تاثیر گیاهان دارویی بومی ایران بر هلیکوباکتر پیلوری : مطالعه مروری

علی رمائی, محمدرضا; ربانی خوراسگانی, محمد; رحمانی, محمدرضا; زرکش اصفهانی, سید حمید

doi:10.22108/bjm.2019.113830.1169

تعداد نشریات	42
تعداد شماره‌ها	1,510
تعداد مقالات	12,450
تعداد مشاهده مقاله	24,656,115
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	10,414,183

تاثیر گیاهان دارویی بومی ایران بر هلیکوباکتر پیلوری : مطالعه مروری

زیست شناسی میکروارگانیسم ها

مقاله 2، دوره 8، شماره 31، مهر 1398، صفحه 1-18 اصل مقاله (1.05 M)

نوع مقاله: پژوهشی- فارسی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/bjm.2019.113830.1169

نویسندگان

محمدرضا علی رمائی¹؛ محمد ربانی خوراسگانی^* ²؛ محمدرضا رحمانی^* ³؛ سید حمید زرکش اصفهانی²

¹گروه زیست شناسی، دانشکده علوم ، دانشگاه اصفهان ، اصفهان ، ایران

²هیات علمی / گروه زیست شناسی ، دانشکده علوم ، دانشگاه اصفهان ، اصفهان ، ایران

³هیات علمی / گروه ایمنولوژی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی کردستان ، سنندج ، ایران

چکیده

مقدمه:
هلیکوباکتر پیلوری یک باکتری گرم منفی و میکروآئروفیل می‌باشد. حدود نیمی از جمعیت انسانی جهان آلوده به این باکتری می‌باشند. این باکتری یکی از عوامل اصلی زخم معده و سرطان معده شناخته‌شده است. افزایش مقاومت‌های آنتی‌بیوتیکی، هزینه بالای درمان‌های ترکیبی و عوارض جانبی نامطلوب، منجر به افزایش تمایل به روش‌های جایگزین نظیر استفاده از آنتی‌اکسیدان‌ها، عوامل ضدالتهابی، پروبیوتیک ها و داروهای گیاهی شده است.
مواد و روش‌ها:
در این بررسی تحقیقات صورت گرفته بر روی اثرات 29 خانواده گیاهی شامل 69 گونه گیاهی در ایران برعلیه هلیکوباکتر پیلوری در شرایط آزمایشگاهی و بالینی، بررسی و دسته‌بندی‌شده است.
نتایج:
با توجه به نتایج به‌دست‌آمده می‌توان از گیاهانی نظیر نعناع، آویشن شیرازی، مروتلخ، گئوم ایرانیکوم، سماق، ملک ازرق، گلپر، زنیان، افنسطین، شیرین‌بیان، زیتون و انار به‌عنوان گیاهانی که بیشترین تأثیر را برعلیه هلیکوباکتر پیلوری در شرایط آزمایشگاهی از خود نشان داده‌اند یادکرد.
بحث و نتیجه‌گیری:
با توجه به اثرات ضد باکتریایی گیاهان موردبررسی در این مطالعه، این گیاهان دارویی پتانسیل استفاده به‌عنوان جایگزینی مناسب در درمان عفونت ناشی از هلیکوباکتر پیلوری را دارا می‌باشند اما قبل از هر چیز باید سنجش عملکرد ضد باکتریایی عصاره‌های گیاهی برعلیه هلیکوباکتر پیلوری هم در شرایط آزمایشگاهی و هم در شرایط بالینی مورد ارزیابی قرار گیرد. تعیین ماده مؤثر می‌تواند به تحقیقات بعدی در این زمینه کمک شایانی نماید. همچنین عملکرد گونه‌های گیاهی یکسان در مناطق مختلف باید سنجیده شده و نهایتاً درزمینه تأثیرگذاری آن‌ها نتیجه‌گیری شود. در ارتباط با سویه‌های هلیکوباکتر پیلوری مورد آزمایش نیز بایستی از یک‌سویه استاندارد برای ارزیابی عملکرد ضد باکتریایی عصاره‌های گیاهی مختلف استفاده شود و استفاده از سویه‌های متفاوت ممکن است نتایج متفاوتی را در مورد تأثیر ضد باکتریایی عصاره گیاهی یکسان حاصل نماید.

کلیدواژه‌ها

هلیکوباکتر پیلوری؛ گیاهان دارویی؛ نعناع؛ آویشن شیرازی؛ مروتلخ؛ گئوم ایرانیکوم؛ سماق

اصل مقاله

مقدمه

هلیکوباکتر پیلوری، باکتری گرم منفی و مارپیچی‌شکلی است که در برخی از شرایط نامساعد محیطی نظیر قرارگرفتن در معرض آنتی‌بیوتیک‌ها به اشکال کوکوئیدی دیده می‌شود (1)؛ برآورد شده است بیش از نیمی از جمعیت جهان به این باکتری آلوده‌اند. شیوۀ انتقال هلیکوباکتر پیلوری هنوز به‌درستی مشخص نیست؛ اگرچه راه‌های دهان‌به‌دهان و مدفوعی- دهانی محتمل‌ترین راه‌های انتقال این باکتری محسوب می‌شوند (2). در ایران، میزان شیوع آلودگی در افراد 35 تا 55 سال بین 4/88 تا 93 درصد، در افراد 6 تا 20 سال استان‌های اردبیل و یزد به‌ترتیب 5/47 و 6/30 درصد و در افراد 10 تا 25 سال شهر تهران 9/44 درصد گزارش ‌شده است (3).

باکتری هلیکوباکتر پیلوری سبب طیف گسترده‌ای از اختلالات مجرای بالایی گوارش ازجمله گاستریت مزمن، زخم معده، لنفومای بافت لنفوئید مرتبط با مخاط معده (MALT) و سرطان معده می‌شود (4)؛ همچنین برخی پژوهش‌ها نشان داده‌اند عفونت با باکتری هلیکوباکتر پیلوری با ایجاد و گسترش بیماری عروق کرونر ارتباط دارد (5). babA، vacA، cagT، cagE و cagAازجمله فاکتورهای بیماری‌زایی باکتری هلیکوباکتر پیلوری به شمار می‌آیند(6). استفاده از درمان‌هایی که با عنوان درمان سه‌گانه شهرت یافته‌اند، درمان آنتی‌بیوتیکی رایجی محسوب می‌شود که در حال حاضر برای این باکتری وجود دارد؛ این درمان شامل ترکیبی از یک عامل ضدترشح اسید همراه با دو عامل ضدمیکروبی به‌مدت 7 تا 14 روز است و آموکسی‌سیلین، کلاریترومایسین، مترونیدازول، تتراسیکلین و بیسموت از پرکاربردترین ترکیباتی‌اند که در این رژیم‌ها به کار می‌روند (2). در دهه‌های اخیر، گسترش مقاومت‌های دارویی در ریزموجودات بیماری‌زا از یک سو و آثار زیان‌بار ناشی از مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها از سوی دیگر موجب شده است پژوهش‌های بسیاری به‌منظور دستیابی به ترکیبات ضدمیکروبی جدید انجام شوند (7). درمان بر پایۀ گیاهان دارویی نه‌تنها نقش مؤثری را در درمان بیماری‌ها ایفا می‌کند، آثار جانبی کمتری نسبت به داروهای شیمیایی دارد (8). داروهای گیاهی به‌علت داشتن ترکیبات متنوع برای محافظت از خود در برابر عوامل بیماری‌زا شناخته شده‌اند؛ از‌این‌رو به‌عنوان ترکیبات ضدمیکروبی به کار می‌روند (9). باوجود تمام تلاش‌هایی که در زمینۀ تهیۀ واکسن انجام شده‌اند، هنوز هیچ واکسنی علیه باکتری هلیکوباکتر پیلوری ثبت نشده است (10).

در ادامۀ راه، توجه به درمان‌های جایگزین علیه باکتری هلیکوباکتر پیلوری معطوف شده است که ازجملۀ آنها می‌توان به درمان از طریق متابولیت‌های میکروبی، پروبیوتیک‌ها، پلی‌ساکارید‌ها، ویتامین C، اسیدهای چرب غیراشباع، فاژ‌درمانی و درنهایت گیاهان دارویی اشاره کرد (11). در سال 1991، تأثیر 13 گیاه دارویی ماداگاسکار بر هلیکوباکتر پیلوری گزارش شد؛ از این تاریخ به بعد، چندین مطالعه ازجمله بررسی گیاهان دارویی دارای خاصیت ضد هلیکوباکتر پیلوری در کشورهای مکزیک، ایران، تایوان، آفریقا و یونان (11) روی گیاهان دارویی کشورها و مناطق خاص انجام‌ شدند.

ازآنجا‌که ایران پیشینه‌ای قوی در زمینۀ استفاده از گیاهان دارویی برای درمان بیماری‌های مختلف دارد و اقلیم‌های جغرافیایی آن به تعداد زیادی از گونه‌های گیاهی با ویژگی‌های درمانی متفاوت اجازۀ رشد می‌دهد، مسلماً مطالعه در زمینۀ اثر ضدباکتریایی گیاهان دارویی ایران روی هلیکوباکتر پیلوری نتایج درخور توجهی را در پی دارد. در ایران، مطالعه‌های بسیاری در این زمینه انجام شده‌اند و هدف مطالعۀ حاضر، بررسی اجمالی این مطالعه‌ها و توجه به نقاط ضعف و قوت آنهاست.

