شناسایی راهکارهای سازگاری کشاورزان کوچک‌مقیاس در مقابله با خشکسالی در استان آذربایجان غربی

مقدمه

در سال‌های اخیر، بحران آب، یکی از مهم‌ترین مسائل زیست‌محیطی ایران بوده و در مرکز توجه دولت و گروههای مختلف اجتماعی قرار گرفته است (فتاحی و بهروزی، ۱۳۹۶: 299). در چند دهة اخیر با وقوع خشکسالی‌های پی‌درپی (Werkheiser and Piso, 2015: 508)، رشد روزافزون جمعیت و تقاضای بیش از حد برای محصولات کشاورزی، تعادل بین دو بخش مدیریتی عرضه و تقاضا برای مصرف آب به هم خورده است (Teisman et al., 2013: 11). کم‌توجهی به پدیدة خشکسالی در ایران، کشوری مستعد خشکسالی، باعث شده است هرساله آسیب‌های اقتصادی و اجتماعی بسیاری به پیکرة اقتصادی کشور وارد آید (Kaboli et al., 2012: 33). خشکسالی تابعی از ماهیت، اندازه، میزان و شدت است (Pourtaheri et al., 2013: 22)؛ بنابراین تفاوت‌های بارز میان کشاورزان ازنظر درک، میزان دانش، نحوة تأمین آب و معیارهای اجتماعی، اقتصادی و فنی سبب می‌شود آسیب‌پذیری از خشکسالی، پیامدهای حاصل از وقوع آن و همچنین شیوة مقابله با آن، از منطقه‌ای به منطقة دیگر و از گروهی به گروه دیگر متفاوت باشد (کشاورز و کرمی، 1389: 267). بر این اساس نخستین گام برای مقابله با خشکسالی، شناخت درست آن و در گام دوم، انتخاب راهکارهایی برای مقابله با این پدیده و پیامدهای آن است (شاه‌محمدی و همکاران، 1380: 14). تردیدی نیست که این پدیده به محصولات کشاورزی کوچک‌مقیاس آسیب و زیان فراوان می‌رساند و نیازمند فعالیت‌های سازگاری با محیط است (Alam et al., 2016: 243)؛ بنابراین بخش کشاورزی نیاز ویژه‌ای به سازگاری مقابله با کمبود آب و خشکسالی دارد (Yazdanpanah et al., 2015: 121).

به عقیدة پژوهشگران سازگاری، فعالیتی به‌منظور کاهش آسیب‌پذیری و مقاوم‌شدن دربرابر مخاطرات طبیعی است. ظرفیت سازگاری به‌صورت توانایی یک سیستم برای تعدیل تغییرات اقلیمی (شامل قابلیت تغییر جوّ و شدت‌ها) به‌منظور متعادل‌ساختن خسارات‌ بالقوه با هدف بهره‌گیری از فرصت‌ها یا مقابله با پیامدها تعریف می‌شود (Adger et al., 2007: 9; Smit, 2003: 717). در تعریفی دیگر سازگاری با تغییرات اقلیمی به فعالیت‌هایی اطلاق می‌شود که آثار منفی این تغییرات را کاهش دهد (Ifeanyi-obi et al., 2012: 53; Engle, 2011: 647).

طرح مسئله

زندگی بشر همواره با انواع مخاطرات طبیعی همراه بوده است؛ ازجمله زلزله، طوفان، خشکسالی، سیل و یخبندان که در این میان خشکسالی اهمیت ویژه‌ای دارد (کابلی و همکاران، 1391: 33)؛ زیرا نسبت به سایر بلایای طبیعی ازنظر شدت، طول مدت وقوع، گسترش منطقه و خسارات جانی و مالی بسیار قوی است (بابایی فینی و علیخانی، 1392: 215). خشکسالی بر بخش‌های دیگر اقتصادی آثار مخربی می‌گذارد و عرصه را بر محیط زیست انسانی تنگ می‌کند (Hannah et al., 2017: 29; Lyra et al., 2017: 93) و زیان‌های شدیدی را به تولید محصولات کشاورزی وارد کرده است (Jia et al., 2016: 60; Yin et al., 2016: 72 IPCC, 2013: 213;). کشاورزی ذاتاً به آب وابسته و تغییرات آب‌وهوایی به‌طور مستقیم بر سیستم تولید محصولات کشاورزی تأثیرگذار است (Wheeler & Von Braun, 2013: 508)؛ به همین دلیل خشکسالی و کمبود آب باعث شده است بسیاری از مناطق ایران قابلیت کشاورزی خود را از دست بدهند و در آینده نیز از دست خواهند داد؛ ازاین‌رو تعداد فزاینده‌ای از مردم روستایی منابع درآمدی خود را در حال کاهش یا ناپدیدشدن می‌بینند (یزدان‌پناه و همکاران، 1390: 18؛ Forouzani et al., 2012: 127).

از سوی دیگر رشد و توسعة اقتصادی و رشد جمعیت به افزایش نیاز به غذا در سراسر جهان منجر شده که در شرایط خشکسالی این مقدار غذای دردسترس نیز با چالشی اساسی مواجه است (Xu et al., 2014: 541). در این میان، هیچ گروهی به اندازة کشاورزان بحران آب را به کامل‌ترین شکل درک نکرده‌اند؛ به‌طوری که انواع و اقسام راهکارهای ناپایدار را بسته به توان و ظرفیتشان به کار بسته‌اند که تا به حال به نتیجة ملموسی هم نینجامیده است (De Boer et al., 2017: 295).

