مطالعه تجربه ایفای هم‌زمان نقش شغلی-خانوادگی در ماداران شاغل دارای فرزند خردسال

الف)تعارض درک‌شده از کار - خانواده

در این مطالعه همۀ زنان شاغل به ناسازگاری کار و خانواده اشاره کردند. این زنان از یک طرف نگران مسئولیت‌های داخل منزل و ازطرف دیگر، نگران مسئولیت‌ها و نقش‌های اجتماعی‌اند که در بیرون از منزل به عهده گرفته‌اند. جوهرۀ مشترک تجربۀ شرکت‌کنندگان از انجام همزمان کار و فرزندآوری، تعارض کار - خانواده است و درک آنها از محیط خانوادۀ حمایتی، محیط کار بی‌تفاوتی و تقابلی و محیط اجتماع بدون حمایت اجتماعی است.

محیط حمایتی خانواده

مهم‌ترین منابع حمایتی مادران شاغل، همسران آنها هستند. این حمایت‌ها هم شامل حمایت عاطفی و هم ابزاری است. یکی از پاسخگویان در این باره می‌گوید:

«راستش یک وقت‌هایی می‌‌گویم خودخواهی و زیاده‌خواهی خودم است. کمی کمتر بخورم بپوشم به جایش بشینم بچه‌ام را بزرگ کنم؛ اما شوهرم می‌گوید پشیمان می‌شوی بچه بزرگ می‌شود مدرسه می‌رود. آن وقت حوصله‌ات سر می‌رود. از یک طرف هم با بدبختی رفتیم دانشگاه و تو این اوضاع که خیلی از مردها هم بیکارند ما کار دولتی داریم خوب حیفم می‌آید» (زن 26‌ساله، کارشناسی، کارمند، دارای یک فرزند 4‌ساله).

پاسخگوی دیگری با اشاره به همراهی همسرش در امور خانه می‌گوید:

«وقتی می‌روم خانه که دیگر نمی‌شود بنشینم. باید شام درست کنم به این بچه برسم شوهرم خیلی بد غذا بوده؛ اما حال هر چی من درست می‌‌کنم می‌‌خورد یک وقت‌هایی ظرف‌ها را هم می‌‌شورد» (زن 24‌ساله، کاردانی، مربی مهد کودک، دارای یک فرزند 3‌ساله).

پاسخگوی دیگری به تغییر نگرش جنسیتی همسرش اشاره می‌کند:

«اوایل همسرم بی‌توجه بود. انتظار داشت مثل زن‌داداش‌هایش همیشه سرحال باشم و به خودم برسم. آخر هفته‌ها برویم منزل مادرش؛ اما یکی دو سال که گذشت بقیۀ دوست‌های من را دید خوب شد. حالا کمکم می‌کند می‌داند وقتی همۀ هفته سر کار هستم مجبورم آخر هفته خانه باشم تا به کارها برسم و کمی استراحت کنم» (زن 36‌ساله، کارشناسی‌ارشد، کارمند دانشگاه، دارای دو فرزند ‎7ساله و 3‌ساله).

این پاسخگو حمایت و پشتیبانی همسرش را در انجام کارهای خانه خیلی مثبت ارزیابی می‌کند و اطمینان از همراهی همسرش را مایۀ آرامش خود و توانایی ادامۀ اشتغال می‌داند؛ درواقع، حمایت همسر تأثیر مثبتی بر ایجاد سازگاری کار و فرزندآوری داشته است.

«همسرم کمکم می‌کنه. روزهای تعطیل پسرم را می‌بره پارک بعد از کار سرگرمش می‌کند. حتی از اینکه من شاغلم و مستقلم پیش بقیه افتخار می‌کنه خوب همین برای من کافیه می‌بینم همسرم پشتمه نمی‌گذاره سختی بکشم».

بی‌تفاوتی و تقابلی‌بودن محیط کار

پاسخگوی زیر با اشاره به اهمیت نقش زن و مادر، به درستی تقسیم کاری که اسلام از نقش‌های زن و مرد داشته است، اشاره می‌کند و معتقد است اشتغال زنان موفقیتی برای زنان محسوب نمی‌‌شود و به نظرش شرایط اجتماعی و اقتصادی سبب شده است زنان به‌‎سمت کارهای بیرون از خانه روی آورند. این پاسخگو جامعه را همراه خود نمی‌داند و به نظرش جامعه باید طوری پیش برود که زنان مجبور به کارکردن در بیرون از منزل نباشند. محیط کار را مردانه می‌داند. به نظرش کارفرمایان درکی از شرایط خانواده‌های امروزی ندارند.

«کار برای زن خوب نیست. از پا می‌فته ما زن‌ها می‌خوایم مثل مردها بشیم؛ اما مردها که اصلاً هیچ رحمی ‌ندارند. من سرکار که می‌روم حتی می‌خوام یک تلفن به دخترم بزنم یا به شوهرم، یاید قایمکی بزنم تا سرپرست نبیند. می‌‌گوید شما کار نمی‌کنی، مریض شده بودم استعلاجی داشتم وقتی برگشتم بعد دو روز منو که دید گفت حالت که خوبه اصلاً بهت نمی‌‌آید مریض باشی» (زن ‌32ساله، دارای یک فرزند ‌6ساله، شاغل در بخش خصوصی).