نتایج

گیاهانی را که اثر ضد هلیکوباکتر پیلوری آنها در کشور ایران مطالعه شده است، می‌توان بر اساس خانواده‌های گیاهی زیر ارزیابی کرد.

خانواده‌های گیاهی

خانوادۀ نعناع (Lamiaceae):گیاهانی که در این خانواده قرار دارند و تأثیر آنها روی هلیکوباکتر پیلوری در ایران آزمایش شده است، عبارتند از: مرزه (Satureia hortensis L.)، مرزۀ خوزستانی(Satureja khuzestanica)، کاکوتی (Ziziphora Tenuior)، مریم‌گلی (Salvia officinalis)، نعناع (Mentha Piperita)، پونه (Mentha pulegium)، ریحان ((Ocimum basilicum L.، آویشن کرمانی (Thymus caramanicus)، آویشن کوهی (Thymus kotschyanus)، آویشن شیرازی (Zataria multiflora)، کلپوره (Teucrium polium)، مرو تلخ Salvia mirzayanii))، بادر شبو (Dracocephalum moldavica)، مور خوش (Zhumeria majdae)، رزماری (Rosmarinus officinalis)، اسطوخودوس (Lavendula officinali) و فراسیون (Marrubium vulgarel)(جدول 1).

در میان گیاهان یادشده، بیشترین مطالعه در ایران روی گیاهان آویشن ازجمله آویشن کرمانی، آویشن کوهی، آویشن شیرازی و مریم‌گلی انجام شده‌ است. براساس مطالعه‌ها، عصارۀ آویشن در شرایط آزمایشگاهی به‌طور مؤثری جدایه‌های کلینیکی هلیکوباکتر پیلوری را مهار می‌کند. در مطالعه‌‌ای که روی 10 سویۀ کلینیکی جداشدۀ هلیکوباکتر پیلوری انجام شد، تمام 10 سویه به عصارۀ آویشن حساس بودند (12). عصارۀ آویشن در مقایسه با عصارۀ گیاهانی نظیر کلپوره، کاکوتی و مریم‌گلی که در این گروه قرار دارند، تأثیر ضدباکتریایی بیشتری را علیه هلیکوباکتر پیلوری نشان می‌دهد (12-15). با‌توجه‌به تأثیر مهارکنندگی درخور ‌توجه این گیاه، در مطالعه‌ای روی روغن به‌دست‌آمده از اجزای هوایی آویشن کرمانی، ترکیبات اصلی این گیاه به روش کروماتوگرافی گازی (Gas chromatography) و طیف سنجی جرمی- کروماتوگرافی گازی (Gas chromatography–mass spectrometry) بررسی شدند و نتایج نشان دادند روغن این گیاه شامل 26 ترکیب است و ترکیب اصلی موجود در آن، کارواکرول (Carvacrol) است که حدود 9/68 درصد آن را شامل می‌شود (16).

عصارۀ گیاهی مرو تلخ جزو قوی‌ترین ترکیبات طبیعی علیه هلیکوباکتر پیلوری است و اثر ضد هلیکوباکتر پیلوری آن در مقایسه با گیاهانی نظیر مریم‌گلی، آویشن، کلپوره و مور خوش که همگی در این خانوادۀ گیاهی قرار دارند، بیشتر است (14). گیاه مور خوش نیز جزو گیاهان مؤثر روی هلیکوباکتر پیلوری است (17). تأثیر ضد هلیکوباکتر پیلوری دو گیاه یادشده در حد آنتی‌بیوتیک‌هایی مانند لووفلوکساسین، کلاریترومایسین و مترونیدازول در نظر گرفته شده است (14). گیاه مور خوش 26 ترکیب اساسی دارد و ترکیبات اصلی آن شامل لینالول (Linalool) و کامفر (Camphor)است. نتایج در زمینۀ مرو تلخ نشان می‌دهند این گیاه 34 ترکیب مؤثر دارد که ترکیبات اصلی آن شامل لینالیل استات (Linalyl acetate)، 1 و 8 سینئول (1,8-cineol)، 8-استوکسی لینالول (8-acetoxy linalool) است (17 و 18).

گیاهان نعناع، پونه و ریحان سه عضو دیگر این گروه هستند که در شرایط آزمایشگاهی روی هلیکوباکتر پیلوری اثر مهارکنندگی داشته‌اند و تأثیر ضد هلیکوباکتر پیلوری نعناع در مقایسه با پونه قوی‌تر بوده است (19-21).

رزماری، اسطوخودوس، بادر شبو و کلپوره نیز در شرایط آزمایشگاهی آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری داشته‌اند. از میان گیاهان یادشده، عصارۀ متانولی بادرشبو آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری قوی‌تری را نسبت به اسطوخودوس، رزماری، کلپوره و تعدادی دیگر از گیاهان این گروه ازجمله مریم‌گلی و آویشن نشان داده است؛ اما فرکشن‌های قطبی رزماری و اسطوخودوس نسبت به بادرشبو، مریم‌گلی، کلپوره و آویشن شیرازی آثار مؤثرتری را نشان داده‌اند (15). اثر ضدباکتریایی کلپوره نسبت به سه گیاه دیگر ضعیف‌تر، اما نسبت به مریم‌گلی که آن‌ هم در این گروه قرار دارد، قوی‌تر است (14).

پژوهش‌های انجام‌شده نشان می‌دهند عصارۀ متانولی مرزه در مقایسه با عصارۀ آبی آن تأثیر بیشتری دارد و این عصاره تأثیر ضدباکتریایی خود را پس‌از قرارگرفتن به‌مدت 30 دقیقه در دمای 121 درجۀ سانتی‌گراد همچنان حفظ می‌کند. بررسی‌های فیتوشیمیایی نشان می‌دهند وجود ساپونین (Saponin) در این گیاه با آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری آن ارتباط دارد. تأثیر ضد هلیکوباکتریایی مرزۀ خوزستانی در مقایسه با نعناع بیشتر است (21 و 22).

فراسیون، گیاه دیگر این گروه است که به‌علت داشتن لابدن دی ترپنین فوران (Furanic Labdane Diterpene) اهمیت درخور توجهی دارد. عصارۀ متانولی این گیاه آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری دارد. اجزای شیمیایی این گیاه با روش‌هایی نظیر کروماتوگرافی جداسازی و بررسی شده‌اند. این بررسی نشان داد مادۀ مؤثر ماروبین (Marrubiin) در ظهور آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری برتری معنا‌داری نسبت به سایر ترکیبات دارد (23).

گیاهان کاکوتی و مریم‌گلی دو عضو دیگر این گروه هستند. در مطالعه‌ای که روی 10 جدایۀ کلینیکی هلیکوباکتر پیلوری انجام شد، تمام آنها به عصارۀ این دو گیاه حساس بودند؛ هرچند حساسیت نسبت به عصارۀ کاکوتی به‌طور معنا‌داری بیشتر از عصارۀ مریم‌گلی بود (12). به‌طورکلی و طبق نتایج پژوهش‌های انجام‌شده روی گیاهان این گروه، گیاه مریم‌گلی در مقایسه با سایر اعضای این گروه ضعیف‌ترین عملکرد را روی هلیکوباکتر پیلوری از خود نشان داده است (12، 14، 15 و 24).

خانوادۀ رز (Rosaceae):ازجمله گیاهان این گروه که تأثیر آنها روی هلیکوباکتر پیلوری در ایران سنجیده شده است، می‌توان به گیاهان آسپیره (Filipendula ulmaria L.)، آنسرینای آرژانتینی (Argentina anserina)، زالزالک (Crataegus aronia)، تمشک (Rubus fruticsos) و گئوم ایرانیکوم (Geum Iranicum) اشاره کرد (جدول 1). در مطالعه‌ای که دربارۀ تأثیر چهار گیاه آسپیره، آنسرینای آرژانتینی، زالزالک و تمشک روی 10 جدایۀ کلینیکی هلیکوباکتر پیلوری در شرایط آزمایشگاهی انجام شد، مشخص شد همگی آنها با قدرت‌های مختلف می‌توانند هلیکوباکتر پیلوری را مهار کنند؛ در این میان، اسپیره بیشترین تأثیر را داشت و به دنبال آن، گیاهان تمشک، آنسرینای آرژانتینی و زالزالک به‌ترتیب بیشترین اثر را نشان دادند (25).

عضو بعدی این گروه، گیاه گئوم ایرانیکوم است که انحصاری ایران محسوب می‌شود. عصارۀ متانولی ریشۀ این گیاه آثار درخور ‌توجه ضد هلیکوباکتر پیلوری از خود نشان داده است. طبق بررسی‌های انجام شده، یوگنول (Eugenol) ترکیب اصلی این گیاه علیه هلیکوباکتر پیلوری است؛ همچنین ترکیب تانین (Tannin) موجود در عصارۀ این گیاه در این اثر ضدباکتریایی سهیم است (26).