خشکسالی به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، حرفه و فعالیت کشاورزان را با چالشی اساسی مواجه ساخته (Altieri & Nicholls, 2017: 33; Imbach et al., 2017: 12) و در بعضی مناطق شدت وقوع آن به حدی است که دانشمندان را نگران کرده است که دیگر کشاورزان توان سازگاری نداشته باشند و تاب‌آوری خود را از دست بدهند (Hannah et al., 2017: 215; Harvey et al., 2014: 12; Elum et al., 2017: 246; Khatri- Chhetri et al., 2017: 184; Singh et al., 2017: 41)؛ بنابراین پیامدهای منفی ناشی از خشکسالی به یکی از دغدغه‌های اصلی کشاورزان ساکن در مناطق دارای شرایط بحرانی تبدیل شده است (Campell et al., 2010: 146). این امر به‌ویژه در جوامعی که اقتصاد معیشتی دارند، یعنی جامعة کشاورزان کوچک‌مقیاس نمود بیشتری می‌یابد؛ زیرا این قشر وابستگی کاملی به طبیعت و کشاورزی دارند (Alpizar, 2007: 257; Endfield et al., 2004: 249)؛ بنابراین این پدیده به کاهش تولیدات کشاورزی و تخریب منابع طبیعی می‌انجامد، معیشت و رفاه خانوارهای روستایی را به مخاطره می‌افکند، مشکلات فزاینده‌ای را همچون آسیب‌های اجتماعی و روانی، ناامنی غذایی، افزایش وابستگی، خالی‌شدن روستاها از سکنه و... در آینده ایجاد (Keshavarz et al., 2017: 223) و آسیب‌های زیادی به محیط زیست، منابع طبیعی و زیستگاهها و اکوسیستم‌ها وارد می‌کند. پدیده‌هایی چون فرسایش خاک، گسترش بیابان‌ها، ازبین‌رفتن پوشش گیاهان، کوچ پرندگان، آثار نامطلوب بر محیط زیست انسانی، کاهش محصولات کشاورزی، آتش‌سوزی‌های مداوم در جنگل‌ها و مراتع، مهاجرت و... ، همگی از پیامدهای خشکسالی هستند (عزیزی و همکاران، 1395: 214)؛ بنابراین پرداختن به شیوه‌های مقابله و راهبردهای کشاورزان در شرایط خشکسالی برای جلوگیری یا کاهش بحران حائز اهمیت است و یکی از چالش‌های عمدة زمان حاضر به شمار می‌رود (دلفیان و همکاران، 1396: 79).

توانمندسازی کشاورزان در مقابله با خشکسالی، امنیت کشورها را در مقابله با تهدیدات خارجی افزایش می‌دهد و از وابستگی ملت‌ها به جوامع دیگر می‌کاهد (Lipper et al., 2014: 1068; Steenwerth et al., 2014: 11). در این زمینه دانشمندان و سیاست‌گذاران به‌شدت بر نیاز به اقدامات فوری برای آماده‌سازی و سازگاری با آثار نامطلوب این پدیده به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه تأکید دارند (IPCC, 2014: 151)؛ زیرا درک نقش عوامل تأثیرگذار بر سازگاری کشاورزان برای اطمینان از توسعة اقدامات سیاسی مناسب و طراحی پروژه‌های موفق به‌منظور توسعه مهم است (Gebrehiwot & van der Veen, 2013: 29).

پیشینة پژوهش

بیشتر مطالعات حاکی است اقدامات سازگارانة کشاورزان متأثر از عوامل مختلفی است؛ در ادامه این عوامل بررسی می‌شود.

در پژوهشی درزمینة راهکارهای سازگاری با تغییرات اقلیمی نتایج نشان داد مهم‌ترین راهکارهای سازگاری شامل افزایش دوره‌های ترویجی، توان مهارتی، اعتبارات و تسهیلات و آموزش روش‌های سازگاری است (Harvey et al., 2014: 12; Singh et al., 2017: 41; Tripathi and Mishra, 2017: 195).

در مطالعه‌ای دیگر، مهم‌ترین راهکارهای سازگاری عبارت‌اند از: ایجاد تغییر در دانش، نگرش، ظرفیت مقاومت و مهارت افراد کشاورز (Ozor & Nnaji, 2011: 42).

یافته‌های پژوهشی با عنوان «عوامل تأثیرگذار بر سازگاری» نشان داد دارایی‌های فیزیکی (ساختمان‌‌ها و محتویات) و متغیرهای روانی (دانش، مهارت‌ها و توانایی‌ها)، اجتماعی (یکپارچگی جامعه)، اقتصادی (صرفه‌جویی مالی) و منابع سیاسی (نفوذ سیاست‌های عمومی)، مهم‌ترین راهکارهای سازگاری‌اند (Lindel, 2013: 797).

در پژوهشی درزمینة راهکارهای کاهش آسیب‌پذیری دربرابر تغییرات اقلیمی نتایج نشان داد ویژگی‌های فردی و توانایی محافظت افراد دربرابر خطر با مکانیسم‌های اجتماعی ساختارها و نهادهای دولتی از راهکارهای کاهش آسیب‌پذیری دربرابر تغییرات اقلیمی است (Storeng et al., 2013: 562).

در مطالعه‌ای دیگر در این زمینه به این نتیجه رسیدند که عوامل فردی، اجتماعی، اقتصادی، زراعی و آموزشی، از مهم‌ترین راهکارهای کاهش آسیب‌پذیری‌اند (Cheng and Tao, 2010: 126; Eriksen and Silva, 2009: 33; Keshavarz and Karami, 2013: 415).

در مطالعه‌ای درزمینة راهکارهای توانمندسازی کشاورزان در مقابله با تغییر اقلیم در کشور غنا نتایج نشان داد دانش و آگاهی کشاورزان از نوآوری‌های دردسترس، دسترسی به منابع و خدمات مالی و اعتباری، شبکه‌های اجتماعی (نهادها)، درآمد خانوار، دردسترس‌بودن نوآوری (تکنولوژی) و تعداد افراد خانوار، مهم‌ترین راهکارها بودند (Asante, 2011: 471).

