا، نسخ دیگری نیز به نام مجد فهرست شده است که برخی در دسترس نبوده و برخی به‌خطا به نام مجد فهرست شده است؛ برخی نیز عموماً منتخبی از اشعار مجد یا مجموعه‌هایی متعلّق به سده‌های 12 و 13 ق. است که تعداد بسیار محدودی از اشعار مجد را در بر دارد؛ از آن جمله است:

- نسخة شمارة 2403 کتابخانة مسجد اعظم قم به کتابت حسین بن عیسی حسینی که با عنوان دیوان «رهی» به نام مجد همگر ثبت شده است؛ اما هیچ‌کدام از اشعار آن از مجد نیست.

- نسخة شمارة 3/10؛ اراک؛ عبدالحسین بیات؛ نستعلیق به تاریخ 1007، 6000 بیت؛ به کتابت نعمة‌الله بن عنایة‌الله خمامی کمره‌ای؛ شامل قصاید، قطعات، ترکیبات، غزلیات و رباعیات.

متأسفانه این نسخه با وجود اهمیت، اکنون موجود نیست و کرمی در مقدمة دیوان چاپی از تنظیم و تفکیک اشعار دیوان بر مبنای نسخة 1007 سخن می‌گوید که به نظر می‌رسد مراد او همین نسخه باشد (کرمی، 1375: 9).

- نسخة شمارة 2760؛ تبریز؛ ملّی؛ بی‌تا؛ منتخب دیوان؛ خط نسخ؛ 28 برگ (این نسخه نیز موجود نیست).

- نسخة شمارة 20/33؛ تهران؛ مهدوی. نستعلیق کتابت عبدالله بن رئیس محمد جعفر؛ تاریخ 1262 ق. (این نسخه نیز موجود نیست).

- نسخة شمارة 5044 کتابخانة ملک؛ نستعلیق خوش 11 برگ؛ به تاریخ 1025. دربردارندة گزینشی از برخی از اشعار دیوان مجد است.

- نسخ شمارة 5085، 5086 و 5112 کتابخانة ملک که منتخب اشعار و دربردارندة چند شعر محدود از مجد است.

- نسخة شمارة 13114 کتابخانة ملّی؛ 37 صفحة 20 سطری؛ منتخبی از قصاید، غزلیّات، ترکیب‌بند، قطعات و رباعیات (از این نسخه در یک مورد از نسخه‌بدل‌ها، با عنوان «مل 1» یاد کرده‌ایم).

- نسخة شمارة 5976 کتابخانة مجلس؛ منتخب اشعار (این نسخه به نسخة پیشین شباهت کامل دارد و ازین نسخه در یک مورد، در نسخه‌بدل‌ها با عنوان «مج 7» یاد کرده‌ایم).

- نسخ شمارة 2682، 2336، 13214، 8173، 13479، 9466 کتابخانة مجلس که منتخب اشعار شاعران و دربردارندة اشعاری محدود از مجد است.

در تصحیح دوباره، 18 نسخة نخست بررسی و مقابله شد. سایر جُنگ‌ها و نسخ (معرفی‌شده در شمارة 19 به‌جز موارد غیردسترس یا مواردی که به‌خطا به نام مجد معرفی شده است)، نکتة درخور توجهی برای تصحیح نداشتند؛ همچنین نگارنده از برخی جنگ‌ها و سفینه‌های چاپی‌ای بهره برد که دربردارندة اشعار مجد بود.

ضبط‌های استنادشده از نسخة چاپی دیوان، نیز با عنوان «چ» معرفی شده است.

2ـ2 شیوة تصحیح دوبارة دیوان

دیوان مجد از آن دسته دیوان‌هایی است که نسخ آن به‌جز در رباعیّات، مربوط به سده‌های 10 و 11 و پس از آن بوده و از امتیاز نسخ نزدیک به عصر شاعر بهره‌ای نداشته است. بی‌تردید یکی از مشکلات تصحیح انتقادی و منقّح دیوان تاکنون، دسترسی‌نداشتن به نسخة کامل و اقدم بوده است. متأسفانه اغلب نسخ دیوان مجد به‌جز در بخش قصاید، ناقص یا بدون قالب‌های دیگر است و نسخه‌های کامل نیز اشکالات فراوانی در ضبط دارد؛ چنانکه وضعیت این نسخ به‌گونه‌ای نیست که بتوان به یکی از آنها به‌طور کامل استناد کرد؛ازاین‌رو تصحیح دوبارة دیوان مطابق نسخة اساس امکان‌پذیر نبود و ناگزیر، با مقابلة 18 نسخه و جُنگی که معرفی کردیم، در قالب‌های دیگر به‌جز رباعی، روش التقاطی و بینابین را برگزیدیم. نخست با استخراج کل اشعار از نسخه‌های مختلف، به‌ویژه نسخة «دان» که تعداد اشعار آن از سایر نسخ افزون‌تر است (به‌سبب نقص در چند مورد و نیز غلط‌های بسیار، نمی‌توانست نسخة اساس باشد)، متنی نسبتاً کامل فراهم شد و سپس با مقابلة نسخ مختلف، برای گزینش وجوه برتر کوشیدیم.