خانوادۀ چتریان (Apiaceae): گیاهان عضو این خانواده که تأثیر آنها روی هلیکوباکتر پیلوری آزمایش شده است، عبارتند از: زیرۀ سیاه (Carum carvi L.)، زیرۀ سیاه کرمانی (Bunium persicum)، زیرۀ سبز (Cuminum cyminum L.)، شوید (Anethum graveolens L.)، گلپر (Heracleum persicum)، بادیان رومی (Pimpinella anisum L.)، جعفری (Petroselinum crispum)، رازیانه (Foeniculum vulgar) و زنیان (Trachyspermum ammi) (جدول 1).

در مطالعه‌هایی که در زمینۀ اثر عصاره‌های گیاهان زیرۀ سیاه، زیرۀ سیاه کرمانی، گلپر، بادیان رومی و زنیان روی سویه‌های کلینیکی هلیکوباکتر پیلوری انجام شده‌اند، گلپر بیشترین هالۀ عدم‌رشد را بین گیاهان یادشده ایجاد کرده است و پس‌ازآن، زیرۀ سیاه کرمانی، بادیان رومی، زیرۀ سیاه و زنیان به‌ترتیب بیشترین تأثیر را داشته‌اند (14)؛ البته در یکی از مطالعه‌ها، تأثیر زنیان نسبت به زیرۀ سیاه بیشتر (12) و در مطالعۀ دیگر کمتر گزارش‌ شده است (14). در پژوهشی دیگر به تأثیر درخور ‌توجه گیاه زنیان علیه هلیکوباکتر پیلوری اشاره ‌شده است (13) که احتمالاً به‌علت سویه‌های متفاوت هلیکوباکتر پیلوری مطالعه‌شده در این آزمایش‌ها بوده است. در مطالعه‌ای دیگر نیز اثرضد هلیکوباکتر پیلوری گلپر ضعیف‌تر بیان‌ شده که احتمالاً به علت یادشده است (24). اثر ضد هلیکوباکتر پیلوری دو گیاه شوید و رازیانه نیز در شرایط آزمایشگاهی اثبات شده که این اثر در مقایسه با عصارۀ زیره سیاه بیشتر بوده است (27).

عصارۀ زیرۀ سبز حتی پس‌از اتوکلاو به‌مدت 20 دقیقه در دمای 121 درجۀ سانتی‌گراد، همچنان تأثیر ضدباکتریایی خود علیه هلیکوباکتر پیلوری را حفظ می‌کند. بررسی‌های فیتوشیمیایی اولیه روی عصارۀ این گیاه، وجود ساپونین را در عصارۀ آن نشان داده‌اند (28).مطالعه‌های آزمایشگاهی در زمینۀ جعفری نیز آثار ضدباکتریایی این گیاه علیه هلیکوباکتر پیلوری را نشان داده‌اند؛ همچنین عصارۀ این گیاه پس‌از اتوکلاو به‌مدت 30 دقیقه در دمای 121 درجۀ سانتی‌گراد، همچنان تأثیر ضدباکتریایی خود را حفظ می‌کند. تأثیر ضدباکتریایی این گیاه در اسیدیتۀ کم (pH=5) همچنان حفظ می‌شود که این امر با‌توجه‌به مصرف خوراکی این گیاه و تأثیر آن در معده درخور ‌توجه است (22 و 29).

خانوادۀ کاسنیان (Asteraceae):گیاهان عضو این خانواده که تأثیر آنها روی هلیکوباکتر پیلوری آزمایش شده است، عبارتند از: گیاهان بابونه (Matricaria chamomilla)، بومادران (Achillea millefolium)، کاسنی (Cichorium intybus L.)، افسنطین (Artemisia absinthium)، زردینۀ برزیلی (Xanthium brasilicum)، گلرنگ ) (Carthamus tinctirius، ترخون (Artemisia dracunculus) و کنگر (Gundelia tournefortii) (جدول 1).

طبق مطالعه‌ای که در زمینۀ سه گیاه افسنطین، کاسنی و بومادران با تعداد 91 سویۀ کلینیکی هلیکوباکتر پیلوری انجام شده است، افسنطین بیشترین تأثیر را علیه هلیکوباکتر پیلوری نشان داده و این تأثیر درمورد گیاه کاسنی ضعیف‌تر بوده است و سویه‌های هلیکوباکتر پیلوری بررسی‌شده هیچ حساسیتی در برابر عصارۀ گیاه بومادران نشان نداده‌اند (24).

تأثیر ضد هلیکوباکتر پیلوری گیاهان بابونه، گلرنگ و کنگر در شرایط آزمایشگاهی نشان داده ‌شده و تأثیر گیاه گلرنگ چشمگیرتر بوده است؛ البته عصارۀ این گیاه خاصیت ضدباکتریایی خود را پس‌از اتوکلاو به‌مدت 20 دقیقه در دمای 121 درجۀ سانتی‌گراد از دست می‌دهد (12، 19 و 22).

یکی دیگر از گیاهان این گروه، گیاه ترخون است که در شرایط آزمایشگاهی علیه هلیکوباکتر پیلوری مؤثر بوده است؛ همچنین بررسی‌های فیتوشیمیایی انجام‌شده روی این گیاه، وجود ساپونین (Saponin) و تانن (Tannin) را در عصارۀ این گیاه ‌نشان داده‌اند. مطالعه‌ها نشان داده‌اند اثر ضدباکتریایی این گیاه پس‌از اتوکلاو به‌مدت 20 دقیقه در دمای 121 درجۀ سانتی‌گراد نیز حفظ می‌شود. در برخی مطالعه‌ها به تأثیر درخور توجه این گیاه علیه هلیکوباکتر پیلوری اشاره ‌شده است که البته تأثیر آن در مقایسه با گیاهی نظیر گلرنگ که در این گروه قرار دارد، کمتر است (22 و 28). در مطالعه‌ای دیگر به تأثیر ضعیف این گیاه علیه هلیکوباکتر پیلوری اشاره ‌شده است (11) که احتمالاً به‌علت سویه‌های کلینیکی مختلف و حساسیت متفاوت این سویه‌ها در مطالعه‌های گوناگون است.

مطالعه‌های انجام‌شده نشان داده‌اند زردینۀ برزیلی آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری درخور ‌توجهی دارد (12 و 13). فلاونوئید (Flavonoid) و زانتان اولید (Xanthanolide)، دو ترکیب اصلی این گیاه هستند (13).

خانوادۀ زنجبیل (Zingiberaceae): گیاهان مطالعه‌شده در این خانواده عبارتند از: زردچوبه (Curcuma spp.)، زنجبیل (Zingiber officinale) و هل (Elettaria cardamomum) (جدول 1). هر سه گیاه تأثیر ضد هلیکوباکتر پیلوری دارند که در این میان، زردچوبه قوی‌ترین اثر را نشان داده است؛ پس‌ازآن، زنجبیل قرار دارد و درنهایت، ضعیف‌ترین عملکرد به گیاه هل مربوط است (30).

خانوادۀ پسته (Anacardiaceae): در مطالعۀ انجام‌شده روی روغن صمغ پسته نشان داده ‌شده است این گیاه تأثیر مهارکنندۀ رشد باکتری روی هلیکوباکتر پیلوری دارد و باتوجه‌به این تأثیر، تلاش‌هایی برای مشخص‌کردن ترکیبات مؤثر اصلی در این گیاه انجام شده‌اند. پژوهشگران ترکیبات این گیاه را با استفاده از روش طیف‌سنجی جرمی-کروماتوگرافی گازی (Gas chromatography–mass spectrometry) ارزیابی و 20 ترکیب را که تقریباً نشان‌دهندۀ 95 درصد کل ترکیبات موجود در این گیاه است، شناسایی کرده‌اند؛ از این میان، 3 ترکیب اصلی عبارتند از: آلفا-پینن (α-Pinene)، بتا-پینن (β-Pinene) و آلفا-توجن (α-thujene) که تأثیر ضد هلیکوباکتری ترکیب آلفا-پینن (α-Pinene) اثبات شده است (31).

خانوادۀ نرگسیان (Amaryllidaceae):تأثیر گیاه سیر (Allium sativum) از این خانواده روی هلیکوباکتر پیلوری هم در شرایط آزمایشگاهی و هم به‌شکل کلینیکی ارزیابی شده است (جدول 1). آثار درمانی سیر به بخش اختصاصی ارگانوسولفوری (organosulphur) محلول در آب یا روغن تیوسولفینات (thiosulphinates) که مسئول عطر و مزۀ سیر است، مربوط می‌شود. باوجود شواهد موجود مبنی بر تأثیر ضدباکتریایی سیر در شرایط آزمایشگاهی، استفاده از سیر در مطالعه‌های کلینیکی ناامیدکننده بوده است. در مطالعه‌ای که نوایی و همکاران در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ایران انجام دادند، کارآزمایی بالینی تصادفی شاهددار به‌مدت 8 هفته روی بیماران سرپایی مبتلا به عفونت هلیکوباکتر پیلوری انجام شد؛ در این مطالعه اختلاف معنا‌داری میان گروه هدف و گروه شاهد مشاهده نشد (32).