در یافته‌ای دیگر در کشور آفریقا نتایج نشان داد عوامل فنی مانند دسترسی به منابع آبی، استفاده از ارقام مقاوم به خشکی، فناوری‌های کشاورزی، روش آبیاری، نوع کاشت، عملیات خاک‌ورزی، نوع محصول، کشت جایگزین و... بر میزان آسیب‌پذیری کشاورزان دربرابر خشکسالی تأثیرگذار است (Shewmake, 2008: 856).

همچنین در مطالعه‌ای در کشور آفریقای جنوبی نتایج نشان داد فروش دام، قرض‌گرفتن از خویشاوندان، دریافت وام، مهاجرت، جست‌وجوی کارهای غیرکشاورزی و کاهش مصرف غذایی، به‌منزلة راهکارهای سازگاری در بین خانوارهای کشاورز مطرح بوده‌اند (Shewmake, 2008: 856).

پژوهشی دیگر حاکی است متنوع‌سازی محصول، تغییر تقویم زراعی، به تعویق انداختن کشت، فروش دام، مهاجرت و اصلاح شیوه‌های آبیاری، مهم‌ترین راهکارهای سازگاری بوده‌اند (Vento et al., 2010: 1434; Arunrat et al., 2017: 672; Le Dang et al., 2014: 385).

در مطالعه‌ای درزمینة راهکارهای مقابلة کشاورزان جاماییکا دربرابر خشکسالی، روش‌های کاشت (کاشت محصولات مقاوم به خشکسالی، کاشت زودهنگام محصولات، کاشت محصولات چندمنظوره، کاهش سطح زیر کشت، اجتناب از کاشت در زمان خشکسالی)، فنون حفظ رطوبت (استفاده از مالچ، آبیاری قطره‌ای، تنظیم دورة آبیاری)، راهبردهایی که در طول خشکسالی استفاده می‌شوند (خرید آب، تقسیم‌بندی آب، استفاده از کود گیاهی، مدفون‌کردن بخشی از محصول برای جذب آب) و راهبردهای جبران خشکسالی (کاهش سطح زیر کشت، جست‌وجوی کار غیرکشاورزی، کارکردن روی مزارع دیگران، مهاجرت موقت، فروش دام)، ازجملة راهکارها بوده است (Campbel et al., 2011: 146).

در کشور کنیا مهم‌ترین راهکارهای سازگاری شامل تغییر ارقام محصولات،‌ کاشت درختان، کاهش تعداد دام‌ها و مدیریت آب و خاک بوده است (Brain et al., 2011: 163).

در مطالعه‌ای دیگر مهم‌ترین راهکارها، بهره‌گیری از ارقام جدید گیاهی و دامی مقاوم به شرایط خشکی، آبیاری در زمان مناسب، تنوع کشت، روش‌های کشت مخلوط، سیستم‌های کشاورزی ارگانیک و تغییر در تاریخ کشت بوده است (Nhemachena & Hassan, 2007: 324; Masud et al., 2017: 698; Islam & Nursey- Bray, 2017: 347).

در پژوهشی دیگر درزمینة دیدگاه کشاورزان دربارة شیوه‌های مقابله با خشکسالی نتایج نشان داد مدیریت مزرعه، کشت آبی، کشف منابع آبی، کشت ارقام مقاوم، تغییر شغل، فروش دام، مهاجرت و قرض‌گرفتن از همسایگان و نزدیکان و افزایش یارانه‌های مواد غذایی، مهم‌ترین شیوه‌های مقابله با خشکسالی بوده‌اند (Habiba et al., 2012: 357; Rudolf & Hermann, 2009: 21).

در پژوهشی دیگر پژوهشگران دریافتند کشاورزان هنگام مواجهه با تغییرات اقلیمی، روش‌های سازگاری متعددی را به کار می‌گیرند؛ این راهبردها شامل کاشت درختان، کاهش تعداد دام‌ها و مدیریت آب و خاک است (Bryan et al., 2011: 514).

مطالعه‌ای دیگر حاکی است کشاورزان در سازگاری با خشکسالی، دامنة وسیعی از اقدامات مدیریتی را همچون کاشت محصولات پیش از شروع بارندگی، مالچ‌پاشی، تنوع محصول و استفاده از سیستم چند کشتی، کاشت محصولات مقاوم به خشکسالی، استفاده از بیمة محصولات کشاورزی و تغییر زمان عملیات زراعی به کار می‌گیرند (قمبرعلی و همکاران، 1391: 192).

پژوهشگران در مطالعات خود بیان داشتند کشاورزان و دامداران راهبردهای مختلفی را برای سازگاری با تغییرات اقلیمی به ‌کار می‌گیرند؛ ازجمله فروش دام، تغییر منبع درآمد، کاهش نرخ دام‌گذاری برای کم‌کردن شدت تغییرات اقلیمی و کوچ (رضایی راد و همکاران، 1388: 5).

به‌طور کلی راهبردهای سازگاری که کشاورزان هنگام مقابله با خشکسالی به کار می‌گیرند، در دو بخش مدیریت ریسک و مدیریت بحران تعریف می‌شود (توکلی و همکاران، 1394: 217). در این زمینه براساس ادبیات نظری، راهکارهای سازگاری خانوارهای روستایی در مقابله با خشکسالی در عوامل اقتصادی، اجتماعی‌فرهنگی، زراعی، ترویجی‌فنی و زیرساختی طبقه‌بندی می‌شود؛ بنابراین چهارچوب مفهومی پژوهش به‌صورت زیر طراحی شد.

شکل ۱- چهارچوب مفهومی پژوهش

روش پژوهش

این پژوهش ازنظر ماهیت کمّی، با توجه به هدف کاربردی و ازلحاظ گردآوری داده‌ها جزو پژوهش‌های توصیفی است. جامعة آماری پژوهش شامل دو گروه است؛ گروه اول، همة کشاورزان کوچک‌مقیاس استان آذربایجان غربی و گروه دوم، کارشناسان و متخصصان آگاه به مسائل خشکسالی و معیشت در جهاد کشاورزی استان آذربایجان غربی.