ملاک ما در انتخاب ضبط‌های برتر به‌سبب نزدیک‌بودن تاریخ کتابت نسخ و ترجیح‌ندادن قطعی یکی بر دیگری، وجه غالب در بیشتر نسخه‌ها بود؛ همچنین به نکته‌های زبانی، سبکی، لغوی، تناسب کلمات در موازنه‌ها و قرینه‌سازی‌های رایج و استفاده‌شدة شاعر و گریز از کاربرد شیوة ذوقی و قیاس شخصی، در حدّ امکان توجه شد؛ البته آنجا که تکیه بر بیشتر نسخه‌ها و دلایل و قراین چندان کارساز نبود، به احتمالِ ترجیح و انتخابِ وجهی دیگر و یا تصحیح قیاسی انجامید؛ عنوان اشعار نیز در قصاید و قطعات از نسخة «مل» و در رباعیّات از «می» انتخاب شد.

همچنین به‌سبب وجود نقص‌ها و کاستی‌ها در نسخ، ناگزیر و در مواردی اندک، واژه‌هایی به متن افزوده شد و افزوده‌ها در [] قرار گرفت؛ علاوه‌بر این، در مواردی که وجوه یادشده در نسخه‌بدل‌ها، وجوه محتمل و درخور توجهی بود، در زیرنویس به مناسب‌بودن این ضبط‌ها اشاره شد تا در صورت دستیابی به نسخة دقیقی از دیوان، تکلیف این وجوه نمایان شود.

از نکته‌های مهم آن است که به نظر می‌رسد مصحّح پیشین (کرمی) نسخه یا نسخی با وجوهِ نزدیک به متن اصلی در اختیار داشته است (ظاهراً نسخة عبدالحسین بیات) که برخی از ضبط‌های آن نسخه‌ها در هیچ‌کدام از نسخ ما نیست؛ حال آنکه ضبط‌های تأمل‌برانگیز و گاه درستی بوده است که قابلیّت اعتماد بدان در متن وجود دارد؛ بنابراین از آنجا که هدف ما دستیابی به متنی منقّح است، در اینگونه موارد، ضبط‌های متن چاپی را به متن آوردیم و ضبط نسخ را به زیرنویس منتقل کردیم؛ همچنین بخشی از رباعیات و دیگر اشعار متن را که در هیچ‌کدام از نسخ ما نیامده است، از متن چاپی استخراج و در [] ذکر کردیم.

در بخش رباعیّات، تنها نسخة اقدم از اشعار مجد نسخه‌ای است که یازده سال پس از مرگ شاعر کتابت شده است ) اگر مشکل اوراق مفقود این نسخه وجود نداشت، بی‌گمان تکلیف بخشی از رباعیات سرگردان، بیش‌از‌پیش نمایان می‌شد(؛ به همین سبب شیوة تصحیح به‌گونه‌ای دیگر است؛ تصحیح در این بخش، با تکیه بر نسخة بریتانیا به‌عنوان نسخة اساس و سپس مقابله با نسخ دیگر صورت گرفته است؛ به‌جز موارد ناقص این نسخه، به‌سبب مفقودشدن اوراق و نیز موارد ناخوانایی که میزان آن اندک است، در سایر موارد ضبط رباعیات براساس این نسخه بوده است؛ در دو مورد اخیر به ضبط نسخ دیگر استناد شد.

2ـ3 نقد و نظری بر چاپ و تصحیح پیشین دیوان

آنچه نگارندة این سطور را به تصحیح دوبارة دیوان ترغیب کرد، وجود کاستی‌ها و لغزش‌های راه‌یافته به دو تصحیح پیشین است؛ مهم‌ترین ایرادهای تصحیح کرمی در ادامه بیان می‌شود.

2ـ3ـ1 معرفی‌نکردن دقیق نسخه‌ها

مصحّح در مقدمه از در دست داشتن نسخ متعدد دیوان می‌گوید؛ اما چنانکه لازمة یک تحقیق عالمانه است، ویژگی‌های این نسخ را معرفی نمی‌کند؛ به‌گونه‌ای که بر خواننده نامعلوم است برخی وجوه انتخابی ایشان برای متن، که گاهی نیز تأمل‌برانگیز و صحیح است، بر چه پایه‌ای استوار است؛ همچنین ایشان به در اختیار داشتن نسخی شخصی نیز اشاره می‌کنند که امروز برای نگارندة این سطور تکلیف این نسخه‌ها نامعلوم است.

2ـ3ـ2 ضبط‌نکردن دقیق و کامل نسخه‌بدل‌ها

مصحّح در هیچ قسمت از تصحیح به ارائة نام نسخه‌های مختلف در زیرنویس نپرداخته و فقط به ذکر تفاوت‌های محدود این نسخ با متن اقدام کرده است؛ حال آنکه اشاره به در اختیار داشتن نسخ یادشده در مقدمه، به‌یقین نیازمند بیان تفاوت‌های بسیار آنهاست؛ گویا هدف ایشان فقط ارائة متنی از دیوان بوده است.

2ـ3ـ3 خطا در بیان قالب برخی از اشعار

مصحّح گاهی به ارائة نادرست قالب‌ها، خواه به‌سبب اختلاط در نسخه‌ها و خواه به‌سبب خطای شخصی، اقدام کرده است؛ چنانکه بند دوم ترجیع‌بندی به مطلع:

در بخش غزلیات آمده است (همگر، 1375: 436) و یا غزلی با مطلع:

در بخش ترکیب‌بندها آمده است (همان: 521).