یکی دیگر از پاسخگویان زنی شاغل با تحصیلات کاردانی است که یک فرزند 6‌ساله دارد و در یک شرکت خصوصی استخدام است. پسر خردسالش تا سال گذشته نزد مادرش نگهداری می‌شده است و به‌تازگی پیش‌دبستانی در مهد کودکی نزدیک خانۀ مادرش می‌رود. او می‌گوید:

«من مسئول دفتر مدیر عاملم. تو شرکت نمی‌شود گفت باید بروم خانه بچه‌‎ام مریض هست یا مهمان دارم یا اینکه دیشب با شوهرم بحثم شده. رییس از من فقط کار می‌خواهد کاری ندارد شرایط من چگونه است، انگار نه انگار تا شکایت هم می‌کنم، می‌‌گوید بفرمایید بروید خانه آشپزی کنید. تو خانه هم که هم باید مادر خوب باشم هم همسر خوب هم عروس خوب ... همه از آدم انتظار دارن، ما زن‌ها این روزها مثل یک ماشین شب و روز کار می‌‌کنیم تا روزی که از کار بیفتیم» (زن ‌35ساله، کاردانی، دارای یک فرزند 6‌ساله، کارمند شرکت خصوصی).

یکی دیگر از پاسخگویان با اشاره به سخت‌گیری کارفرمایان با زنان می‌‌گوید:

«سرپرست من تو شرکت اصلاً همراهی نمی‌‌کند. می‌‌گویم به‌خاطر آلودگی، برف مهد تعطیل است. مرخصی می‌خواهم نمی‌دهد می‌گوید تو ماه پیش رفتی مرخصی، ضرر شرکت را تو جواب می‌دهی؟ حالا گفتم قبول کن این پنج‌شنبه با اینکه شیفتم نیست می‌آیم شرکت» (زن 28‌ساله، دارای دو فرزند دو قلوی ‌5ساله، کارمند شرکت خصوصی).

پاسخگوی دیگر شاغل در یک بخش دولتی، از بی‌توجهی مدیران و مسئولان محل کار به شرایط یا نظرهای آنها رضایت ندارد و می‌گوید:

«تو بخش ما فقط شش تا زن هستیم بقیه همه مرد. وقتی قانون یکسری تسهیلات را می‌گذارد سازمان ما رعایت نمی‌کند. همین سال پیش دولت ساعت کاری مادران را کم کرد؛ اما عملاً اینجا کارها طوری برنامه‌ریزی می‌شد که من مجبورم تا ساعت 30/4 بمونم تا حالا هر وقت جلسه عمومی بوده گفتم اما افاقه نکرده. هیچ‌کس حرف من را تأیید نکرد» (زن 31‌ساله، دارای فرزند 7‌ساله و 2ساله، شاغل در بخش دولتی).

حمایت اجتماعی پایین

یکی از چالش‌هایی که زنان شاغل در ترکیب کار و خانه مطرح کرده‌اند، نداشتن حمایت‌های اجتماعی است. احساس دریافت حمایت پایین هم ازسوی خویشاوندان و هم ازسوی نهادهای اجتماعی مطرح است.

نداشتن حامی و پشتیبان یا کمک در نگهداری از فرزند ازجمله مسائل زنان شاغل است. آنها برای نگهداری از فرزند به اهمیت حمایت خویشاوندان نزدیک ازجمله همسر مادر و مادرشوهر اشاره داشتند. یکی از پاسخگویان در این زمینه می‌گوید:

«حقوقم کم هست ولی غنیمت هست. بخشی از هزینه‌ها را می‌پوشاند. برای بچۀ اولم مادرم و مادرشوهرم کمک می‎کردند. حتی نگذاشتند مهد ببرم یا پرستار بگیرم. گفتند همۀ حقوقت را باید بدی تا بیایند چند ساعت نگه دارند. اما الان دیگه هیچ کدوم نیستند» (زن 30‌ساله، کاردانی، کارگر کارگاه، دارای دو فرزند 6‌ساله و 2‌ساله).

نبودن این منابع حمایتی برای برخی از زنان سبب شده است کمتر در امر نگهداری از فرزند و فرزندپروری احساس موفقیت داشته باشند.

یکی دیگر از ابعاد منابع حمایتی، حمایت اجتماعی از فرزندآوری است. بسیاری از زنان به حمایت‌هایی اشاره کردند که سایر کشورها برای خانواده‌‌های دارای فرزند ارائه می‌دهند. آنها اقوام یا دوستانی در این کشورها دارند که با آوردن فرزند بیشتر هم به‌لحاظ مالی تأمین شده‌اند هم در بعضی موارد فردی ازسوی نهاد‌های اجتماعی برای مراقبت از فرزند و انجام کار‌های خانه نیز به کمک آنها آمده است. یکی از پاسخگویان در این زمینه می‌گوید:

«تو استرالیا که خواهر من زندگی می‌کند همه جوره از زن‌هایی که بچه می‌آورند حمایت می‌شود. یک زن افتخار می‌کند که بچه به دنیا آورده تو این جامعه زن ارزش بالایی دارد. امتیازات زیادی دریافت می‌کند. اینها فقط حرف نمی‌زنند عمل می‌کنند. افتخار یک زن شاغل داشتن فرزند است؛ اما تو جامعۀ ما خانواده‌ها باید خودشان به همۀ مشکلاتشان رسیدگی کنند» (زن 32‌ساله، دارای یک فرزند ‌‎6ساله، شاغل در بخش خصوصی).