حجم نمونه در بخش کشاورزان با استفاده از جدول کرجسی و مورگان 430 نفر از سرپرستان خانوارهای روستایی کوچک‌مقیاس برآورد شد (جدول ۱) و در بخش کارشناسان و متخصصان، 23 نفر به‌صورت هدفمند برای مطالعه انتخاب شدند.

روش نمونه‌گیری در این پژوهش، طبقه‌ای چندمرحله‌ای با انتساب متناسب است. معیار انتخاب نمونه‌ها در شهرستان‌های آذربایجان غربی دو معیار است؛ اول، مناطق انتخاب‌شده باید در شرایط خشکسالی باشد؛ دوم، نمونه‌های انتخابی باید از پراکنش مناسبی در سطح استان برخوردار باشد؛ بنابراین با توجه به شکل 1 که براساس شاخص SPI خشکسالی در بازة 84 ماه گذشته (فروردین‌ماه 1390 تا اسفندماه 1397) تهیه شده است، تمامی شهرستان‌های استان آذربایجان غربی به جز پیرانشهر در شرایط خشکسالی‌اند. در مرحلة دوم براساس قطب‌های جغرافیایی (شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز) شهرستان‌های ارومیه (مرکز)، ماکو (شمال)، مهاباد (جنوب)، اشنویه (غرب) و شاهین‌دژ (شرق) برگزیده و در مرحلة بعد از هر شهرستان دو بخش، از هر بخش دو دهستان و از هر دهستان دو روستا برای مطالعه انتخاب شدند؛ بنابراین از هر شهرستان، 8 روستا و درمجموع ۴۰ روستا برای مطالعه انتخاب شدند.

جدول ۱- شهرستان‌های انتخابی مطالعه‌شده

ابزار اصلی پژوهش، پرسش‌نامه‌ای پژوهشگرساخت و از پیش آزمون‌شده است. آیتم‌های پرسش‌نامه مشابه بود؛ اما به دو صورت طراحی شده بود؛ نوع اول با استفاده از پرسش‌نامة 9 ارزشی توماس ال ساعتی به‌صورت زوجی بود که این پرسش‌نامه در اختیار کارشناسان و متخصصان قرار گرفت و نوع دوم، پرسش‌نامه‌ای که برای بخش سرپرستان خانوارهای روستایی کوچک‌مقیاس طراحی شده بود، به‌صورت طیف لیکرتی (1- بسیار کم تا ۵- بسیار زیاد) در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی‌فرهنگی، زراعی، زیرساختی و ترویجی‌فنی راهکارهای سازگاری بود.

روایی صوری و محتوایی گویه‌های پرسش‌نامه براساس نظر کارشناسان و اعضای هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان ارزیابی و تأیید شد. همچنین برای تأیید پایایی ابزار پژوهش در ابعاد مختلف از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد (جدول 2). همان‌طور که پیداست مقدار آلفا بیش از 7/0 و حاکی از پایایی مناسب ابزار پژوهش است. تجزیه و تحلیل داده‌ها با نرم‌افزار SPSS انجام شد؛ علاوه بر این برای تجزیه و تحلیل داده‌های کارشناسان (وزن‌دهی معیارها و زیرمعیارها) از مقایسه‌های زوجی فازی (FAHP) بهره گرفته و برای رتبه‌بندی عوامل مؤثر از تکنیک تحلیل رابطة خاکستری (GRA) استفاده شد.

فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی فازی (FAHP) را برای نخستین بار در سال 1983 دو پژوهشگر هلندی به نام وان لارهوفن و پدریک^[1] به‌دنبال آشکارشدن ایرادات و مشکلات تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) پیشنهاد کردند؛ ازجمله وجود مقیاس نامتوازن در قضاوت‌ها، نبود قطعیت، دقیق‌نبودن مقیاس‌های زوجی و بازتاب‌نیافتن کامل سبک تفکر انسانی. این روش با جایگزینی اعداد فازی مثلثی در ماتریس مقایسه‌های زوجی و برمبنای کمترین مجذورات لگاریتمی بنا نهاده شده است (عنابستانی و جهان‌تیغ، 1397: 26).

در انجام FAHP باید مراحل زیر به اجرا گذاشته شود:

- رسم نمودار سلسله‌مراتبی؛

- تشکیل ماتریس مقایسة زوجی با به‌کارگیری اعداد فازی؛

- محاسبة وزن نرمال‌شدة فازی هر عنصر (Si) برای هریک از سطرهای ماتریس مقایسة زوجی؛

- محاسبة درجة بزرگی (Si)ها نسبت به یکدیگر؛

- محاسبة وزن معیارها و گزینه‌ها در ماتریس‌های مقایسة زوجی؛

- محاسبة بردار نهایی (همان).

جدول 2- مؤلفه‌ها و شاخص‌های پژوهش

ادامه جدول 2- مؤلفه‌ها و شاخص‌های پژوهش

معرفی محدودة پژوهش

این مطالعه در استان آذربایجان غربی در شمال غربی ایران انجام می‌شود (شکل 2). استان آذربایجان غربی با تولید ۶درصد محصولات کشاورزی کشور و اشتغال بیش از ۳۵درصدی در این بخش، رتبة اول تولید سیب، عسل، چغندرقند و بعضی دیگر از محصولات را دارد؛ اما نقشة خشکسالی این استان در بازة 84ماهة گذشته (فروردین‌ماه تا اسفندماه1390) نشان می‌دهد تمامی استان در معرض خشکسالی است. مهاجرت روستاییان حوضة دریاچة ارومیه، بیکاری کشاورزان و ازبین‌رفتن کشاورزی، تخریب مراتع و وجود دام مازاد بر نیاز مراتع، از دیگر چالش‌های خشکسالی در استان است. همچنین خشکسالی بر کشاورزان کوچک‌مقیاس به دلیل وابستگی کمتر به زمین کشاورزی آثار دوچندانی می‌گذارد و در صورت تداوم آن به‌سرعت از بخش کشاورزی خارج می‌شوند؛ به این دلیل آنان توان بازیابی و برگشت‌پذیری کمتری دارند و به‌طور متوسط بیش از 80درصد کشاورزان این استان کوچک‌مقیاس‌اند (مرکز آمار ایران، ۱397 و سازمان هواشناسی و جهاد کشاورزی استان، ۱۳97).