نمونه‌های دیگری از این خطاها به‌ویژه در غزلیات نمایان است.

2ـ3ـ4 راهیابی اشعار دیگر شاعران در دیوان مجد

مصحّح اشعاری را از شاعران دیگر در دیوان چاپی آورده که به‌خطا وارد نسخ دیوان مجد شده است؛ بدیهی است با بررسی سبک شعری مجد و تعمق در این باره می‌توان چنین انتساب‌های نادرستی را مردود دانست؛ از این جمله می‌توان به اشعاری از فلکی شروانی، عمعق بخارایی، رضی‌الدین بابا (درباب این موضوع رک: بشری، 1387: 48‑68) سوزنی سمرقندی، مولوی و غیره اشاره کرد. به این موارد باید رباعیات راه‌یافته به نسخه‌های دیوان مجد را افزود که متعلق به شاعران دیگر بوده و بررسی آن نیازمند تحقیقات بیشتر است.

2ـ3ـ5 غلط‌های فراوان در متن

مهم‌ترین ایراد تصحیح کرمی راهیابی ضبط‌های نادرست در متن است و این امر حاصل بدخوانی نسخه‌ها، خطا در نقطه‌گذاری، غلط‌های املایی، خطاهای وزنی، افتادگی‌ها یا اضافات نابه‌جای کلمات، حروف‌چینی ناشیانه و مقابله‌نکردن نسخ به‌طور دقیق و ترجیح وجوه نامناسب در متن است. مهم‌ترین این موارد بدخوانی یا خطاخوانی نسخ است که ذکر نمونه‌های متعدد این غلط‌ها نیازمند گزارش جداگانه است؛ برای نمونه به موارد زیر بسنده می‌شود.

2ـ3ـ5ـ1 بدخوانی نسخ

کرمی: که این کریان ز پهلوی (همگر، 1375: 452).

بیت در نسخ «دان، دن، لن، ت، مج 1» آمده است؛ در سه نسخة نخست به‌غلط «این گرد ران» و در نسخة «ت» به‌صورت «گردان» آمده است. وجه درست مطابق نسخة «مج 1» است.

 «گرد ران» قسمت پرگوشت ران گوسفند را گویند و «گرد ران داشتن» در معنای عیش است (رک: دهخدا، 1373: ذیل کلمة گرد ران).

کرمی: تفتة مصدور (همگر، 1375: 541).

بیت در نسخه‌های «دان، دن، مج 1» آمده است؛ وجه کرمی مطابق «دن» و نیز ضبط «دان» به‌صورت «نفسة مصدور» نادرست و وجه صحیح مطابق «مج 1» است.

کرمی: کز ماک ده (همان: 538).

بیت در نسخ «دان، دن، مج 1» آمده است؛ ضبط کرمی مطابق «دن» و نیز ضبط «مج 1» به‌صورت «پاک ده» هر دو خطاست و وجه درست مطابق «دان» است. همچنین در هر سه نسخه «زین» به‌جای «زی» آمده است و وجه کرمی در این باره صحیح است.

«ناک ده» به معنی آنکه چیز مغشوش خاصه مشک و عنبر دهد (رک: دهخدا، 1373: ذیل کلمة چشمارو).

کرمی: لبس چشم آزو (همگر، 1375: 623).

بیت در نسخه‌های «دان، دا، دن، پا، مج 1، مج 2، مج 3، مج 4، مل و ک 1» آمده است؛ ضبط مصرع دوم در چند نسخه به‌صورت «چو خامه سر به ته افکنده و سیه شده رو» و «چشمارو» به‌صورت‌های «چشم آزو، چشم آرو، و نیز حسم آرو» آمده است؛ «چشمارو یا چشم آرو» نقش چهرة آدمی با چشم و رویی زیباست که بر روی کوزه و سفال ترسیم کنند؛ در آن سکه ریزند با پارچة رنگین می‌پوشانند و برای دفع چشم‌زخم از بام خانه به کوچه می‌افکنند (رک: دهخدا، 1373: ذیل کلمة چشمارو).

کرمی: نیک مرد آن (همگر، 1375: 602).

بیت در نسخه‌های «دان، دا، دن، مج 1 و مج 4» آمده است؛ ضبط کرمی مطابق این نسخ و خطاست؛ از آنجا که موضوع دربارة هجو شخصیتی است که شاعر در چند قطعه از او یاد کرده است، در تصحیح جدید، وجه درست به‌قیاس برگزیده شد.

کرمی: خشم تو خیمه‌ای است حلم‌پذیر (ظاهراً ضبط نسخه یا نسخی که ما در اختیار نداریم، چنین بوده است)؛ عفو تو دابه‌ای... (همان: 600).

بیت در نسخه‌های «دا، پا، مج 2، مج 3، مج 4، مل و ک 1» آمده است. در چند نسخه به‌جای «جودی است» به‌خطا «خود ببست» و «جود نیست»، به‌جای «حمل‌پذیر» ضبط «جورپذیر»، به‌جای «بحرآشام» واژة «سحرآشام» و به‌جای «وادی است» ضبط «و دایه‌ای است» آمده است. در تصحیح جدید با توجه به تناسب و جناس موجود در کلمات، «جودی، وادی، بحر، حلم و حمل» برگزیده شد.

«جودی» نام کوهی است.

کرمی: هسته (همان: 539).