خانوادۀ حبوبات (Fabaceae):یکی از اعضای این خانواده که مطالعه‌های گسترده‌ای روی آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری آن در ایران انجام شده است، گیاه شیرین‌بیان (Glycyrrhiza glabra L.) است (جدول 1). این مطالعه‌ها بیشتر روی آثار ضدباکتریایی عصارۀ ریشۀ شیرین‌بیان علیه این سویۀ باکتریایی و مقایسه تأثیر عصارۀ گیاهی آن روی هلیکوباکتر پیلوری در مقایسه با سایر عصاره‌های گیاهی از خانواده‌های مختلف گیاهی متمرکز شده است. با‌توجه‌به مطالعه‌های یادشده می‌توان گفت تأثیر ضد هلیکوباکتر پیلوری عصارۀ شیرین‌بیان در شرایط آزمایشگاهی نسبت به گیاهانی نظیر مورد، گلپر، کاسنی، اسپند، زیره سیاه، آویشن، پونه، بابونه، مریم‌گلی، اسپیره، تمشک، آنسرینای آرژانتینی، زالزالک، گردو و ترون بیشتر است (12، 13، 24، 25، 31 و 33). آزمایش‌‌های انجام‌شده روی ترکیبات تشکیل‌دهندۀ این گیاه نشان می‌دهند ترکیباتی نظیر فلاونوئید (Flavonoid)، ایزوفلاونوئید (Isoflavonoid)، شالکون (Chalcone) و گروه‌های گلیکوزیدی (Glycosides groups) در ساختار این گیاه وجود دارند که می‌توانند در اثر ضد هلیکوباکتر پیلوری عصارۀ شیرین‌بیان مؤثر باشند (25).

خانوادۀ زیتون (Oleaceae):از گیاهان این خانواده می‌توان به زیتون (Olea europaea) و برگ نو (ترون) (Ligustrum vulgare) اشاره کرد (جدول 1). در زمینۀ گیاه ترون نشان داده شده است عصارۀ این گیاه در شرایط آزمایشگاهی می‌تواند اثر ضدباکتریایی روی هلیکوباکتر پیلوری داشته باشد؛ اما این اثر در مقایسه با گیاهانی نظیر زنیان، زردینۀ برزیلی، آویشن کوهی، شیرین‌بیان و گردو کمتر است (13). مطالعه‌هایی روی روغن‌زیتون بکر و برگ زیتون انجام‌ شده‌اند. روغن‌‌زیتون علاوه‌بر داشتن مقدار زیادی از اسیدهای چرب اشباع‌نشده، حاوی ترکیبات زیستی مانند آنتی‌اکسیدان‌های فنلی است که خاصیت باکتری‌کشی دارند؛ نتایج مطالعۀ انجام‌شده روی این ترکیب نشان می‌دهند روغن‌زیتون بکر در شرایط آزمایشگاهی تأثیر باکتریوسایدی روی هلیکوباکتر پیلوری داردکه نشان‌دهندۀ تأثیر مهم روغن‌زیتون در کاهش ناقلان این عامل و کاهش زخم‌های معده است (34). عصارۀ برگ زیتون نیز ترکیبات فنلی به‌ویژه الئوروپین (Oleuropein) دارد که دارای تأثیر مهارکنندگی علیه هلیکوباکتر پیلوری است (35).

خانوادۀ مرکبات (Rutaceae):پرتقال (Citrus sinensis) یکی از اعضای این خانواده است. نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهند عصارۀ پرتقال و پوست آن در شرایط آزمایشگاهی قادر است رشد هلیکوباکتر پیلوری را مهار کند (22 و 36). نارنج (Citrus aurantium) یکی دیگر از اعضای این خانواده است که طبق بررسی‌های انجام‌شده، فعالیت ضد هلیکوباکتر پیلوری ندارد (21) (جدول 1).

خانوادۀ انار (Punicaceae):مطالعه‌هایی روی عصارۀ پوست و دانۀ انار (Punica granatum) انجام‌ شده‌اند (جدول 1). در یکی از این مطالعه‌ها، تأثیر ضدباکتریایی عصارۀ پوست انارهای مناطق مختلف ایران روی هلیکوباکتر پیلوری مطالعه و نتایج به‌جز یک مورد، چشمگیر گزارش ‌شده‌اند (37)؛ همچنین عصارۀ پوست و دانۀ انار می‌تواند روی فعالیت آنتی‌بیوتیک‌های رایج علیه هلیکوباکتر پیلوری تأثیر هم‌افزایی داشته باشد (38). احتمالاً بخشی از تأثیر ضد هلیکوباکتر پیلوری عصارۀ انار به وجود تانین (Tannin) و ترکیبات فنلی در این گیاه مربوط است (22).

خانوادۀ گردوییان (Juglandaceae):گردو (Juglans regia) یکی دیگر از گیاهانی است که آثار ضدباکتریایی آن علیه هلیکوباکتر پیلوری در شرایط آزمایشگاهی اثبات شده است (13 و 37) (جدول 1)؛ البته این تأثیر در مقایسه با گیاهانی نظیر زردینۀ برزیلی، زنیان، آویشن کوهی و شیرین‌بیان کمتر است (13).

خانوادۀ برگ‌بو (Lauraceae): دارچین (Cinnamomum zelanicum) از اعضای این خانواده است که آثار ضدباکتریایی آن ازجمله آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری آن در شرایط آزمایشگاهی اثبات شده است (27 و 39) (جدول 1). اسانس دارچین آثار ضدمیکروبی و ضدقارچی دارد که احتمالاً این آثار به محتوای ارتومتوکسی سینامالدئید (Ortho methoxy cinnamaldehyde) مربوط می شوند (39). اثر بازدارندگی دارچین روی هلیکوباکتر پیلوری حتی از آنتی‌بیوتیک‌های رایج مانند کلاریترومایسین و تتراسیکلین که برای درمان این باکتری به کار می‌روند، بیشتر است (39). دارچین در مقایسه با گیاهانی نظیر شوید، رازیانه و زیرۀ سیاه تأثیر ضد هلیکوباکتر پیلوری کمتری نشان می‌دهد (27).

خانوادۀ گل زنبق (Iridacea): زعفران (Crocus sativus) یکی از اعضای این خانواده است که آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری آن و دو ترکیب اصلی این گیاه به نام‌های کروسین (Corcin) و سافرانال (Safranal) بررسی شده است (جدول 1). نتایج پژوهش حاضر گویای اینست که تأثیر ضدباکتریایی دو ترکیب کروسین (Corcin) و سافرانال (Safranal)روی هلیکوباکتر پیلوری بسیار قوی‌تر از عصارۀ متانولی زعفران است؛ این امر نشان می‌دهد تأثیر ضد هلیکوباکتر پیلوری زعفران به وجود این ترکیبات در عصارۀ آن مربوط می‌شود (40).

خانوادۀ سماق (Anacardiaceae):تأثیر ضدباکتریایی سماق در مقایسه با گیاهانی نظیر شیرین‌بیان، مریم‌گلی، مورد، بومادران، کاسنی، نارنج، افسنطین،اسپند، گل‌پر، شیطان‌زیتون و مرزه خوزستانی بیشتر است (21) (جدول 1).

خانوادۀ بورسراسه (Burseraceae):ملک ازرق (Commiphora myrrha) یکی از گیاهان این خانواده است که آثار ضدباکتریایی آن در شرایط آزمایشگاهی روی هلیکوباکتر پیلوری اثبات شده است؛ همچنین با‌توجه‌به نقش هلیکوباکتر پیلوری در ایجاد زخم معده و سرطان معده، تأثیر عصارۀ این گیاه روی ردۀ سلولی سرطانی سلول‌های اپیتلیال معده به روش دی متیل تیازول- ۲ و ۵ دی‌فنیل‌تترازولیوم‌برماید (MTT) آزمایش و اثبات شده است (41) (جدول 1).

خانواده‌های اسپند (Zygophyllaceae)، مورد (Myrtaceae) و شال سنجد (Meliaceae):از اعضای این خانواده‌های گیاهی که آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری آنها در شرایط آزمایشگاهی سنجیده شده است، می‌توان به‌ترتیب گیاهان اسپند Peganum harmala))، مورد (Myrtus communis) و شیطان زیتون ) (Melia ozedarach را نام برد (جدول 1)؛ در این میان، شیطان زیتون بیشترین تأثیر بازدارندگی رشد را روی هلیکوباکتر پیلوری نشان داده است و مورد و اسپند در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند (24). در میان این گیاهان، مورد ضعیف‌ترین عملکرد را داشته است (14). اوکالیپتوس یکی دیگر از اعضای خانوادۀ مورد است که درجه‌هایی از حساسیت سویه‌های هلیکوباکتر پیلوری در برابر عصارۀ این گیاه در شرایط آزمایشگاهی دیده‌ شده است (42).

خانواده‌های میخک (Caryophylaceae)، دافنه (Thymelaeaceae)، بادام هندی (Combretaceae) و گل میمونی (Scrophulariaceae): گیاهان عضو این خانواده‌ها که آثار ضد هلیکوباکتر پیلوری دارند، به‌ترتیب عبارتند از: میخک (Dianthus)، سیاه‌دانه (Nigella sativa)، هلیله (Terminalia chebula) و تشنه داری (Scrophularia striata) (14، 30، 43 و 44) (جدول 1). آثار ضدباکتریایی این گیاهان در شرایط آزمایشگاهی اثبات شده است.