شکل 2- منطقة پژوهش

یافته‌های پژوهش

راهکارهای اقتصادی

برای اولویت‌بندی راهکارهای اقتصادی از آزمون فریدمن استفاده شد. با توجه به معنا‌داری آزمون در سطح یک درصد، روستاییان مطالعه‌شده رتبه‌بندی متفاوتی از راهکارهای سازگاری در بخش اقتصادی دارند. نتایج حاکی است مؤلفه‌های تقویت صندوق‌های اعتباری محلی به‌منظور ارتقای ظرفیت مواجهه با بحران خانوارهای کشاورز با میانگین رتبه‌ای 87/3 و خرید آب با میانگین رتبه‌ای 28/2، مهم‌ترین و ضعیف‌ترین راهکارهای اقتصادی سازگاری کشاورزان در مقابله با خشکسالی بوده است (جدول ۳).

جدول 3- توزیع فراوانی و وزنی شاخص‌های بعد راهکارهای اقتصادی

شاورزان براساس نظر کارشناسان، از روش مقایسة زوجی (FAHP) استفاده شده است. نتایج شکل 3 نشان می‌دهد در بین متغیرهای بررسی‌شده، شاخص‌های توسعة صنایع تبدیلی تکمیلی و خرید آب به ترتیب با وزن‌های 158/0 و 049/0، مهم‌ترین و کم‌اهمیت‌ترین راهکارهای اقتصادی سازگاری بوده‌اند.

شکل 3- مقایسة زوجی شاخص‌های راهکارهای اقتصادی سازگاری

راهکارهای اجتماعی‌فرهنگی

راهکارهای اجتماعی‌فرهنگی 10 شاخص دارد که در جدول 4 ارائه شده است. با توجه به معنا‌داری آزمون فریدمن، راهکارهای حفظ فرهنگ بومی و تلفیق آن با دانش مدرن با میانگین رتبه‌ای 08/4 به‌مثابة قوی‌ترین راهکار اجتماعی‌فرهنگی سازگاری با خشکسالی و مهاجرت موقت با حفظ شغل کشاورزی با میانگین رتبه‌ای 98/2 به‌مثابة ضعیف‌ترین راهکار اجتماعی‌فرهنگی شناسایی شد.

جدول 4- توزیع فراوانی و وزنی شاخص‌های بعد راهکارهای اجتماعی‌فرهنگی

نتایج به‌دست‌آمده از مقایسة زوجی (FAHP) شاخص‌های مربوط به راهکارهای سازگاری کشاورزان با شرایط خشکسالی از بعد اجتماعی‌فرهنگی و برمبنای دیدگاه کارشناسان نشان داد شاخص داشتن برنامة جامع برای سازگاری با وزن 201/0، مهم‌ترین راهکار شناسایی‌شده است؛ این در حالی است که شاخص‌های مهاجرت موقت با حفظ شغل کشاورزی با وزن 048/0، کمترین اهمیت را در این معیار دارد (شکل 4).

شکل 4- مقایسة زوجی شاخص‌های راهکارهای اجتماعی‌فرهنگی سازگاری

راهکارهای زراعی سازگاری

نتایج جدول 5 گویای این است که مؤلفه‌های استفاده از ارقام جدید گیاهی و دامی مقاوم به شرایط خشکی با میانگین رتبه‌ای 95/3 و توسعة عملیات خاک‌ورزی حفاظتی با میانگین رتبه‌ای 76/3، بارزترین راهکارهای سازگاری زراعی کشاورزان با خشکسالی و راهکارهای کاهش سطح زیر کشت با میانگین رتبه‌ای 54/2 و استفاده از کود گیاهی و توسعة کشت ارگانیک با میانگین رتبه‌ای 67/2، کم‌اهمیت‌ترین عوامل سازگاری در این بخش بوده است.

جدول 5- توزیع فراوانی و وزنی شاخص‌های بعد راهکارهای زراعی

نتایج به‌دست‌آمده از اولویت‌بندی شاخص‌های بعد راهکارهای زراعی سازگاری کشاورزان با خشکسالی در شکل 5 ارائه شده است. نتایج نشان می‌دهد راهکارهای تغییر تاریخ تقویم زراعی (کاشت، داشت و برداشت)، بهبود راندمان آبیاری (کاهش میزان برداشت و دفعات آب) و تغییر الگوی کشت به ترتیب با وزن‌های 182/0 و 124/0، از دیدگاه کارشناسان مهم‌ترین راهکار سازگاری کشاورزان با خشکسالی بوده است.

شکل 5- مقایسة زوجی شاخص‌های راهکارهای زراعی سازگاری

راهکارهای زیرساختی

نتایج سازگاری کشاورزان با شرایط خشکسالی در بعد زیرساختی براساس دیدگاه کشاورزان نشان می‌دهد شاخص‌های توسعة استانداردهای زندگی در جوامع روستایی (عدالت فضایی) و افزایش تعدد ایستگاههای باران‌سنجی برای تدقیق پیش‌بینی خشکسالی به ترتیب با میانگین رتبه‌ای 58/3 و 68/2، مهم‌ترین و ضعیف‌ترین کارکرد را برای سازگاری کشاورزان با خشکسالی داشته‌اند (جدول 6).