ازنظر پاسخگویان در جامعۀ ما هم سیاست‌های حمایتی خانواده‌محور ضعیف است، هم شرایط اقتصادی - اجتماعی و فرهنگی از مادران شاغل کمتر حمایت می‌کنند. به نظر آنها بستر کنونی کم‌فرزندی را بیشتر ترویج می‌کند و فضای حاکم بر جامعه، محیط کار، محیط زیست، رسانه‌ها و ... همگی سازوکارهایی قوی برای افزایش خانواده‌هایی شده‌اند که با وجود تمایل زیاد برای داشتن فرزند بیشتر، تک‌فرزندی یا حتی بی‌فرزندی را انتخاب می‌کنند.

خانم 36‌‎ساله با تحصیلات کارشناسی‌ارشد و شاغل در بخش خصوصی می‌گوید:

«پسر من الان هفت سالشه. ساعت 12 از مدرسه تعطیل می‌شود مجبورم تو این هوای آلوده بعد از مدرسه ببرمش تو یک مهد کودک تا ساعت 4 بگذارمش. ساعت 4 که می‌خواهم از شرکت بیرون بیایم همون موقع مدیرمان چند تا کار برایم می‌فرستد. می‌دانید چه استرسی به من وارد می‌‌شود؟ به بچۀ من که تو مهد کودک منتظر من هست تا بروم دنبالش چه استرسی وارد می‌‌شود...!» (زن 36‌ساله، کارشناسی‌ارشد، دارای یک فرزند 7‌‎ساله و شاغل در بخش خصوصی).

اظهارات گروهی از پاسخگویان به نبود قوانین حمایتی از زنان شاغل اشاره داشت. آنها نداشتن قوانین مناسب در این زمینه را عامل این مشکلات می‌دانستند.

«شرکت‌ها هم خوب می‌بیینند هیچ کی به اونها گیر نمی‌ده که تا می‌توانند از ما کار می‌کشند. درست حسابی حقوق هم نمی‌دهند» (زن 28‎‌ساله، دارای دو فرزند دوقلوی 5‌ساله، کارمند شرکت خصوصی).

پاسخگوی دیگری در این باره می‌گوید:

«من خیلی طرفدار زنهام ... تا وقتی که این دید در مورد زنها باشد که نباید کار کنند و قانون مردها را برتر بداند وضع ما همین خواهد بود. حالا شاید برخی کارها مثل پزشکی، مامایی و معلمی برای زن‌ها خوب باشد؛ اما تو هر کار دیگه ای بروند، ببینید زن‌ها نمیتونند قاضی بشن قانون را مردها می‌نویسند ما چقدر نماینده یا وزیر زن داریم...؟ تا قانون حق زنان را تأیید نکند اذیت می‌شوند؛ چون به نظرشان زن‌ها تو این کارها نباید بروند» (زن 31‌ساله، کارشناسی‌ارشد، دارای فرزند 5‌ساله، شاغل در بخش دولتی).

ب) پیامدهای تعارض کار –خانواده؛ سازگاری اجباری نامطلوب

اقدامات برای کاهش تعارض کار - خانواده به‌نوعی تقابل فردی بوده است. کم‌توجهی به سلامت روانی و جسمی، قربانی‌کردن خود یا همسر و فرزند، تلاش مضاعف برای جبران کم‌کاری‌ها، کاهش باروری و کاهش کنش اجتماعی مسئولانه که از پیامدهای تجربۀ تعارض کار فرزندآوری‌اند، نوعی سازگاری اجباری نامطلوب‌اند.

کم‌توجهی به سلامت فردی و جسمی

یکی از نشانه‌های تعارض، داشتن وقت کم برای انجام کارها و نقش‌هایی است که به عهدۀ افراد گذاشته شده است. یکی از پاسخگویان به اهمیت تغذیۀ مناسب برای خودش و فرزندانش اشاره می‌‌کند؛ با این حال به نظرش چنانچه بخواهد به نیاز‌های روحی و روانی فرزندانش توجه کند و زمانی را برای بازی و توجه به آنها صرف کند نمی‌‌تواند تغذیۀ سالم و مناسبی برای اعضای خانواده تدارک ببیند.

«من دوست داشتم یه تایمی را با آنها (فرزندان) باشم؛ اما وقتی می‌رسم خانه فقط تو آشپزخانه‌ام. یک وقت‌هایی هم که بعد از مهد و مدرسه می‌‌رویم پارک کار‌های خانه می‌‌ماند آن شب مجبوریم یا شام بیرون برویم یا اینکه یه چیز ساده سوسیس یا کالباسی چیزی بخوریم» (زن 31‌ساله، دارای فرزند ‌7ساله و 2‌ساله، شاغل در بخش دولتی).