بیت در نسخه‌های «دان، دن، مج 1» آمده و ضبط «هسته» در تصحیح کرمی و «خسته» در «مج 1» نادرست است. «مسته» طعمة مرغان شکاری است. در مصرع دوم با وجود ضبط «تحفه» در همة نسخه‌ها، به نظر می‌رسد «طعمه» مناسب بیت باشد.

کرمی: سرخ (همان: 194).

بیت در همة نسخه‌ها به‌جز «مج 6، ک 3» با ضبط صحیح آمده است و وجه کرمی مطابق نسخ «پا، مج 2، مل، ک 1» خطاست. «مرخ» به معنای «نوعی بید دشتی» است (رک: دهخدا، 1373: ذیل کلمة مرخ).

کرمی: مالیست... آنها... (همگر، 1375: 562).

بیت در نسخه‌های «دان، دن، مج 1» آمده است؛ ضبط کرمی مطابق «دن» و خطاست؛ وجه صحیح براساس «دان، مج 1» است.

کرمی: جهل (همان: 588).

بیت در نسخه‌های «دان، دن، مج 1» آمده و ضبط کرمی مطابق نسخ یادشده و خطاست؛ «حجل» در معنی «جهیدن کلاغ» است (رک: دهخدا، 1373: ذیل جحل) و در تصحیح جدید به‌قیاس برگزیده شد.

کرمی: مکاس گرد کردن (همگر، 1375: 629).

بیت در نسخه‌های «دان، دن، مج 1» آمده است؛ در «دان» و «دن» به‌صورت «مکاس گردون» و در «مج 1» به‌صورت «بکاس گردون» آمده است. «مکاس‌کردن» در معنی «چانه‌زدن» مناسب بیت است (رک: دهخدا، 1373: ذیل بیرنگ) و در تصحیح جدید به‌قیاس برگزیده شد.

کرمی: نیرنگ (همگر، 1375: 535).

بیت در نسخه‌های «دان، دن، لن» آمده است و ضبط کرمی مطابق نسخِ یادشده و خطاست؛ وجه درست به تناسب با کلمة «نقش» و معنای بیت «بیرنگ» است و به‌قیاس در تصحیح جدید برگزیده شد.

بیت در موضوع عارض‌شدن تب بر ممدوح است و «بیرنگ» نشان و هیولایی باشد که نقاشان و مصوّران، مرتبة اول بر کاغذ و دیوار بکشند و بعد از آن قلم‌گیری و رنگ‌آمیزی کنند؛ همچنین بنّایان که طرح عمارتی را رنگ بریزند و... (رک: دهخدا، 1373: ذیل بیرنگ).

به نظر می رسد «بیرنگ» همان «پیرنگ» در تعابیر امروزی به معنای «پس‌زمینه» باشد.

کرمی: بیهوده تازی‌ای (همگر، 1375: 543).

بیت در همة نسخه‌ها به‌جز «مج 6، ک 3» آمده است و ظاهراً به تناسب کلمة «ذکر» و معنای بیت، «بیهوده‌گویی» مطابق نسخه‌های «دان، دن» مناسب است؛ ضبط سایر نسخه‌ها به‌صورت بیهوده بازییی، بیهوده‌تازییی و بیهوده گوهری است.

کرمی: معجزت (همان: 356).

بیت در همة نسخه‌ها به‌جز «مج 3، مج 6، ک 1، ک 3، مل» آمده است و ضبط کرمی مطابق بیشتر نسخ و خطاست؛ شعر در مدح «الغ ترکان» حاکم کرمان و همسر قطب‌الدین محمد است؛ بدیهی است «معجر» به تناسب معنی و به قرینة تاج، مناسب است که براساس نسخ «لن، پا، ک 2» برگزیده شد.

کرمی: گفتی ان الله (همان: 187).

بیت در همة نسخه‌ها به‌جز «دا، مج 6، ک 3» آمده است. ضبط کرمی مطابق نسخة «مج 2» مُخِل وزن و معنی است و ضبط‌های مختلفِ «گفته است، گفتید، گفتند» در نسخه‌های دیگر نیز نادرست است.

شاعر خطاب به ممدوح می‌گوید: لا بر زبان تو جاری نشده است، مگر پس از واژة «اشهد أن» و گواهی‌دادن بر یگانگی خدا. وجه درست براساس نسخة «مج 1» است و در نسخه‌های «دان و دن» به‌خطا «گفتستی آن لا» آمده است؛ همچنین مصرع دوم در برخی نسخه‌ها به‌خطا «نپیچند، نپیچید» ضبط شده است.

کرمی: کرج... رشتة تُنُکَت (همان: 225).

بیت در همة نسخه‌ها به‌جز «دا، مج 6، ک 3» آمده است. ضبط‌های کرمی «کرج» مطابق نسخ «مل، ک 1» و «رشته» مطابق «دان، دن، لن، مج 5» و نیز اعراب کلمة تنکت، خطاست و ضبط جدید براساس نسخه‌های دیگر و معنای صحیح برگزیده شد؛ نیز ضبط‌های تبت، نیکت، تنک، در نسخه‌های «پا، مج 5، مج 1» نادرست است.

«کرخ» از محلات بغداد و «تنکت» یا تنکوت از بلاد ترکستان است (رک: دهخدا، 1373: ذیل کلمات مذکور).

کرمی: مصرع اول (همگر، 1375: 213).