جدول 6- توزیع فراوانی و وزنی شاخص‌های بعد راهکارهای زیرساختی

نتایج مقایسة زوجی فازی براساس دیدگاه کارشناسان نشان می‌دهد شاخص اصلاح روش‌های سنتی تولید و استفاده از شیوه‌های نوین با وزن نسبی 201/0، به‌منزلة مهم‌ترین راهکار سازگاری و شاخص افزایش تعدد ایستگاههای باران‌سنجی برای تدقیق پیش‌بینی خشکسالی با وزن 041/0، به‌منزلة ضعیف‌ترین راهکار شناسایی شده است (شکل 6).

شکل 6- مقایسة زوجی شاخص‌های راهکارهای زیرساختی سازگاری

راهکارهای ترویجی‌فنی

در بررسی راهکارهای ترویجی‌فنی سازگاری کشاورزان با شرایط خشکسالی نتایج نشان داد مهم‌ترین راهکار سازگاری در این بخش، افزایش آگاهی و اطلاعات کشاورزان با میانگین رتبه‌ای 11/4 بوده است؛ این در حالی است که راهکارهای ارائة روش‌های نوین مقاوم‌سازی معیشت پویا در مقابله با خشکسالی با میانگین رتبه‌ای 64/3 اهمیت کمتری نسبت به سایر راهکارها داشته است (جدول 7).

جدول 7- توزیع فراوانی و وزنی شاخص‌های بعد راهکارهای ترویجی‌فنی

نتایج مقایسه‌های زوجی براساس دیدگاه کارشناسان مطالعه‌شده نشان داد مهم‌ترین راهکار سازگاری در این بخش، افزایش آگاهی و اطلاعات کشاورزان با میانگین وزنی 222/0 و ارائة روش‌های نوین مقاوم‌سازی معیشت پویا در مقابله با خشکسالی با میانگین وزنی 176/0 بوده است؛ این در حالی است که شاخص‌های افزایش سطح تماس‌های ترویجی و شرکت‌های خدمات مشاوره با کشاورزان و استفاده از مروجان آگاه درزمینة مقابله با خشکسالی به ترتیب با میانگین وزنی 046/0 و 062/0، کمترین اهمیت را نسبت به سایر راهکارهای سازگاری در این بعد داشته است (شکل 7).

شکل 7- مقایسة زوجی شاخص‌های راهکارهای ترویجی‌فنی سازگاری

شناسایی و اولویت‌بندی ضریب تأثیر ابعاد بررسی‌شده بر راهکارهای سازگاری کشاورزان با خشکسالی

در این بخش براساس نظر روستاییان و با استفاده از آزمون T تک‌نمونه‌ای، میزان راهکارهای سازگاری پیش روی کشاورزان در شرایط خشکسالی در تمامی ابعاد مدنظر تعیین شده است. عدد ۳ میانة نظری ارزیابی راهکارهای پیش روی سازگاری کشاورزان با شرایط خشکسالی انتخاب شد. نتایج ارائه‌شده نشان داد از دیدگاه کشاورزان مهم‌ترین راهکار سازگاری آنها با شرایط خشکسالی شامل راهکارهای اقتصادی و ترویجی‌فنی به ترتیب با وزن‌های 03/4 و 94/3 و ضعیف‌ترین راهکار سازگاری با خشکسالی، راهکار زیرساختی با وزن 44/3 بوده است. با توجه به اینکه میانگین تمامی ابعاد بیشتر از مقدار میانه است، بنابراین همة عوامل تأثیرگذاری زیادی بر سازگاری کشاورزان با خشکسالی دارند؛ فقط شدت آنها متفاوت است (جدول ۸).

جدول 8- اهمیت راهکارهای سازگاری با خشکسالی از دیدگاه خانوارهای روستایی

همچنین نتایج حاصل از مقایسة زوجی راهکارهای بررسی‌شده درزمینة سازگاری کشاورزان با خشکسالی با نرم‌افزار (AHP فازی) نشان می‌دهد راهکار اقتصادی با وزن 304/0، مهم‌ترین راهکار سازگاری در شرایط خشکسالی محسوب می‌شود و راهکار اجتماعی‌فرهنگی با وزن 107/0، کم‌اهمیت‌ترین راهکار سازگاری کشاورزان با شرایط خشکسالی است (شکل 8).

شکل 8- مقایسة راهکارهای سازگاری کشاورزان با شرایط خشکسالی

رتبه‌بندی روستاهای نمونه ازنظر راهکارهای سازگاری کشاورزان کوچک‌مقیاس در مقابله با خشکسالی

به‌طور کلی ازنظر راهکارهای سازگاری، کشاورزان کوچک‌مقیاس استان آذربایجان غربی در وضعیت نسبتاً مساعدی قرار دارند؛ اما برای شناسایی تفاوت‌ها و راهکارهای احتمالی در روستاهای نمونه، روستاها رتبه‌بندی شده‌اند که برای این کار تحلیل رابطة خاکستری به کار رفت. بر این اساس پس از ایجاد رابطة خاکستری، ارزش عملکردی بین صفر و یک درجه‌بندی و در مرحلة بعد ضریب رابطة خاکستری محاسبه و رتبه‌بندی شد (جدول ۹).

جدول 9- رتبه‌بندی روستاهای نمونه در شهرستان‌های مطالعه‌شده

نتایج جدول 9 نشان می‌دهد تمامی روستاهای مطالعه‌شده ضریب بیش از 50/0درصد دارند که در این بین در شهرستان ارومیه تازه‌کند، بوربور و امیرآباد، بیشترین سازگاری را با خشکسالی دارند. در شهرستان ماکو روستاهای قره‌بلاغ، قلعه جوق و عیسی‌خان سازگاری بیشتری دارند. در شهرستان مهاباد روستاهای قره‌داغ، سهولان و برهان، در شهرستان اشنویه روستاهای الیان، نلیون و کهنه‌قلعه و درنهایت در شهرستان شاهین‌دژ روستاهای قره‌قویونلو، کهریز و احمدآباد، بیشترین سازگاری را با خشکسالی دارند.