خانواده‌های گزنه (Urticaceae)،شاهدانه (Cannabaceae)، هفت‌بندان (Polygonaceae)، خرزهره (Apocynaceae)، آکانتاسه (Acanthaceae) و علف چای(Hypericaceae): از گیاهان متعلق به این خانواده‌ها به‌ترتیب می‌توان به گزنه (Urtica dioica)، شاهدانه (Cannabis sativa)، ترشک (Rumex ephedroides)، شاهدانۀ کانادایی (Apocynum venetum)، حرا (Avicennia marina) و گل راعی (Hypericum olivieri) اشاره کرد (جدول 1). در مطالعه‌ای که در زمینۀ تأثیر ضدباکتریایی عصارۀ این گیاهان روی 10 جدایۀ کلینیکی باکتری هلیکوباکتر پیلوری انجام شد، 8 سویه به گزنه، 7 سویه به حرا و گل راعی، 6 سویه به شاهدانه حساس بودند و هیچ‌کدام از سویه‌ها به ترشک و شاهدانۀ کانادایی حساسیت نشان ندادند (12).

جدول 1- چکیدۀ یافته‌های مربوط به تأثیر عصارۀ گیاهان مختلف بررسی‌شده در ایران روی هلیکوباکتر پیلوری

خانوادۀ گیاهی	نام رایج فارسی	نام علمی	بررسی مادۀ مؤثره	In vivo	منابع	هالۀ عدم‌رشد		MIC	MBC	بخش گیاه
خانوادۀ گیاهی	نام رایج فارسی	نام علمی	بررسی مادۀ مؤثره	In vivo	منابع	عصارۀ آبی	عصارۀ الکلی	MIC	MBC	بخش گیاه
خانوادۀ نعناع (Lamiaceae)	مرزه	Satureia hortensis L.	ساپونین	خیر	22	NT	2mg/disc 13.7mm	NT	NT	برگ
	مرزۀ خوزستانی	Satureja khuzestanica	خیر	خیر	21	NT	20mg/disc 12.3mm	307.14 µg/mL	NT	برگ
	کاکوتی	Ziziphora tenuior	خیر	خیر	12	NT	2mg/disc 37mm	31.25 µg/mL	NT	اندام‌های هوایی گیاه
	مریم‌گلی	Salvia officinalis	خیر	خیر	12	NT	2mg/disc 30mm	250 µg/mL	NT	بخش‌های هوایی گیاه
					14	NT	4mg/disc ≤7mm	NT	NT	برگ
					15	NT	NT	NT	NT	بخش‌های هوایی گیاه
					24	NT	2.5%,5%,10% 12-13mm	NT	NT	بخش‌های هوایی گیاه
	نعناع	Mentha Piperita	خیر	خیر	19	4mg/disc 14 mm	4mg/disc 10 mm	200-350 µg/ml	NT	برگ
	پونه	Mentha pulegium	خیر	خیر	19	4mg/disc 8 mm	4mg/disc 7.5 mm	400 µg/ml	NT	برگ
	ریحان	Ocimum basilicum L	خیر	خیر	20	NT	2mg/disc 16.2mm	39.1 µg/disc	NT	برگ
	ریحان	Ocimum basilicum L	خیر	خیر	21	NT	20mg/disc 11.4mm	392.8 µg/ml	NT	برگ
	آویشن	Thymus vulgaris	خیر	خیر	15	NT	NT	NT	NT	اندام‌های هوایی گیاه
	آویشن	Thymus vulgaris	خیر	خیر	19	4mg/disc 8 mm	4mg/disc 7.2 mm	400-450 µg/ml	NT	اندام‌های هوایی گیاه
	آویشن کوهی	Thymus kotschyanus	خیر	خیر	13	25 µl of each plant extract 43mm	NT	NT	NT	ریشه
	آویشن کرمانی	Thymus caramanicus	Carvacrol	خیر	12	NT	2mg/disc 42mm	15.6 µg/ml	NT	اندام‌های هوایی گیاه
	آویشن کرمانی	Thymus caramanicus	Carvacrol	خیر	16	NT	5μl/disc of oil 62mm	30.4 µg/ml	NT	اندام‌های هوایی گیاه
	آویشن شیرازی	Zataria multiflora	خیر	خیر	14	NT	4mg/disc 23mm	170 µg/ml	NT	گل
	کلپوره (مریم نخودی)	Teucrium polium	خیر	خیر	14	4mg/disc 20mm	NT	NT	NT	اندام‌های هوایی گیاه
	کلپوره (مریم نخودی)	Teucrium polium	خیر	خیر	15	NT	NT	NT	NT	اندام‌های هوایی گیاه
	مرو تلخ	Salvia mirzayanii	Linalyl acetate, 1,8-cineol, Linalool, 8-acetoxy linalool	خیر	14	NT	4mg/disc 30mm	54 µg/mL	NT	برگ
	مرو تلخ	Salvia mirzayanii		خیر	17	NT	10mg/ml: 16.3mm 20mg/ml: 19.8mm 40mg/ml: 23mm 50mg/ml: 26.8mm	NT	NT	اندام‌های هوایی گیاه
	بادر شبو	Dracocephalum moldavica	خیر	خیر	15	NT	NT	NT	NT	اندام‌های هوایی گیاه
	مورخوش	Zhumeria majdae	Linalool, Camphor	خیر	17	NT	10mg/ml: 10mm 20 mg/ml: 20.6mm 40mg/ml: 20.8mm 50mg/ml: 21mm	NT	NT	اندام‌های هوایی گیاه
	فراسیون	marrubium vulgarel	Marrubiin, Marrubinol, Marrubinic Acid	خیر	23	NT	NT	ماروبین: 20 mg/ml ماروبینیک ‌اسید: 50 mg/ml	NT	اندام‌های هوایی گیاه
	اسطوخودوس	Lavendula officinalis	خیر	خیر	15	NT	NT	NT	NT	اندام‌های هوایی گیاه
	رزماری	Rosmarinus officinalis	خیر	خیر	15	NT	NT	NT	NT	اندام‌های هوایی گیاه
خانوادۀ رز (Rosaceae)	اسپیره	Filipendula ulmaria L	خیر	خیر	25	4mg/disc 9.3mm	4mg/disc 8.9mm	280 µg/ml	NT	گل
	آنسرینای آرژانتینی	Argentina anserina	خیر	خیر	25	4mg/disc 7.7mm	4mg/disc 7.6mm	350 µg/ml	NT	ریشه
	زالزالک	Crataegus aronia	خیر	خیر	25	4mg/disc 7.2mm	4mg/disc 6.9mm	400 µg/ml	NT	میوه
	تمشک	Rubus fruticsos	خیر	خیر	25	4mg/disc 8mm	4mg/disc 7.3mm	425 µg/ml	NT	برگ
	گئوم ایرانیکوم	Geum Iranicum	Eugenol & tannin	خیر	25	12.5μg/ml 18mm 25μg/ml 21.3mm 50μg/ml 23.3mm 100μg/ml 30mm	100μg/ml 30mm	NT	NT	ریشه
خانوادۀ چتریان (Apiaceae)	زیرۀ سیاه کرمانی	Bunium persicum	خیر	خیر	14	NT	4mg/disc 19mm	224 µg/ml	NT	میوه
	زیرۀ سیاه	Carum carvi L.	خیر	خیر	12	NT	2 mg/disc 30mm	125 µg/ml	NT	میوه
					14	NT	4 mg/disc 11mm	NT	NT	میوه
					27	NT	NT	NT	NT	میوه
	زیرۀ سبز	Cuminum cyminum L.	ساپونین	خیر	28	2mg/disc 8.8mm	2mg/disc 14.9mm	691 µg/ml	691 µg/ml	میوه
	شوید	Anethum graveolens L.	خیر	خیر	27	NT	8-12mm	NT	NT	اندام‌های هوایی گیاه
	گل پر	Heracleum persicum	خیر	خیر	14	NT	4mg/disc 24mm	94 µg/mL	NT	میوه
	گل پر	Heracleum persicum	خیر	خیر	24	NT	2.5,5,10% 8-9mm	NT	NT	میوه
	بادیان رومی(انیسون)	Pimpinella anisum L.	خیر	خیر	14	NT	4mg/dis 18mm	94 µg/mL	NT	میوه
	جعفری	Petroselinum crispum	خیر	خیر	22	NT	2mg/disc 16.4mm	729 µg/ml	729 µg/ml	دانه
	جعفری	Petroselinum crispum	خیر	خیر	29	NT	2mg/disc 16.4mm	729 µg/ml	729 µg/ml	دانه
	رازیانه	Foeniculum vulgar	خیر	خیر	27	NT	8-12mm	NT	NT	دانه
	زنیان	Trachyspermum ammi	خیر	خیر	12	NT	2mg/disc 40mm	62.5 µg/ml	NT	میوه
					13	25 µl of each plant extract 35.2mm	25 µl of each plant extract 35mm	250–31.25 µg/ml	NT	اندام‌های هوایی گیاه
					14	NT	4 mg/disc 9mm	NT	NT	میوه