شاعر پس از این بیت، یک بیت از قصیدة دیگر خود را با جابه‌جایی دو مصرع تضمین کرده استو در اینجا اشارة شاعر به همیننکته است؛ بیت در همة نسخه‌ها به‌جز «دا، ک 3» آمده است و ضبط کرمی و دیگر نسخ به‌صورت یادشده خطا و ضبط «ثانی» فقط در نسخة «مج 2» آمده و صحیح است. همچنین در اغلب نسخه‌ها به‌جای «سباق»، «نفاق» ضبط شده که نادرست است.

کرمی: از حکایت... هوای خود (همان: 315).

بیت در همة نسخه‌ها به‌جز «دا، مج 3، مج 6، ک 3» آمده است و ضبط کرمی در مصرع اول و ضبط مصرع دوم مطابق نسخ «دا، مج 1، مل، ک 1» نادرست است؛ همچنین ضبط‌های «در هوای او چو حباب، باز جهد، جناب، سحاب، حمایت آداب و...» خطاست. ضبط صحیح به‌شیوة التقاطی از نسخ متعدد برگزیده شد.

شعر در مدح شمس‌الدین صاحب‌دیوان است و شاعر می‌گوید: اگر آبْ جوشن حمایت او را بر تن کند، از حباب آب که همچون کلاهخود است، تیر آتش در هوا می‌جهد. تناسب کلمات خود، خدنگ، جوشن و نیز نار، آب، هوا در گزینش وجه درست بی‌تأثیر نیست.

کرمی: کادرون (همان: 178).

نسخه‌های بیت مانند بیت پیشین است و ضبط کرمی و نسخ «پا، ل، ت، مج 5، مل، ک 1» به‌صورت «کارزان، گازران» و ضبط «رشته» در همة نسخه‌ها به‌جز «ک 2» به‌جای «رسته» نادرست است. بیت به «پوسیدن کتان با تابش نور ماه و شهرت کتان کازرون» اشاره دارد؛ شاعر خطاب به ممدوح می‌گوید: اگر ضمیر پاکت از کازرون یاد کند، مهتاب در بازار کازرون به‌جای پوساندن کتان، رفوگر می‌شود. این مضمون در بیت دیگری از شاعر چنین آمده است:

گفتنی است در برخی نسخه‌ها «کند به رشتة توزی رفوگری مهتاب» آمده که وجه محتملی است.

کرمی: اشاق؛ در اشتیاق و (همان: 280).

ابیات در همة نسخه‌ها به‌جز «دا، ک 3» آمده است. ضبط کرمی در مصرع دوم مطابق اغلب نسخ و در مصرع چهارم مطابق «ل و مج 5» و نادرست است؛ بیت در مدح «بهاءالدین جوینی» از حاکمان اصفهان در قرن هفتم است؛ «دژ وشاق» در نطنز از قلاع مهم بوده است و با «وشاق» به معنای «خدمتکار و برده» جناس دارد (ظرافت کاربرد «نظیر» از هنرهای شاعر است). همچنین وجوه دیگر نسخه‌ها (اساق، اتباق، در اشتباه وزیرش و غیره) نادرست است.

کرمی: قطب است گردون (همان: 275).

بیت در نسخه‌های «دان، دن، لن، ت» آمده است؛ ضبط صحیح مطابق نسخة «دان» است و وجه کرمی مطابق «دن» و نیز وجوه «قطبیست گردون» و «قطب گردون» در نسخه‌های دیگر خطاست. در نسخة «دان»، «قطبست و» آمده است.

تشبیه رکاب اسب ممدوح به‌ صورت قطبی، زین به ماه نو، و تنگ اسب به مجرّه (کهکشان) مدّنظر است.

کرمی: داوود سلیمان (همان: 321).

بیت در همة نسخه‌ها به‌جز «دا، مج 4، مج 6، ک 3» آمده است؛ وجه کرمی مطابق اغلب نسخ خطا و وجه «دن، مل، ک 1» صحیح است (سلیمان پسر داوود است نه داودد پسر سلیمان).

کرمی: گه بامیان وجه نان...؛ گه شام دخل شبان خرج... (همان: 188).

بیت در همة نسخه‌ها به‌جز «دا، مل، ک 3» آمده است؛ وجه کرمی مطابق «دان، دن، مج 1» و ضبط‌های «وجه شان» در مج 5، «تا میانت» در مج 1 و «تا قیامت» در «پا، مج 2، مج 3 و ک 1» خطاست؛ همچنین وجه «گه شام» در مصرع دوم به‌جای «گه چاشت» در نسخ «پا، ل، مج 2، مج 3، مج 5، ک 1، ک 2» که در اغلب نسخه‌ها آمده، به‌سبب قرینه‌سازی با «بام» و جناس با «شام» در پایان مصرع، مناسب‌تر است (وجه کرمی در مصرع دوم با توجه به معنای بیت نادرست است).

شاعر خطاب به ممدوح می‌گوید: صبح و شب درآمد و دخل ناحیة بامیان و شهر شام، وجه لازم خوان، و خرج شب‌هنگامِ تو باد.

کرمی: دل بربود (همان: 411).

 بیت در نسخه‌های «دان، لن، مج 1» آمده است؛ ضبط کرمی در این نسخه‌ها نیست و در معنی و وزن مختل است؛ به نظر می‌رسد «دل برد» وجه محتملی باشد که در نسخه‌ها نیامده است.