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

وقوع خشکسالی در ایران مسئلة جدیدی نیست و بررسی‌ها نشان داده هیچ‌یک از مناطق کشور از این پدیده در امان نمانده است؛ به نحوی که هریک از مناطق کشور برحسب شرایط طبیعی و جغرافیایی خود، آثار این پدیدة مخرب را تجربه کرده است؛ علاوه بر این ارتباط تنگاتنگ معیشت جوامع روستایی با پیامدهای منفی خشکسالی طی چند سال موجب تغییر کارکرد و شیوة معیشت و درنهایت مهاجرت روستایی می‌شود. این امر به‌ویژه در جوامع دارای اقتصاد معیشتی یعنی کوچک‌مقیاس‌، نمود بیشتری می‌یابد؛ بنابراین در مناطق روستایی برای بقا یا بهبود زندگی مردم گذشته از کشاورزی، انتخاب طیف وسیعی از راهبردهای سازگاری در شرایط خشکسالی لازم است.

شواهد نشان می‌دهد بعضی عوامل بر انتخاب راهبردهای سازگاری اثر معنا‌داری دارند. در این زمینه این پژوهش با هدف شناسایی راهکارهای سازگاری کشاورزان کوچک‌مقیاس در شرایط خشکسالی در استان آذربایجان غربی انجام شد و عوامل اقتصادی، اجتماعی‌فرهنگی، زراعی، ترویجی‌فنی و زیرساختی شناسایی و براساس دیدگاه کارشناسان و کشاورزان بررسی و تحلیل شدند.

نتایج نشان داد در بخش اقتصادی توافق کاملی بین کارشناسان و کشاورزان وجود دارد. راهکارهای سازگاری کشاورزان با شرایط خشکسالی در این بخش شامل توسعة صنایع تبدیلی تکمیلی و متنوع‌سازی شغل و معیشت کشاورزان برای مقاوم‌سازی آنان است. در تحلیل این یافته باید گفت در شرایط خشکسالی، توسعة صنایع تبدیلی و تکمیلی و متنوع‌سازی معیشت به‌منزلة راهبرد مکمل بخش کشاورزی عمل می‌کند و بر توانمندی اقتصادی خانوارهای روستایی اثرگذار است و موجب مقاوم‌سازی معیشت آنان در شرایط خشکسالی می‌شود. نتایج این بخش با یافته‌های‌ چن و تائو، 2010، اریکسن و سیلوا، 2009، کشاورز و کرمی، 2012، ونتو و همکاران، 2010، آریونارت و همکاران، 2017 و لی دنگ و همکاران، 2014^[2] مطابقت دارد.

درزمینة راهکارهای اجتماعی‌فرهنگی توافقی بین کارشناسان و کشاورزان دیده نشد؛ به‌طوری که از دیدگاه کشاورزان مهم‌ترین راهکار سازگاری شامل مهاجرت موقت با حفظ شغل کشاورزی و بهبود توان روانی در مقابله با خشکسالی (جلوگیری از یأس و نومیدی) بوده است. بسیاری از خانوارهای روستایی در این زمینه اذعان داشتند در شرایط خشکسالی زمانی که عملکرد محصول افت پیدا می‌کند، کشاورزان به‌شدت دچار ناامیدی می‌شوند و برای جبران این کاهش عملکرد، ناگزیر تعدادی از اعضای خانوار دارای توان کارکردن در شهرها یا در بخش خدمات مؤثر واقع و به‌صورت موقت به این بخش‌ها ملحق می‌شوند. نتایج این بخش با یافته‌های شیوماکی، 2008، هیبا و همکاران، 2012 و رادلف و هیرمانن، 2009^[3] مطابقت دارد.

از دیدگاه کارشناسان مهم‌ترین راهکار اجتماعی‌فرهنگی، داشتن برنامه‌ای جامع برای سازگاری، حمایت و توجه مقامات سیاسی به اهمیت و نقش روستا در توسعة ملی و مشارکت روستاییان در برنامه‌ریزی‌های مقابله با خشکسالی بوده است. در تحلیل یافته‌های این بخش باید گفت از دیدگاه کارشناسان، زمانی کشاورزان در شرایط خشکسالی حفظ می‌شوند که راهبردهای مدیریت ریسک به جای مدیریت بحران به کار گرفته شود و از سوی دیگر باید از مشارکت بهینة آنان در تمام مراحل اجرای طرح‌های سازگاری استفاده کرد تا راهبردهای اجرایی سازگاری بر نیاز آنان منطبق شود؛ همچنین توجه اساسی مدیران رده بالا به بخش روستایی به‌منزلة متولیان بخش تولید و ستون فقرات امنیت غذایی کشور در این زمینه مؤثر است.

در بعد راهکارهای زراعی توافقی بین کارشناسان و کشاورزان دیده نشد؛ به‌طوری که براساس دیدگاه کشاورزان در این بعد مهم‌ترین راهکار زراعی، استفاده از ارقام جدید گیاهی و دامی مقاوم به شرایط خشکی و توسعة عملیات خاک‌ورزی حفاظتی است. بسیاری از کشاورزان در این زمینه بر این باورند که استفاده از بذرهای مصرفی در گذشته با توجه به کمبود شدید باران و آب‌های زیرزمینی در شرایط فعلی امکان‌پذیر نیست و نیاز است از تکنولوژی‌های جدید کشت استفاده کرد تا با کسب کمترین درآمد از ریسک خشکسالی کاسته شود.