خانوادۀ کاسنیان (Asteraceae)	بابونه	Matricaria chamomilla	خیر	خیر	19	4mg/disc 7mm	4mg/disc 6.5 mm	350- 400 µg/ml	NT	گل
	بومادران	Achillea millefolium	خیر	خیر	24	NT	2.5,5,10% 0mm	NT	NT	اندام‌های هوایی گیاه
	کاسنی	Cichorium intybus L	خیر	خیر	24	NT	2.5,5,10% 8-9mm	NT	NT	ریشه
	افسنطین	Artemisia absinthium	خیر	خیر	24	NT	2.5,5,10% 14-15mm	NT	NT	برگ
	زردینۀ برزیلی	Xanthium brasilicum	فلاونوئید و xanthanolide	خیر	12	NT	2mg/disc 35	125 µg/ml	NT	اندام‌های هوایی گیاه
	زردینۀ برزیلی	Xanthium brasilicum	فلاونوئید و xanthanolide	خیر	13	25 µl of each plant extract 42mm	25µl of each plant extract 43mm	250–31.25 µg/ml	NT	اندام‌های هوایی گیاه
	گلرنگ	Carthamus tinctirius	خیر	خیر	22	NT	2mg/disc 18.77	691.25 µg/ml	691.25 µg/m1	گل
	ترخون	Artemisia dracunculus	ساپونین و تانن	خیر	14	NT	4mg/disc ≤7mm	NT	NT	بخش‌های هوایی گیاه
					22	NT	2mg/disc 15mm	691.25 µg/ml	827.5 µg/ml	برگ
					28	2mg/disc 11.5mm	2mg/disc 15mm	691 µg/ml	827.5 µg/ml	برگ
	کنگر	Gundelia tournefortii	خیر	خیر	12	NT	2mg/disc 25	NT	NT	برگ
خانوادۀ زنجبیل (Zingiberaceae)	زردچوبه	Curcuma spp.	خیر	خیر	30	4μg/disc 21.5mm	4μg/disc 18.7mm	200-350 µg/ml	NT	ریشه
	زنجبیل	Zingiber officinale	خیر	خیر	30	4μg/disc 17.8mm	4μg/disc 19.7mm	300-350 µg/ml	NT	ریشه
	هل	Elettaria cardamomum	خیر	خیر	30	4μg/disc 10.6mm	4μg/disc 8.5mm	350-400 µg/ml	NT	دانه
خانوادۀ زیتون (Oleaceae)	زیتون	Olea europaea	الئوروپین	خیر	34	NT	NT	0.04gr	0.08gr	میوه
	زیتون	Olea europaea	الئوروپین	خیر	35	NT	NT	0.31-0.78 v/v	NT	برگ
	برگ نو (ترون)	Ligustrum vulgare	خیر	خیر	13	25 µl of each plant extract 15mm	NT	NT	NT	اندام‌های هوایی گیاه
خانوادۀ پسته (Anacardiaceae)	پسته	Pistacia vera	α-Pinene β-Pinene α-thujene	خیر	31	NT	1/10: 20.2mm 1/20: 18.6mm 1/40: 16.5mm 1/80: 10.9mm 1/100: 8.85mm	1.6 μl/ml	NT	روغن
خانوادۀ نرگسیان (Amaryllidaceae)	سیر	Allium sativum	thiosulphinates	بله	32	NT	NT	NT	NT	پیاز
خانوادۀ حبوبات (Fabaceae)	شیرین‌بیان	Glycyrrhiza glabra L.	فلاونوئید، ایزوفلاونوئید، شالکون و گروه‌های گلیکوزیدی	خیر	12	NT	2mg/disc 42mm	15.6 µg/mL	NT	ریشه
					13	25 µl of each plant extract 27mm	NT	NT	NT	اندام‌های هوایی گیاه
					19	4mg/disc 9.5mm	4mg/disc 9mm	300-350 µg/ml	NT	ریشه
					24	NT	2.5,5,10% 13-14mm	NT	NT	ریشه
					25	400μg/ml 14.7mm	400μg/m l9.9mm	220 µg/ml	NT	ریشه
					33	NT	NT	125ppm	NT	ریشه
خانوادۀ مرکبات (Rutaceae)	پرتقال	Citrus sinensis	خیر	خیر	22	NT	2 mg/disc 13.56	729 µg/ml	1041.5 µg/ml	پوست میوه
	پرتقال	Citrus sinensis	خیر	خیر	36	NT	2 mg/disc 13.56	729 µg/ml	NT	پوست میوه
	نارنج	Citrus aurantium	خیر	خیر	24	NT	2.5,5,10% 0mm	NT	NT	پوست میوه
خانوادۀ گردوییان (juglandaceae)	گردو	Juglans regia	خیر	خیر	13	25 µl of each plant extract 16mm	NT	NT	NT	اندام‌های هوایی گیاه
خانوادۀ گردوییان (juglandaceae)	گردو	Juglans regia	خیر	خیر	37	NT	100μg/disc 16±3mm	NT	NT	اندام‌های هوایی گیاه
خانوادۀ انار (punicaceae)	انار	Punica granatum	تانین و ترکیبات فنلی	خیر	22	NT	2mg/disc 27.96	312.5 µg/ml	338.5 µg/ml	پوست میوه
					37	NT	100μg/disc 39±3.4mm	NT	NT	پوست میوه
					38	NT	10%,15%,20% 0mm	NT	NT	پوست و دانۀ میوه
خانوادۀ برگ بو (Lauraceae)	دارچین	Cinnamomumzelanicum	ارتومتوکسی سینامالدئید	خیر	27	NT	NT	NT	NT	NT
خانوادۀ برگ بو (Lauraceae)	دارچین	Cinnamomumzelanicum	ارتومتوکسی سینامالدئید	خیر	39	NT	NT	NT	NT	NT
خانوادۀ سماق (Anacardiaceae)	سماق	Rhus coriaria	خیر	خیر	21	NT	20 mg/disc 19.4mm	214.28 µg/ml	NT	میوه
خانوادۀ بورسراسه (Burseraceae)	ملک ازرق	Commiphora myrrha	خیر	خیر	41	NT	500 μg/disc 30.86±2.07mm	256 μg/ml	256 μg/ml	صمغ
خانوادۀ میخک (Caryophylaceae)	میخک	Dianthus	خیر	خیر	30	4μg/disc 15mm	4μg/disc 15.3 mm	400 µg/mL	NT	اندام‌های هوایی گیاه
خانوادۀ اسپند (Zygophyllaceae)	اسپند	Peganum harmala	خیر	خیر	24	NT	2.5%,5%,10% 8-9mm	NT	NT	دانه و برگ
خانوادۀ دافنه (Thymelaeaceae)	سیاه‌دانه	Nigella sativa	خیر	خیر	14	NT	4mg/disc 17mm	245 µg/ml	NT	دانه
خانوادۀ بادام هندی (Combretaceae)	هلیله	Terminalia chebula	خیر	خیر	43	400μg/disc 21.7mm	400μg/disc 18 mm	125 mg/l	150mg/l	میوه
خانوادۀ مورد (Myrtaceae)	مورد	Myrtus communis	خیر	خیر	14	NT	4 mg/disc 15mm	283 µg/ml	NT	میوه
خانوادۀ مورد (Myrtaceae)	مورد	Myrtus communis	خیر	خیر	24	NT	2.5,5,10% 10-11mm	NT	NT	برگ
خانوادۀ شال سنجد (Meliaceae)	شیطان زیتون	Melia ozedarach	خیر	خیر	24	NT	2.5,5,10% 13-14mm	NT	NT	پوست
خانوادۀ گل میمونی (Scrophulariaceae)	تشنه داری	Scrophularia striata	خیر	خیر	44	NT	NT	40 µg/ml	50 µg/ml	ریشه و ساقه
خانوادۀ گزنه (Urticaceae)	گزنه	Urtica dioica	خیر	خیر	12	NT	2mg/disc 21mm	NT	NT	اندام‌های هوایی گیاه
خانوادۀ شاهدانه (Cannabaceae)	شاهدانه	Cannabis sativa	خیر	خیر	12	NT	2mg/disc 20mm	NT	NT	اندام‌های هوایی گیاه
خانوادۀ هفت‌بندان (Polygonaceae)	ترشک	Rumex ephedroides	خیر	خیر	12	NT	NT	NT	NT	اندام‌های هوایی گیاه
خانوادۀ خرزهره (Apocynaceae)	شاهدانۀ کانادایی	Apocynum venetum	خیر	خیر	12	NT	NT	NT	NT	اندام‌های هوایی گیاه
خانوادۀ آکانتاسه (Acanthaceae)	حرا	Avicennia marina	خیر	خیر	12	NT	2mg/disc 18mm	NT	NT	ریشه
خانوادۀ علف چای (Hypericaceae)	گل راعی	Hypericum olivieri	خیر	خیر	12	NT	2 mg/disc 30mm	NT	NT	اندام‌های هوایی گیاه
خانوادۀ گل زنبق (Iridaceae)	زعفران	Crocus sativus	corcin و safranal	خیر	40	2mg/disc 14.4mm	2mg/disc 17.07 mm	NT	NT	سرگل

NT: آزمایش نشده است.