کرمی: برغو (همان: 414).

بیت در نسخه‌های «دان، دن، مج 1» آمده است. وجه کرمی و ضبط نسخه‌های یادشده به‌صورت «یرغو» نادرست است؛ «ترغو» به معنای «حریر سرخ» مناسب بیت است و به‌قیاس برگزیده شد.

کرمی: به نوعی (همان: 339).

بیت در همة نسخه‌ها به‌جز «ک 3» با ضبط‌های نادرست «دهر دارد نوبت سختی، به نوی سختی، دهر دارد سوی سختی، دم بر او آرد به نوی سختی و...» آمده است و ضبط صحیح مطابق «دان، دن، لن، ت» است؛ نیز ضبط کرمی در نسخه‌های یادشده نیست.

کرمی: نرین (همان: 348).

بیت در نسخه‌های «دان، دن، لن، ت، مج 1» آمده است؛ ضبط کرمی و نیز همة نسخ به‌صورت «آن نکوتر، تهی‌تر... برین» خطاست؛ ضبط صحیح به‌قیاس برگزیده شد.

کرمی: پاسبان غزالان (همان: 203).

بیت در نسخه‌های «دان، دن، لن، ت، مج 1» آمده و وجه صحیح مطابق نسخة «دن» و «مج 1» است؛ وجه کرمی مطابق سایر نسخ و خطاست (غزلان جمع غزال است).

کرمی: خجیده‌اند (همان: 217).

بیت در نسخه‌های «دان، دن، لن، ت، مج 1» آمده است. ضبط چهار نسخة نخست به‌صورت «جهیده‌اند، خمیده‌اند» و نیز وجه کرمی خطاست؛ وجه صحیح مطابق نسخة «دن» برگزیده شد.

کرمی: از غراب گرد (همان: 181).

بیت در نسخه‌های «دان، دن، لن، ت، مج 1» آمده است؛ وجه کرمی (از غراب) مطابق «دان، مج 1» و نیز ضبط «تعیب» در «لن، ت، مج 1» به‌جای «نعیب»، نادرست است. کرمی در مصرع دوم به‌جای عجیب، غریب آورده است که در نسخه‌های ما نیست و به‌سبب جناس موجود با غراب، مناسب‌تر است.

کرمی: پارسی کریم، حطیب (همان: 184).

بیت در نسخه‌های «دان، دن، مج 1» با ضبط صحیح آمده است.

کرمی: به مهر، تر دامن وجود من (همان: 200).

ابیات در نسخه‌های «دان، دن، لن، ت، مج 1» آمده است. در بیت اول، وجه کرمی مطابق همة نسخ، مُخل معنی و خطاست؛ هر دو مصرع این بیتْ دو فاعل دارد (در مصرع دوم، دل و دوست فاعل و «م» ضمیر مفعولی است). در بیت دوم، وجه کرمی مطابق نسخة «دان» و نادرست و ضبط سایر نسخه‌ها صحیح است.

کرمی: چنان بخشی (همان: 274).

بیت در نسخه‌های «دان، دن، لن، ت، مج 1» آمده است. وجه صحیح مطابق «مج 1» است؛ وجه کرمی مطابق «دن» و نیز وجه نسخ دیگر (جنان‌بخشی) خطاست.

کرمی: زنده (همان: 256).

بیت در نسخه‌های «مج 2، مج 3، مل، ک 1» و با ضبط صحیح آمده و وجه کرمی (در این نسخه‌ها نیست) خطاست.

کرمی: نیارد (همان: 275).

بیت در نسخه‌های «دان، دن، لن، ت، مج 1» آمده است. وجه صحیح مطابق «مج 1» است؛ وجه کرمی و دیگر نسخه‌ها ازنظر دستوری و معنایی، خطاست (همچنین وجوه «شبی، بزم، پور و» در برخی نسخه‌ها نادرست است).

کرمی: دارد به جان (همان: 337).

بیت در همة نسخه‌ها به‌جز «ک 3» آمده است. ضبط صحیح مطابق نسخه‌های «دان، دن، لن، ت، مج 1» است و ضبط کرمی مطابق بیشتر نسخه‌ها و خطاست؛ همچنین ضبط‌های «راز دل، او دل را، جان او را» در مصرع اول نادرست است (بیت در توصیف اشک است).

کرمی: خوش کامند (همان: 308).

بیت در همة نسخه‌ها به‌جز «مج 3، مج 5، مج 6، مل، ک 1، ک 3» آمده است؛ وجه کرمی و نیز وجه نسخه‌های «دا، پا، ل، مج 2، مج 4» به‌صورت «خودکامند» خطاست؛ بدیهی است که ضبط کرمی صورت معمول ضبط نسخه‌ها در حذف سرکش است و «خوش‌گامند» به تناسب «ادهم و اشهب» مناسب بیت است.

کرمی: سرّ غمش (همان: 284).

بیت در نسخه‌های «دان، دن، دا، پا، مج 1، مج 2، مج 3، مج 4» آمده است. ضبط کرمی مطابق نسخه‌های «مج 2، مل» خطاست؛ همچنین دیگر وجوه نسخه‌ها «یاری و اهل، قعاقمی (؟)، انماق، اتفاق» نادرست است؛ «سرغمشی یا سیورغامیشی» به معنای تحفه و «ایقاق» به معنای سخن‌چین، «غاغمیشی یا غاغمیشی» به معنای بی‌التفاتی، مناسب بیت است (شریک امین، 1357: ذیل کلمات مذکور).