«کارم یک جوریه که نمی‌تونم از پشت خط بروم باید مدام باشم هر چقدر بیشتر تونسته باشم تلفن بزنم و در مورد جنس‌ها تبلیغ کنم بعد هم مشتری جذب کنم کارانه و دستمزدم بیشتر می‌شود. بیشتر بعد از ظهر ساعت 5 به بعد، این کار ما جواب می‌ده. برای همین مجبورم یک وقت‌هایی تا 8 بمانم تا تو گزارشم لیستم پر بشه و گرنه باید بروم دنبال یک کار دیگر. برای همین کم وقت می‌کنم به بچه‌ام برسم خوبیش اینه که با مادرشوهرم یک جایی هستیم یک وقت‌هایی می‌روند آنجا» (زن 24‌‎ساله، کارشناسی، شاغل در بخش خصوصی دارای یک فرزند 5/4‌ساله).

نتایج مصاحبه با زنان نشان دادند بیشتر اوقات نیاز‌‌های مادران شاغل در آخرین مرحله قرار می‌‌گیرد؛ یعنی پس از کودکان، همسر، محیط کار، والدین و ... مادران شاغل ممکن است به نیاز‌های خود رسیدگی کنند. گرچه آنها به این امر اذعان داشتند که با توجه نشان‌دادن به نیاز‌‌های خود قادر خواهند بود به نیاز‌‌های دیگر اعضای خانواده بهتر رسیدگی کنند؛ با این حال بسیاری آز آنها رسیدگی به وضعیت جسمانی خود را به آینده موکول می‌کنند.

«وقت نمی‌کنم از خودم یادم رفته یک ساله می‌خواهم بروم آزمایش بدهم همین پاپ اسمیر بدهم، مشکل زنانگی دارم می‌گویند شاید هورمونات به هم ریخته، والا چی بگم هر روز سرکارم یک جمعه تعطیلم که آن هم همه جا تعطیله حالا ببینم این ماه مدیرم می‌خواهد سفر برود شاید فرصت کنم بتوانم مرخصی بگیرم برای این کار بروم» (زن 32‌ساله، دارای یک فرزند 6‌ساله، شاغل در بخش خصوصی).

پاسخگوی دیگری می‌گوید:

«از وقتی منزلمان را آوردیم نزدیک مامانم هفته‌ای یک شب می‌‌رویم خانۀ آنها. آن شب هم به دخترم خوش می‌گذرد هم من استراحت می‌‌کنم، هم یک شام درست حسابی می‌خوریم چیه همیشه غذای حاضری». (زن 24‌ساله، کاردانی، مربی مهد کودک، دارای یک فرزند 3‌ساله).

پاسخگوی زیر که در کارگاه طراحی لباس مشغول به کار است، می‌گوید:

«من سنی ندارم؛ اما یک روز پایم درد می‌کند یک روز معده‌ام. سینوس‌هایم که در زمستان بیچاره‌ام می‌کند؛ اما فکر می‌کنم همه‌اش از اعصابم است. دکتر می‌‌روم همین را می‌گوید خوب به نظر شما می‌توانم چیکار کنم، خسته شدم» (زن 32‌ساله، شاغل در بخش خصوصی، دارای دو فرزند 10 و 2 ساله).

علاوه بر اثراتی که نقش‌های مضاعف بر توان و جسم زنان شاغل می‌‌گذارد، اثرات روحی - روانی متعددی نیز بر افراد داشته است. یکی از این موارد نداشتن حس شادمانی یا نشاط بین پاسخگویان است. دغدغه‌ها و دل‌مشغولی‌های زیادی که این مادران با آنها درگیرند، سبب شده است کمتر از توانایی مالی یا استقلال درآمدی خود، برای نشاط و شادمانی یا فراغت استفاده کنند؛ البته بخش بزرگی از این وضعیت به نداشتن وقت و انرژی کافی این افراد برای استفاده از ظرفیت‌ها و فرصت‌های به‌وجودآمده مربوط است.

«من همه چیز دارم خانه از خودمون نیست؛ ولی بالاخره تونستیم یک خانۀ خوب رهن کنیم. ماشین دارم دو تا هم پسر دارم؛ اما راستش کم آوردم 38 سال دارم ولی حوصله ندارم انگاری 70 سالمه. یک چیزی که کم دارم شادیه، هیچ جوری خوشحال نمی‌‌شوم همیشه خسته‌ام. 10 ساله اول صبح پا شدم رفتم سرکار غروب اومدم حالا که بچه‌هایم مدرسه‌رو شدند من دیگر حوصله ندارم» (زن 38‌ساله، دارای دو فرزند 13‌ساله و 7‌ساله، شاغل در شرکت خصوصی).

پاسخگوی دیگری در این زمینه می‌‌گوید:

«وقتی مقایسه می‌‌‎کنم با دوستانم یا خانم‌های خانه دار خوب من خیلی به هم ریخته‌ام. آنها تا ساعت 10 می‌‌خوابند بعد پا می‌‌شوند غذا درست می‌‌کنن و به بچه‌ها می‌‌رسند و بعد هم یا می‌‌روند خرید یا استخر سینما یا اینکه مهمونی. اصلاً هیچ دغدغه‌ای ندارند؛ اما خوب باید پول باشد تا بتوانیم ما هم سر کار نرویم» (زن 26‌ساله، دیپلم، دارای یک فرزند 3‌ساله، شاغل در فروشگاه).