بحث و نتیجه‌گیری

عفونت هلیکوباکتر پیلوری یکی از شایع‌ترین بیماری‌های عفونی جهان محسوب می‌شود؛ به‌طوری‌که تخمین زده می‌شود 40 تا 50 درصد از جمعیت جهان مبتلا به این عفونت ‌باشند. تاکنون ارتباط هلیکوباکتر پیلوری با بیماری‌های گاستریت، دیس پپسیای غیر اولسر (non-ulcer dyspepsia) (NUD)، اولسر دودنال، زخم معده، سرطان معده، لنفوم معده مرتبط با مخاط بافت لنفاوی (MALT) و حتی بیماری کرونر قلب مشخص‌شده است. تخمین زده می‌شود سرطان معده سالانه باعث مرگ 736000 نفر می‌شود؛ از سوی دیگر، شواهدی مبنی بر فواید حضور این باکتری برای فرد حامل آن طی سال‌های اخیر به‌دست‌آمده است. به نظر می‌رسد کسب هلیکوباکتر پیلوری در دوران طفولیت با کاهش خطر آسم و آلرژی در ارتباط است (5 و 45). با‌توجه‌به ظهور سویه‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک در نقاط مختلف جهان، توجه‌ها به‌سمت واکسیناسیون معطوف شد؛ هرچند باوجود پیشرفت‌هایی که در این زمینه حاصل‌ شده است، هنوز هیچ واکسنی برای این باکتری ثبت نشده است. توجه به درمان‌های جایگزین ازجمله استفاده از داروهای گیاهی یکی از بهترین راه‌ها برای کنترل این باکتری مهم در سراسر جهان محسوب می‌شود. طی سال‌های اخیر، مطالعه‌های بسیاری در این زمینه روی گیاهان مختلف بومی کشورمان انجام و در مواردی نیز نتایج درخور توجهی حاصل‌ شده است؛ هرچند متأسفانه این مطالعه‌ها درمجموع کاستی‌هایی دارند که در ادامه به چند نکته اشاره می‌شود:

1- بیشتر این مطالعه‌ها آثارضدباکتریایی این گیاهان را تنها در شرایط آزمایشگاهی بررسی کرده‌اند و تلاش‌های کمی در زمینۀ تأیید آثار ضدباکتریایی این گیاهان در شرایط بالینی انجام شده است؛ درحالی‌که این دو بخش مکمل یکدیگرند و بدون انجام آزمایش‌های بالینی نمی‌توان به مؤثربودن تأثیر این گیاهان اطمینان کرد. همان‌طور که درمورد عصارۀ سیر اشاره شد، این عصارۀ گیاهی در شرایط آزمایشگاهی به‌خوبی باعث ممانعت از رشد هلیکوباکتر پیلوری می‌شود، اما تأثیر آن در شرایط بالینی بسیار ناچیز است. از سویی می‌توان به‌ خلاف حالت یادشده نیز اشاره کرد؛ برای نمونه، پلی‌ساکاریدها رشد باکتری را در شرایط آزمایشگاهی مهار نمی‌کنند، اما ویژگی‌های ضداتصالی آنها می‌توانند برای مهار یا درمان عفونت هلیکوباکتر پیلوری یا حتی جلوگیری از عفونت مجدد پس‌از درمان آنتی‌بیوتیکی بسیار ارزشمند باشند (11).

2- مشخص‌نکردن مادۀ مؤثر ضدباکتریایی ترکیبات گیاهی در بیشتر مطالعه‌های یادشده از نقاط ضعف درخور توجه است.

3- مسئلۀ سوم، آثار متفاوت گیاهان مناطق مختلف است که می‌توانند تأثیرات ضدباکتریایی گوناگونی داشته باشند که این مسئله درمورد عصارۀ انار یا آویشن جداشده از مناطق مختلف دیده‌ شده است؛ بنابراین برای کامل‌کردن پژوهش در زمینۀ یک عصارۀ گیاهی خاص، می‌توان گونه‌های بومی مناطق مختلف ایران را جدا و آثار هریک را به‌طور جداگانه بررسی کرد.

4- در‌ارتباط‌با سویه‌های هلیکوباکتر پیلوری موردآزمایش باید از یک ‌سویۀ استاندارد برای ارزیابی عملکرد ضدباکتریایی عصاره‌های گیاهی مختلف استفاده شود و استفاده از سویه‌های متفاوت جداشده از نمونه‌های بالینی مختلف (همان‌طور که اشاره شد) ممکن است نتایج متفاوتی را در زمینۀ تأثیر ضد‌باکتریایی عصاره‌های گیاهی یکسان حاصل کند.

در مقالۀ مروری حاضر به پژوهش‌هایی اشاره ‌شد که در زمینۀ اثر گیاهان دارویی روی هلیکوباکتر پیلوری در ایران انجام‌ شده‌اند. با‌توجه‌به نتایج به‌دست‌آمده از مطالعه‌های مختلف بررسی‌شده که گاه حالت مقایسه‌ای نیز در میان آنها دیده می‌شود، می‌توان از گیاهانی نظیر نعناع، آویشن شیرازی، مرو تلخ، گئوم ایرانیکوم، سماق، ملک ازرق، گلپر، زنیان، افنسطین، شیرین‌بیان، زیتون و انار به‌عنوان گیاهانی یاد کرد که بیشترین تأثیر را در شرایط آزمایشگاهی روی هلیکوباکتر پیلوری داشته‌اند. با توجه به مطالب یاد‌شده می‌توان بیان کرد با مطالعه‌های کامل‌تر روی این گیاهان و بررسی تأثیرات ضد هلیکوباکتر پیلوری آنها در شرایط بالینی و نیز تعیین مادۀ مؤثر این گیاهان می‌توان به نتایج ارزشمندی در زمینۀ کنترل این باکتری مهم دست ‌یافت.

مراجع

(1) Faghri J., Poursina F., Moghim S., Zarkesh Esfahani H., Nasr Esfahani B., Fazeli H., Mirzaei N., Jamshidian A., Ghasemian Safaei H. Morphological and bactericidal effects of different antibiotics on Helicobacter pylori. Jundishapur Journal of Microbiology 2014; 7(1): e8704.

(2) Siddalingam R., Chidambaram K. Helicobacter pylori-current therapy and future therapeutic strategies. In: Bruna Maria Roesler,editor. Trends in Helicobacter pylori infection. 1st ed. London, InTech; 2014: 279-302.

(3) Kargar M., Souod N., Ghorbani-Dalini S., Doosti A. Epidemiological evaluation of Helicobacter pylori infection in patients with gastrointestinal disorders in Chahar Mahal and Bakhtiari province. Journal of Fasa University of Medical Sciences 2013; 2(4): 266-272.

(4) Kusters JG., van Vliet AH., Kuipers EJ. Pathogenesis of Helicobacter pylori infection. Clinical Microbiology Reviews 2006; 19(3): 449-490.

(5) Maleki Vareki S., Zarkesh-Esfahani H., Behjati M. Helicobacter pylori’s evasion of the immune system could establish an inflammatory environment that potentially induces the development of coronary artery disease. Jundishapur Journal of Microbiology 2013; 6(3): 242-247.

(6) Poursina F., Faghri J., Moghim S., Zarkesh-Esfahani H., Nasr-Esfahani B., Fazeli H., Hasanzadeh A., Ghasemian Safaei H. Assessment of cagE and babA mRNA expression during morphological conversion of Helicobacter pylori from spiral to coccoid. Current Microbiology 2013; 66(4): 406-413.

(7) Mohsenipour Z., Hassanshahian M. Inhibitory effects of Tamarix hispida extracts on planktonic form and biofilm formation of six pathogenic bacteria. Biological Journal of Microorganism 2015; 4(13): 43-56.

(8) Abdi Ali A., Shafiei M., Shahcheraghi F., Saboora A., Ghazanfari T. The study of synergistic effects of n. butanolic Cyclamen coum extract and ciprofloxacin on inhibition of Pseudomonas aeruginosa biofilm formation. Biological Journal of Microorganism 2015; 3(12): 25-32.

(9) Hassanshahian M., Saadatfar A., Masoumi F. Antimicrobial Properties of Hyssopus Officinalis Extract Against Antibiotic-Resistant Bacteria in Planktonic and Biofilm Form. Biological Journal of Microorganism 2019; 7(28): 91-101.

(10) Hussain SA, Hamid S. Helicobacter pylori in humans: Where are we now? Advanced biomedical research 2014;3(1):63-69.

(11) Ayala G., Escobedo-Hinojosa WI., de la Cruz-Herrera CF., Romero I. Exploring alternative treatments for Helicobacter pylori infection. World Journal of Gastroenterology 2014; 20(6): 1450-1469.

(12) Nariman F., Eftekhar F., Habibi Z., Massarrat S., Malekzadeh R. Antibacterial activity of twenty Iranian plant extracts against clinical isolates of Helicobacter pylori. Iranian Journal of Basic Medical Sciences 2009; 12(2): 105-111.

(13) Nariman F., Eftekhar F., Habibi Z., Falsafi T. Anti‐Helicobacter pylori activities of six Iranian plants. Helicobacter 2004; 9(2): 146-151.