کرمی: پندار (همگر، 1375: 255).

بیت در نسخه‌های «دان، دن، لن، ت، مج 1، مج 2، مج 3، مل، ک 1» آمده است؛ ضبط کرمی مطابق پنج نسخة نخست و نیز ضبط «بیدار» در نسخ «مل، ک 1» خطاست؛ گویا مراد «بندار رازی» از مشاهیر قرن چهارم است که مجد در بیت دیگری از او یاد کرده است.

2ـ3ـ5ـ2 خطا در نقطه‌گذاری (تصحیف)، غلط‌های املایی

برای پرهیز از طولانی‌شدن کلام از ذکر اشعار متعدد در این موضوع پرهیز شد. مواردی با ذکر صفحه بیان می‌‌شود: ابخاز/ انجاز (همان: 583)؛ نبیره ـ نیا/ به نیزه ـ بنا (همان: 345)؛ جذر اصم/ جدر اصم (همان: 195)؛ ینال/ نیال (همان: 553)؛ با تن فاقه/ نا تن ناقه (همان: 638)؛ باربک/ باریک (همان: 492)؛ غمام/ عمام (همان: 188)؛ لعیب/ لیعب (همان: 183)؛ خطیب/ حطیب (همان: 253)؛ مر جند جود/ مر چند جود (همان: 183)؛ وز دود/ وزد دو (همان: 354)، سغبه/ سبغه (همان: 380)؛ جواب/ چو آب (همان: 550)؛ تیغ سُدابیش/ تیغ سدأیش، (همان: 380)؛ جوقی/ خوفی (همان: 347) و موارد بسیار دیگر.

2ـ3ـ5ـ3 اختلالات وزنی (افتادگی یا افزونی کلمات)

مرا به دولت خود از عنا صیانت کن: کرمی: عنایتت (همان: 584).

بریخت خون دل ریش من به کف خضیب: کرمی: ـ ریش (همان: 184).

2ـ3ـ5ـ4 حروف‌چینی‌های نادرست

کرمی: بالا شه خری (همان: 343).

کرمی: مرا تبیست (همان: 594).

2ـ3ـ5ـ5 خطا در تصحیح عبارات قرآنی و عربی

کرمی: به خذع، طور سینا (همان: 315).

(برای اصلاح بسیاری از این خطاها در تصحیح دوم از تکرار آن پرهیز می‌‌شود).

به موارد بالا باید جابه‌جایی ابیات و نقص در کمیّت اشعار به‌ویژه غزلیات و رباعیات را نیز افزود؛ چنانکه در تصحیح دوباره بیش از ده غزل و شمار بسیاری از رباعیات آمده است که در چاپ پیشین نیست.

2ـ4 نگاهی به تصحیح دوم

2ـ4ـ1 در اختیار نداشتن نسخه‌های کامل‌تر دیوان

آقای منصف با وجود مقابلة چند نسخة اقدم، چندین نسخة کامل‌تر از دیوان را در اختیار نداشته‌اند و این امر سبب نقص فراوان در کمیت اشعار شده است (کل ابیات یادشده در این تصحیح 2645 است)؛ همچنین نسخة اساس ایشان (نسخة پاریس) کاستی‌های فراوان دارد.

2ـ4ـ2 نداشتن بهرة کامل از نسخه‌های معرفی‌شده در مقدمه

ایشان در مقدمه، به معرفی نسخه‌هایی پرداخته‌اند که در تصحیح به‌عنوان نسخه‌های کمکی از آنها استفاده شده است؛ حال آنکه چه ازنظر حجم ابیات و چه ازنظر برخی ضبط‌ها این نسخه‌ها به‌طور دقیق بررسی نشده و بهره‌مندی ایشان از این نسخه‌ها محدود بوده است.

2ـ4ـ3 ضبط ناقص نسخه‌بدل‌ها

از دیگر ایرادات این تصحیح آن است که ضبط نسخه‌بدل‌ها کامل نیست و کاستی‌های بسیار دارد؛ گاهی این وجوه ذکرنشده بر متن ترجیح دارد؛ از آن جمله است:

منصف: نباتش نایب پیکان (منصف، 1376: 30).

بیت در همة نسخه‌ها به‌جز «دا، مج 6، ک 3» آمده است و وجه منصف مطابق «پا» و ضبط نسخ «مج 2، مج 3، مل، ک 1» به همین صورت، خطاست. مصحّح از وجه صحیح نسخة «ل» که مورد استفادة او بوده، در متن و نسخه‌بدل غفلت کرده است.

منصف: آتش تیز (همان: 26).

بیت در همة نسخه‌ها به‌جز «مج 5، مج 6، ک 2، ک 3» آمده است. ضبط منصف مطابق «پا» و نیز وجه نسخه‌های «مج 2، مل، ک 1» به همین صورت خطاست؛ وجه صحیح نسخة «دا» که مورد استفادة مصحّح بوده، از متن و نسخه‌بدل‌ها افتاده است.