از دیدگاه کارشناسان مهم‌ترین راهکارهای سازگاری در بخش زراعی، تغییر تاریخ تقویم زراعی (کاشت، داشت و برداشت) و بهبود راندمان آبیاری (کاهش میزان برداشت و دفعات آب) است. در تحلیل این یافته باید گفت بسیاری از کارشناسان بر این باور بودند که با توجه به تغییرات آب‌وهوایی، کشاورزان نیز باید عملیات زراعی را با تغییرات رخ‌داده وفق دهند؛ علاوه بر این کشاورزان باید بیشترین بهره‌گیری را از منابع آبی با استفاده از تکنولوژی‌های جدید آبیاری داشته باشند و از روش‌های سنتی آبیاری با کاربرد آب زیاد خودداری کنند. نتایج این بخش با مطالعات شیوماکی، 2008، ونتو و همکاران، 2010، آریونارت و همکاران، 2017، لی دانگ و همکاران، 2014، کمبل و همکاران، 2014، برین و همکاران، 2011، نهیماچنا هسن، 2007، مسعود و همکاران، 2017، ایسلام و نیورسی باری، 2017، هیبا و همکاران، 2017 و ردلف و هیرمانن، 2009^[4] مطابقت دارد.

همچنین در بعد زیرساختی، مهم‌ترین راهکار سازگاری از دیدگاه کشاورزان، دسترسی به تکنولوژی‌های نوین تولید و آبیاری و توسعة استانداردهای زندگی در جوامع روستایی (عدالت فضایی) بوده است. در تفسیر این یافته و با توجه به مشاهدات نگارنده باید گفت بسیاری از جوامع روستایی از کمترین استانداردهای زندگی بی‌بهره‌اند و در شرایط خشکسالی با کاهش سطح توانمندی اقتصادی زارعان این مشکل دیگر به‌راحتی برای آنها تحمل‌کردنی نیست؛ بنابراین نیاز است در این زمینه با فراهم‌آوردن کمترین امکانات رفاهی از دغدغة آنان کاسته شود.

از دیدگاه کارشناسان در بخش زیرساختی مهم‌ترین راهکارهای سازگاری، اصلاح روش‌های سنتی تولید و استفاده از شیوه‌های نوین و توسعة استانداردهای زندگی در جوامع روستایی (عدالت فضایی) است؛ کارشناسان همانند کشاورزان برای بهبود سازگاری، توجه به عدالت فضایی و توسعة استانداردهای زندگی در جوامع روستایی را به‌منزلة یک راهکار سازگاری مهم در این بخش شناسایی کردند؛ علاوه بر این بر اصلاح روش‌های تولید نیز تأکید داشتند تا با استفاده از روش‌های تولید جدید از سطح کاهشی تولید در شرایط خشکسالی کاسته شود. نتایج یافته‌های آسانتی، 2011 و شیوماکی، 2008^[5] با نتایج این بخش همسوست.

درنهایت براساس راهکار ترویجی‌فنی از دیدگاه کشاورزان مهم‌ترین راهکار سازگاری، افزایش آگاهی و اطلاعات و بهبود مهارت‌های حرفه‌ای آنان بوده است.

از دیدگاه کارشناسان، افزایش آگاهی و اطلاعات کشاورزان و ارائة روش‌های نوین مقاوم‌سازی معیشت پویا در مقابله با خشکسالی مؤثر بوده است. بسیاری از کشاورزان اذعان داشتند آنان دانش و آگاهی لازم را درزمینة بسیاری از راهبردهای سازگاری ندارند و نیازمند تفسیر و شیوه‌های عملیاتی و نحوة به‌کارگیری راهبردهای جدید سازگاری‌اند و با بهبود توان مهارتی، آنان روش‌های جدید مقاوم‌سازی معیشت را به‌ کار می‌گیرند. نتایج این بخش با یافته‌های اوزور و نناجی، 2011، هاروی و همکاران، 2014، آسانتی، 2011، ساین و همکاران، 2017 و تریپاتی و میرشا، 2017^[6] مطابقت دارد.

نتایج حاصل از مطالعه نشان می‌دهد در بین ابعاد پنجگانة بررسی‌شده، نظرات کارشناسان و روستاییان همسوست؛ به‌طوری که هر دو گروه آزموده به ترتیب بعد اقتصادی و ترویجی‌فنی را مهم‌ترین راهکارهای سازگاری کشاورزان با شرایط خشکسالی دانسته‌اند.

در این زمینه براساس نتایج پژوهش پیشنهادهایی ارائه می‌شود:

- توسعة صنایع تبدیلی تکمیلی در جوامع روستایی تا با برقراری پیوندهای پسین و پیشین، زمینة توسعة اشتغال را در بخش غیرزراعی برای جوامع روستایی فراهم کند.

- برنامة جامع کارشناسان مجرب و آگاه به مسائل فرهنگی منطقه برای سازگاری و ارائة اطلاعات به‌صورت قابل فهم تا همواره آگاه باشند به اینکه در چه زمانی، چه راهبردی را چگونه به‌ کار گیرند.

- افزایش اطلاعات و مهارت‌های کشاورزان برای مقابله با خشکسالی با استفاده از دوره‌های ترویجی در مناطق روستایی و استفاده از مروجان کارآزموده به‌منظور معرفی و نحوة به‌کارگیری آخرین تکنولوژی کشت در میان کشاورزان تا علاوه بر افزایش سطح آگاهی و مهارت‌ها، سطح تولید را نیز افزایش دهند.

- با توجه به اینکه یکی از راهکارهای مهم زیرساختی از دیدگاه کارشناسان، اصلاح روش‌های سنتی و استفاده از شیوه‌های نوین تولید بود، پیشنهاد می‌شود دولت با فراهم‌کردن یارانه و تسهیلات اعتباری کم‌بهره، زمینة دسترسی کشاورزان را به شرایط تولید پیشرفته فراهم کند.

سپاسگزاری

این مقاله برگرفته از طرح پژوهشی مصوب در دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان با شماره 38/971 است که با حمایت مالی این دانشگاه انجام شده است؛ بنابراین نویسندگان مراتب قدردانی خود را از این دانشگاه اعلام می‌دارند.