(14) Atapour M., Zahedi MJ., Mehrabani M., Safavi M., Keyvanfard V., Foroughi A., et al. In vitro susceptibility of the Gramnegative bacterium Helicobacter pylori to extracts of Iranian medicinal plants. Pharmaceutical Biology 2009; 47(1): 77-80.

(15) Ghannadi A., Sajjadi S-E., Abedi D., Yousefi J., Daraei-Ardekani R. The in vitro activity of seven Iranian plants of the Lamiaceae family against Helicobacter pylori. Nigerian Journal of Natural Products and Medicine 2004; 8(1): 40-42.

(16) Eftekhar F., Nariman F., Yousefzadi M., Hadiand J., Ebrahimi SN. Anti-Helicobacter pylori activity and essential oil composition of Thymus caramanicus from Iran. Natural Product Communications 2009; 4(8): 1139- 1142.

(17) Valifard M., Omidpanah N., Farshad S., Amin Shahidi M., Mohsenzadeh S., Farshad O. Antibacterial activity of extracts and essential oils of two iranian medicinal plants, Salvia mirzayanii and Zhumeria majdae, against Helicobacter pylori. Middle-East Journal of Scientific Research 2014; 19: 1001-1006.

(18) Sharififar F., Mozaffarian V., Moshafi M., Dehghan-Nudeh G., Parandeh-Rezvani J., Mahdavi Z. Chemical composition and biological activities of Zhumeria majdae Resh. F. & wendelbo. Jundishapur Journal of Natural Pharmaceutical Products 2007; 3(1): 8-18.

(19) Nourizadeh E., Mirzapour T., Gasemi K., Rezai M., Latifi N. Survey of anti-bacterial effects of spearmint, liquorice, perrenial weed, mayweed and thyme on helicobacter pylori. Daneshvar Medicine 2004; 11(52): 67-71.

(20) Moghaddam MN., Karamoddin M-aK., Ramezani M. In vitro anti-bacterial activity of sweet basil fractions against Helicobacter pylori. Journal of Biological Sciences 2009; 9(3): 276-279.

(21) Motaharinia Y., Hazhir MS., Rezaee

MA., Vahedi S., Rashidi A., Hosseini W., et al. Comparison of in vitro antimicrobial effect of ethanol extracts of Satureja khuzestanica, Rhus coriaria, and Ocimum basilicum L. on Helicobacter pylori. Journal of Medicinal Plants Research 2012; 6(21): 3749-3753.

(22) Moghaddam MN. In vitro inhibition of Helicobacter pylori by some spices and medicinal plants used in Iran. Global Journal of Pharmacology 2011; 5(3): 176- 180.

(23) Farboodniay-Jahromi M., hosseini Z., Khodavandi A. Effect of Anti-Helicobacter Pylori Marobin, a Labendene Dieterpan from Marrubium vulgare L. Medicinal Plants National Congress; 2011 March 2-4 ; sari, Sari Agricultural Sciences and Natural Resources University,Iran 2011.

(24) Shirazi M., Fazeli M., Sultan Dallal M., Eshraghi S., Jamalifar H., Alamulhoda E. A comparative study on the antimicrobial effect of some medicinal herbal extracts and selective antibiotics against the clinical isolates of Helicobactor pylori. Journal of Medicinal Plants 2003; 3(7): 53-60.

(25) Abachi S., Khademi F., Fatemi H., Malekzadeh F. Study of antibacterial activity of selected Iranian plant extracts on Helicobacter pylori. International of Organization of Science Research of Dental and Medical Science 2013; 5(1): 55-59.

(26) Shahani S., Monsef-Esfahani HR., Saeidnia S., Saniee P., Siavoshi F., Foroumadi A., et al. Anti-Helicobacter pylori activity of the methanolic extract of Geum iranicum and its main compounds. Zeitschrift für Naturforschung C 2012; 67(3-4): 172-180.

(27) Ranjbarian P., Sadeghian S., Shirazi M., Sarafnejad A., Fazeli M., Amin G., et al. Survey of anti-bacterial effect of plant extracts (fennel-dill-caraway-cinnamon) by flow cytometry and disk diffusion. Scientific Journal of Hamadan University of Medical Sciences 2004; 11(3): 42-47.

(28) Nakhaei M., Khaje-Karamoddin M., Ramezani M., Malekzadeh F. In vitro antibacterial activity of cumin (Cuminum cyminum L.) and tarragon (Artemisia dracunculus L.) extracts against clinical isolates of Helicobacter pylori. Scientific Information Database 2006; 9(3): 193-200.

(29) Nakhaei MM. In vitro anti-bacterial activity of methanolic extract of Apium petroselinum L. seed against clinical isolates of Helicobacter pylori. Daneshvar Medicine 2010; 17(87): 63-70.

(30) Dehghan M., Noorizadeh E. Survey of anti-bacterial effects of turmeric, ginger, clove and cardamom on Helicobacter pylori. Journal of Ardabil University of Medical Sciences 2002; 2(2): 19-26.

(31) Ramezani M., Khaje-Karamoddin M., Karimi-Fard V. Chemical composition and anti–Helicobacter pylori activity of the essential oil of pistacia vera. Pharmaceutical Biology 2004; 42(7): 488- 490.

(32) Ghobeh M., Shaker Hosseini R., Navai L., Mir Sattari D., Rashid Khani B., Fahmideh Norouzi M. Study of the role of garlic consumption in helicobacter pylori eradication. Journal of Shahid Sadoughi University of Medical Sciences 2010; 18(4): 337-347.

(33) Shoeibi S., Hajimehdipoor H., Rahimifard N., Rezazadeh S., Hasanloo T., Bagheri F., et al. Comparative study on anti- Helicobacter pylori effects of licorice roots collected from different regions of Iran. Journal of Medicinal Plants 2010; 9(36): 43-47.

(34) Rezaei-Kalaj S., Asmar M., Masiha A., Sharifi M. In vitro antimicrobial effect of olive oil. Medicinal Plants National Congress ; 2013 Nov 20-21 ; amol, Azad University of Science and Research Ayatollah Amoli Branch, Iran 2013.

(35) Moradi Azad S., Azadmard-Damirchi S., Nejad-Moghaddam E. Antimicrobial activity of olive leaf extract. Medicinal Plants National Congress ; 2013 Nov 20-21 ; amol, Azad University of Science and

Research Ayatollah Amoli Branch, Iran 2013.

(36) Nakhaei MM. In vitro Antimicrobial activity of Orange peel (Citrus sinensis) methanolic extract against clinical isolates of Helicobacter pylori. Journal of Microbial Biotechnology 2009; 1(2): 37-43.

(37) Hajimahmoodi M., Shams-Ardakani M., Saniee P., Siavoshi F., Mehrabani M., Hosseinzadeh H., et al. In vitro antibacterial activity of some Iranian medicinal plant extracts against Helicobacter pylori. Natural Product Research 2011; 25(11): 1059-1066.

(38) Saffari H., Saffari M., Arj A., Haghir- Ebrahim-Abadi A. Comparing the antimicrobial properties of pomegranate seed and peel extract with common antibiotics used on helicobacter pylori isolated from biopsies of patients referring to Kashan Shahid-Beheshti hospital. Feyz Journals of Kashan University of Medical Sciences 2012; 16(5): 426-432.

(39) Eslami G., Fallah F., Taheri S., Navidinia M., Dabiri H., Dadashi M., et al. Evaluation of antibacterial effect of cinnamon extract on Helicobacter pylori isolated from dyspeptic patients. Research in Medicine 2013; 37(2): 85-89.

(40) Nakhaei M., Khaje-Karamoddin M., Ramezani M. Inhibition of Helicobacter pylori growth in vitro by saffron (Crocus sativus L.). Iranian Journal of Basic Medical Sciences 2008; 11(2): 91-96.

(41) Ghaedi M., Rezaee MA., Fakhari S., Ghorashi M., Pirmohamadi H., Doost RD., et al. Effects of ethanol extract of commiphora myrrha gum against Helicobacter pylori and inhibition of proliferation of the human AGS cell line in vitro. Journal of the Australian Traditional- Medicine Society 2014; 20(2): 106-111.

(42) Esmaeili D, Mobarez AM, Tohidpour A. Anti-helicobacter pylori activities of shoya powder and essential oils of thymus vulgaris and eucalyptus globulus. The Open Microbiology Journal 2012; 6(1): 65-69.

(43) Malekzadeh F., Ehsanifar H., Shahamat M., Levin M., Colwell R. Antibacterial activity of black myrobalan (Terminalia chebula Retz) against Helicobacter pylori. International journal of antimicrobial agents 2001; 18(1): 85-88.

(44) Nazari M., Pakzad I., Maleki A., Hematian A. Comparison of in vitro inhibitory effects of different extracts of Scrophularia striata plant on Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa and Helicobacter pylori. Journal of Ilam University of Medical Sciences 2014; 22 (3):67-72.

(45) Chen Y., Blaser MJ. Inverse associations of Helicobacter pylori with asthma and allergy. Archives of internal medicine 2007; 167(8): 821-827.

آمار

تعداد مشاهده مقاله: 42,811

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,239

سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب

پیوندهای مفید

اخبار و اعلانات

آمار

تاثیر گیاهان دارویی بومی ایران بر هلیکوباکتر پیلوری : مطالعه مروری