2ـ4ـ4 راهیابی برخی غلط‌ها و ضبط‌های نادرست به متن

افزون‌بر اشکالات مشترک دو تصحیح موجود از دیوان که پیشتر بدان اشاره شد، در تصحیح منصف گاهی اشتباهاتی راه یافته که اغلب حاصل نقص نسخ، خطاخوانی و بدخوانی است؛ صورت صحیح برخی از این موارد در تصحیح کرمی آمده است؛ مانند:

منصف: حطاما بطامت (؟) (همان: 12).

بیت در همة نسخه‌ها به‌جز «دا، مج 6، ک 2، ک 3» آمده است؛ وجه نسخه‌های «دان، پا، لن، ت، مج 1، مج 4» فهمیدنی و مقبول و ضبط سایر نسخه‌ها به‌صورت‌های نامفهومِ «خطایا بطامت، حطاما نطامت، حطای نطامت، عظاما عطایت» خطاست.

منصف: روباه پارسی (همان: 133).

بیت در نسخه‌های «دان، دا، پا، لن، مج 2، مج 3، مج 4، مج 5، ک 1» آمده و وجه منصف مطابق «دا، پا» و نیز وجه «مج 4» به همین صورت، نادرست است.

منصف: خشک (همان: 132).

بیت در نسخه‌های «دان، دا، پا، لن، مج 2، مج 3، مل» آمده است. وجه منصف مطابق نسخة «پا» و نیز ضبط نسخه‌های دیگر به‌جز «دا» به‌صورت «از اشک، از چنگ، در چنگ» خطاست؛ ضبط صحیح از نسخة «دا» برگزیده شد (منصف از این وجه در نسخة «دا» غفلت کرده است).

منصف: وثن (همان: 67).

بیت در همة نسخه‌ها به‌جز «مج 6، ک 3» آمده است؛ وجه منصف مطابق نسخة «پا» و نیز وجوه «شمن و سمن» در نسخه‌های «دان و مج 1» نادرست است و منصف از نسخة دیگر خود «دا» با ضبط صحیح غفلت کرده است.

منصف: نوی (همان: 147).

بیت در نسخه‌های «دا، پا، مج 2 مج 3، مج 4، مل، ک 1» آمده است. وجه منصف مطابق نسخ «دا، پا» و نیز ضبط نسخة «مج 3» به همین صورت، خطای واضح است.

منصف: سلطنت‌پرور؛ پروریده (همان: 50).

بیت در همة نسخه‌ها به‌جز «مج 3، مج 5، مج 6، ک 1، ک 3، مل» آمده است. ضبط صحیح مصرع اول مطابق نسخه‌های «دان، دن، لن، ت، مج 1» و مصرع دوم مطابق «دان، مج 1» است؛ وجه منصف مطابق «دا، پا، ل» و نیز ضبط دیگر نسخه‌ها خطاست (ضبط کرمی صحیح است).

منصف: به رزق (همان: 4).

بیت در همة نسخه‌ها به‌جز «مج 3، مج 6، ک 3» آمده است. وجه صحیح مطابق نسخه‌های «دان، دن، لن، مج 1، مج 2، مج 5» است؛ ضبط کرمی و منصف و دیگر نسخه‌ها به صورت‌های «به راق، به برق، به روق، به زرق، به رزق» خطاست.

برخی از دیگر خطاهای واضح این تصحیح عبارت است از:

مدام باده ستان از سهی قد خلخ: منصف: با دوستان (همان: 33).

کلکم ز دست بستد تیر حسود طبع: منصف: پیر (همان: 35).

نه رنگ همتم ببرد زنگبغض و بخل: منصف: رنگ (همان: 37).

به تهمتی شده هریک معاتب و مطعون: منصف: معایب (همان: 72).

 

3ـ نتیجه‌گیری

احمد کرمی دیوان مجدالدین همگر، شاعر نام‌آشنای قرن هفتم، را بیش از بیست سال پیش تصحیح و چاپ کرد. این اثر بار دیگر با مقابلة چند نسخه به‌شیوة انتقادی برای پایان‌نامة کارشناسی ارشد تصحیح شد؛ اما همچنان اشکالات بسیاری دارد؛ مهم‌ترین این اشکالات در تصحیح کرمی ضبط‌نکردن نسخه‌بدل‌ها، خطاخوانی، بدخوانی، اشتباهات و اختلالات املایی، نقطه‌گذاری، وزنی و غیره است. در تصحیح دوم نیز می‌توان از نقص نسخه‌ها و برخی نادرست‌خوانی‌ها یاد کرد؛ ازاین‌رو ضرورت تصحیح دوبارة دیوان، نگارنده را بر آن داشت تا با مقابلة دوبارة نسخه‌های موجود، به رفع برخی از این اشتباهات و کاستی‌ها در حد امکان بپردازد. گزینش نسخة اساس با توجه به اصول چنین انتخابی، میسّر نبود؛ درنتیجه به‌شیوة التقاطی و انتقادی با مقابلة هجده نسخه و جُنگِ در دسترس کنونی، متنی منقّح فراهم شد. با امید به آنکه با دستیابی به نسخة اصح و اقدم، رفع کاستی‌ها و تردیدهای موجود در انتخاب برخی ضبط‌ها در تصحیح مجدّد میسر شود. این مقاله مستخرج از تصحیح مجدّدِ دیوان مجدالدین همگر است که نگارنده با ارزیابی و بررسی دیوان چاپی و نیز تصحیح دوم دیوان، برخی از اشکالات موجود را بیان کرده است.

تعداد مشاهده مقاله: 429

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 147