به هر حال سلامت روانی و جسمی‌ در زنان بسیار مهم است؛ زیرا آنها رکن اساسی خانواده‌اند. گرچه مادران شاغل برای استفاده از فرصت‌های موجود برای گذراندن اوقات فراغت، با موانع مالی، فرهنگی یا ساختاری کمتر روبه‌رو هستند، به‌دلیل موانع زمانی، کمتر در فعالیت‌های فراغتی درگیر می‌شوند. بسیاری از آنها به اهمیت سلامت جسمانی و روانی مادران تأکید داشتند و انجام فعالیت‌های ورزشی، تفریحی و در کل فراغتی را مهم و مطلوب می‌دانستند؛ با این حال اینگونه فعالیت‌ها در حاشیۀ فعالیت‌های روزمرۀ زندگی آنها قرار داشت.

احساس قربانی‌شدن فرزند و همسر

بسیاری از افراد اظهار داشتند که بیشترین انرژی و وقت خود را به کار‌های بیرون از منزل اختصاص می‌دهند و برای فرزندان و کار‌های خانه وقت و انرژی کمتری دارند. با وجود اینکه انتظار می‌‌رود بخشی از امور خانه به افراد دیگر واگذار شود، تعداد بسیار اندکی از زنان شاغل از شرکت‌های خدماتی برای انجام کار‌های خانه کمک دریافت کرده بودند؛ بنابراین، بسیاری علاوه بر نقش‌های بیرون از خانه کار‌های درون خانه را نیز انجام می‌دهند و زمان زیادی از وقت خود را به انواعی از فعالیت نظیر نظافت، آشپزی، کمک به آموزش فرزندان، مراقبت از فرزندان و ... اختصاص می‌‌دهند. یکی از پاسخگویان که در رستوران کار می‌‌کند در این باره می‌گوید:

«تو این حسی که دارم وضعیت مالی خیلی تأثیر داره. الان مثلاً من خودمم شرایطم جوری نیست که بتونم برای بچه‌ام سرویس بگیرم یا اینکه بگم کسی بیاد خونمو تمیز کنه یا اینکه مثلاً دم عید خانه‌تکونی کنه؛ ولی اگر شرایط مالی‌شو داشتم خوب این کارها را خودم نمی‌‌کردم وقتم هم برای بچم بیشتر بود تازه شاید یک بچۀ دیگر خواهری برادری می‌آوردم تا این طفلی تنها نباشد» (زن ‌27ساله، دیپلم، شاغل در رستوران، دارای یک فرزند 7‌ساله).

پاسخگویان در این مطالعه به برخی فواید فرستادن فرزندانشان به مهد کودک یا تنهاماندن در خانه اشاره کردند. ازنظر آنها فرزندان آنها که به مهد کودک رفته‌اند مهارت‌‌‌های اجتماعی را زودتر از آنهایی که این تجربه را ندارند، یاد گرفته‌اند و اعتمادبه‌نفس بیشتری دارند. زمانی که مدرسه را شروع کردند کمتر خجالتی بودند و در مجموع افراد مستقلی‌اند؛ با این حال بسیاری از مادران دربارۀ ترک‌کردن کودکشان با شخصی دیگر احساس گناه می‌‌‌کنند. با توجه به پیوندی که مادران با فرزندان خود برقرار می‌‌کنند، در کنار درکی که از وظایف مادری خود دارند، انتظار می‌رود دربارۀ سپردن کودک به شخص دیگر برای مراقبت‌کردن یا جداشدن از او برای مدتی، احساس نگرانی و گناه کنند. نقل قول زیر بیان‌کنندۀ احساس گناه یا عذاب وجدان میان پاسخگویان است. مشارکت‌کنند‌ه‌ای که تمام وقت و انرژی خود را در طول روز برای بهتر کارکردن در محل کارش می‌‌گذارد و بعد از کار نیز تلاش زیادی برای فرزندش و کار‌های خانه انجام می‌‌دهد، دراین باره می‌گوید:

«من اصلاً نه مادر خوبی بودم نه همسر خوبی حتی فرزند خوبی هم نبودم. تا وقتی که درس خوندم یا تو مدرسه یا دانشگاه بودیم و مادرم جورم را می‌‌کشید. بعد هم ازدواج کرده و سرکار رفتم همۀ هم و غم من شد کار. خیلی کارم را دوست دارم؛ اما شوهرم شاکی است بچه‌ام دو سال دارد می‌‌گذارمش مهد اداره» (زن 29‌ساله، کارشناسی، دارای فرزند 2‌ساله، شاغل در بخش دولتی).

نقل قول زیر نیز به مادر شاغلی با دو فرزند مربوط است:

«خوب سرکار یک کار داری و انجامش می‌دهی خدا را شکر کارم هم خوب است و همه هم راضی هستند؛ اما نارضایتی در داخل خانه است. بچه‌ها مادر می‌‌خواهند. غذای خوب می‌‌خواهند تفریح می‌‌خواهند من یک وقت‌هایی می‌‌‌نشینم با دختر کوچکم یکی دو ساعت بازی می‌‌‌کنم، دختر بزرگم الان کلاس هفتم است. لجبازی می‌‌‌کند. داد می‌‌‌زند من می‌‌‌دانم از ظهر که از مدرسه می‌‌‌آید تو خانه تنهاست این تنهایی روی او اثر گذاشته، دیگر من خیلی بهش گیر نمی‌‌‌دهم» (زن 37‌ساله، تحصیلات دکتری، شاغل در بخش دولتی، دارای دو فرزند ‌12‌ساله و 3‌ساله).

پاسخگوی دیگری دارای دو فرزند پسر 10‌ساله و 4‌ساله است. بخشی از کار‌های خانه را فرزند اولش انجام می‌‌دهد و همین امر سبب نگرانی و احساس گناه او شده است:

«خوب من مادرم باید به بچه‌هایم برسم بچه‌ام تو این سن کمش همه کار می‌کند تابستون‌ها دارو‌های داداشش را می‌دهد، یک وقت‌هایی غذا را می‌‌گذارم یخچال ولی دیگر آماده‌کردن و گرم‌کردنش با پسرم است، فکرش را بکنید کلاس سومه؛ اما از 6 سالگی‌اش این کارها را کرده، ظرف می‌‌شورد حالا نمی‌‌دانم این استقلالی که دارد خوب هست یا بد، واقعاً سردرگمم؛ ولی مجبورم تا از سر کار می‌‌رسم خانه ساعت 5 شده مجبورم از این بچه کمک بگیرم» (زن 34‌ساله، کارشناسی‌ارشد، شاغل در دفتر حقوقی، دارای دو فرزند 10 و 4 ساله).

پاسخگوی دیگری وظیفۀ اصلی زن ایرانی را نگهداری از فرزند می‌‌داند؛ با این حال دسترسی زنان شاغل به فرصت‌های شغلی را یک موفقیت می‌‌داند و به نظرش هزینۀ این موفقیت را فرزندان می‌‌دهند:

«یک وقت‌هایی با خودم می‌‌گویم من دارم به این طفل معصوم‌ها ظلم می‌کنم به خودم ظلم می‌کنم به شوهرم هم. اگه وضع مالی شوهرم بهتر بود که مجبور نبودم بروم سرکار خوب بچه‌های منم وضعشان بهتر بود. هر وقت از مدرسه میان تو خانه تا ساعت 6 بعد از ظهر تنهان، چقدر کارتن ببینند و با تبلت بازی کنن؟ اگه خانه بودم برمی‌داشتم می‌بردمشان پارک، خانۀ کسی ... به خاطر خودم دارم به بچه‌ها بد می‌کنم» (زن 36‌ساله، کارشناسی‌ارشد، کارمند دانشگاه، دارای دو فرزند 7‌ساله و ‌3ساله).

تلاش مضاعف و مداوم برای جبران کم‌کاری‌ها

برخی مادران شاغل برای جبران احساس گناه، ترجیح می‌دهند همۀ کارها را خودشان انجام دهند و معتقدند اینگونه احساس بهتری دارند و بدین طریق وقت کمتری را که برای وظایف مادری و همسری دارند، جبران می‌کنند. آنها معمولاً در پایان هفته برخی کارهای منزل یا حتی محیط کار را انجام می‌دهند. زمان‌های استراحت خود را تا حد امکان کاهش می‌دهند، در محیط کار برای اینکه بتوانند همراهی کارفرما یا مدیر را در مواقع اضطراری کسب کنند، تلاش مضاعفی می‌کنند.

شرکت‎‌کنندۀ زیر در یک شرکت خصوصی در بخش پوشاک اشتغال دارد و برای اینکه بتواند پنج‌شنبه‌ها کنار فرزند و همسرش در منزل باشد، در سایر روزها تا پایان روز در شرکت حضور دارد:

«من کارم که تموم می‌شود می‌روم دفتر مسئول واحد، می‌گم که کارم تموم شده، دوباره به من رسیدهای مشتری را می‌دهد که بزنم کار من نیست؛ اما می‌زنم وقتی خیالم از بچه راحت هست تا هشت شب می‌مانم .... مجبورم اینجوری اخر هفته همه با هم هستیم» (زن 24‌ساله، کاردانی، دارای فرزند 5‎‌ساله، شاغل در بخش خصوصی).

پاسخگوی دیگر شاغل در یکی از ادارات دولتی، در این زمینه می‌گوید:

«ببینید من چون نیستم خانه، پنج‌شنبه جمعه یا شب‌ها تا اخر وقت مشغولم. نمی‌خواهم شوهرم یا بچه‌هایم فکر کنند من آنها را فراموش کردم. مثلاً سه‌شنبه و چهارشنبه که خانه می‌رسم کار‌های آخر هفته‌ام را می‌کنم تا ساعت یک و دو بیدارم خانه تمیز می‌‌کنم غذا می‌‌پزم سبزی سرخ می‌‌کنم، لوبیا و املت و ... آماده می‌‌کنم تا روز‌های تعطیل کمتر کار داشته باشم تا بتوانیم برویم مهمانی یا بیرون».

پاسخگوی دیگر شاغل در دفتر حقوقی که دو دختر دوقلوی 5‌ساله دارد، می‌گوید:

«من رییسم اجازه داده ساعت 5/2 بروم خانه؛ اما همش نگرانم نکنه نظرش عوض بشه. برای همین خیلی کارها را می‌‌برم خانه یا بعضی هفته‌ها پنج‌‎شنبه‌ها می‌‌روم سر کار تا ظهر که کارها نماند. رییسم خیلی خوب کنار اومد با من؛ اما منتشم می‌گذارد» (زن 34‌ساله، کارشناسی‌ارشد، شاغل در دفتر حقوقی، دارای دو فرزند 10 و 4 ساله).

براساس گفته‌های پاسخگویان مادران برای اینکه بتوانند زمان بیشتری به‌ویژه ایام اخر هفته را با اعضای خانواده سپری کنند، هم در محیط کار و هم درون خانه حجم بالایی از کارها را به‌تنهایی انجام می‌دهند. در چنین شرایطی آموزش اعضای خانواده برای تقسیم کار درون خانه و برنامه‌ریزی و اولویت‌بندی کارها در کاهش مشکلات مادران شاغل مؤثرند.

کاهش باروری و کاهش کنش اجتماعی مسئولانه

از تاکتیک‌هایی که مادران شاغل برای کاهش مشکلات ترکیب کار و خانواده در نظر می‌گیرند، کاهش تعداد فرزندان یا تأخیر در به دنیا آوردن فرزند دوم است؛ درواقع، با وجود اینکه بسیاری تمایل دارند دست‌کم یک دختر یا پسر داشته باشند، 11 نفر از زنان یک فرزند داشتند که بیشتر آنها نیز قصد داشتن فرزند دوم را نداشتند. نیمی از افرادی که دو فرزند داشتند نیز فرزند دوم خود را با فاصلۀ طولانی (دست‌کم 6 سال) به دنیا آورده‌اند.

«سر یک تصادف مجبور شدیم دیه بدهیم. الان خیلی زیر بار قرضیم. هر دو (زن و شوهر) خیلی دوست داریم یک بچۀ دیگری بیاوریم این بچه تک‌فرزند است و در آینده تنها می‌شود؛ اما کارم طوریه که اگر بخواهم حامله بشم قراردادم تموم می‌شود» (زن ‌27ساله، دیپلم، شاغل در رستوران، دارای یک فرزند 7‌ساله).

پاسخگوی دیگری داشتن یک فرزند پسر و یک دختر را از ایده‌آل‌های خود می‌داند؛ با این حال در حال حاضر یک فرزند پسر شش‌ساله دارد و دربارۀ آوردن فرزند دوم نگران این است که علاوه بر نیازهای اقتصادی نتواند نیازهای عاطفی آنها را تأمین کند.

«حالا خرجش به کنار من باید وقت کنم به این بچه برسم. توجه کنم مراقبت می‌خواهد قدیم نیست که بگویند خودش بزرگ می‌شود. بچه رسیدگی می‌خواهد محبت می‌خواهد آغوش گرم مادر را می‌خواهد» (زن ‌32ساله، دارای یک فرزند 6‌ساله، شاغل در بخش خصوصی).

یکی دیگر از پاسخگویان اشتغال زنان را برای تأمین نیازهای خانواده بسیار مثبت ارزیابی می‌کند و به نظرش زنان نباید بیکار باشند و برای پیشرفت خانواده و بچه‌هایشان باید کار کنند؛ اما در مقابل کاهش باروری را راه حل کم‌شدن مشکلات مادران شاغل می‌داند.

«خوب بچه‌های الان توقعاتشان خیلی زیاده مدرسۀ خوب می‌خواهند لباس خوب تفریح خوب غذای خوب، نمی‌شود که بمانم خانه بچه بیارم یا اینکه صبح تا شب یا آشپزی کنم و بخوابم یا پای تلویزیون باشم ... من کار رو خیلی می‌پسندم همه باید کار کنند تو این فیلم‌ها این زن‌های کره‌ای را می‌بینید چطور کار می‌کنند ما هم قدیم {زنان} کار می‌کردند؛ اما حالا فقط تو خونه نشستند و می‌خواهند زندگی خوب هم داشته باشن» (زن ‌38ساله، دارای دو فرزند 13‌ساله و 7‌ساله، شاغل در شرکت خصوصی).

احساس داشتن حمایت اجتماعی سبب ایجاد احساس تعلق، پذیرش، محبوب‌ و باارزش‌بودن و نیز امکان دریافت کمک در وضعیت اضطراری می‌‌‌شود و از آن به‌منزلۀ قوی‌‎ترین و نیرومندترین نیروی مقابله‌ای برای رویارویی موفقیت‌آمیز و آسان فرد در زمان درگیری با شرایط تنش‌زا تعبیر شده است که تحمل مشکلات را برای فرد تسهیل می‌کند (گروسی و آدینه‌زاد، 1389). در طرف مقابل احساس نبودن حمایت‌های اجتماعی، سبب کمرنگ‌شدن احساس تعلق به جامعه و کاهش کنش اجتماعی مسئولانه می‌شود.

زمانی که شرکت‌کننده‌ها از نادیده‌گرفتن ایده‌آل‌های باروری یا کم‌کردن تعداد فرزندان برای تعادل‌بخشی بین کار و خانواده صحبت می‌کردند، نظرشان دربارۀ تأثیر این تصمیم بر جمعیت کشور پرسیده شد. نکتۀ جالب‌توجه این بود که بسیاری از پاسخگویان اطلاعات کلی از وضعیت جمعیت داشتند. به‌طور اغراق‌آمیزی نیز اظهار می‌‌کردند که هیچ‌کس بچه نمی‌آورد. اگر هم بیاورد یکی بیشتر نیست. بسیاری از آنها به گفتمان‌های گذشته و سال‌های اخیر دربارۀ افزایش جمعیت اشاره می‌کردند. برخی از آنها خود را مسئول و پاسخگوی کاهش باروری یا رشد جمعیت نمی‌دانستند و این موضوع را یک‌طرفه می‌دانستند:

«من خیلی بچه بودم می‌گفتند بچه بیاورید، جنگ که تمام شد گفتند نیارید دیگه شناسنامه و کوپن هم ندادند. حالا برعکسه همین دیروزی خانمه تو جلسه (جلسات مذهبی خانگی) می‌گفت اینها نقشۀ وهابی‌ها بوده که مسلمون‌ها و شیعه کم بشود. نه که دلم برای کشورم برای دینم نسوزه وقتی نصف مردم تو خرج و مخارجشان موندند این حرف‌ها دیگه فایده‌ای نداره. همه گوش می‌کنند؛ اما کی عمل می‌کند؟ همین خانم هم‌سن مامان من هست دو تا بچه داره پسرش پنج‌ساله عروسی کرده اصلاً بچه ندارد» (زن ‌36ساله، کاردانی، فروشنده، دارای دو فرزند 6‌ساله و ‌2ساله).

بیشتر مادران امروزی افرادی‌ با سرمایۀ اجتماعی بالا هستند که نگرش‌ها و تعریف‌های متفاوتی از نقش‌های مادری دارند. آنها نگهداری از فرزند را تنها مسئولیت زنان نمی‌دانند، برعکس انتظار دارند سایر افراد و نهاد‌های اجتماعی نیز در انجام این نقش‌ها با آنها سهیم باشند.

«خوب یکی کاری برای ما کنند نه اینکه همه‌چیز رو گرون کردند. جوان‌ها معتاد و بیکارند. می‌گن جمعیت را هم زیاد کنید سر کار نمی‌رفتم یخچالم را باز می‌کردی فقط یک پارچ آب و چند تا نون بود. الان خدار رو شکر خوبه ولی خوب نمی‌تونم که بچه بیارم حالا اگر پولی می‌دادند کمکی می‌کردند کسی بود بچه را می‌گذاشتم فرق داشت؛ اما ما که دولتی نیستم باید آزاد بذاریم» (زن 26‌ساله، دیپلم، دارای یک فرزند 3‌ساله، شاغل در فروشگاه).

بسیاری از مادران شاغل در این مطالعه این موضوع را مطرح کردند که دولت رفاه خانواده‌ها، زنان و بچه‌ها را در نظر نمی‌گیرد و حمایت‌های کم و ناچیزی ارائه می‌دهد؛ اما در مقابل خواستۀ بزرگ فرزندآوری را از خانواده‌ها دارد.

«من عاشق بچه‌ام؛ اما اصلاً راحت نیست. یک بچه خیلی کار دارد همۀ زندگی همۀ دار و ندارت باید روی محور بچه باشد؛ اما باید جامعه خوب باشد ببخشید شما هم رشته تونه و حرفتون می‌رسه بگید که به فکر مردم باشند» (زن 39‌ساله، کارشناسی، دارای فرزند 2‌ساله، شاغل در بخش دولتی).

این پاسخگو با تأخیر نسبتاً طولانی (8 سال) فرزند دوم خود را به دنیا آورده است و به‌دلیل شاغل‌بودن فرزندآوری‌اش را به تأخیر انداخته است؛ اما درنهایت به‌دلیل تنهایی فرزندش صاحب فرزند دوم شده است. این پاسخگو به تفاوت سنی فرزندان اشاره می‌کند و به نظرش اگر محدودیت‌های شغلی یا مالی نداشت فرزند دومش را با فاصلۀ کمتری به دنیا می‌آورد. در مجموع ازنظر پاسخگویان در این مطالعه تعارض کار و خانوادگی سبب شده است زنان هم به‌لحاظ زمانی یا انرژی در مضیقه قرار بگیرند، هم از ایده‌آل‌های باروری خود دست بکشند یا آنها را تغییر دهند.

در مجموع تحلیل پیامدهای ایفای همزمان نقش شغلی و خانوادگی در زنان دارای فرزند خردسال در این مطالعه نوعی سازگاری نامطلوب را نشان داد؛ زیرا بسیاری از این خانواده‌ها به‌صورت فردی برای کاهش تعارض تلاش می‌کنند و حمایت‌های شبکه‌های اجتماعی محدود یا برای بسیاری دسترسی‌‌ناپذیر است؛ با این حال آنها این شرایط را محدود می‌دانند و به نظرشان با بزرگ‌شدن فرزندان خردسالشان این تعارض‌ها به‌شدت کاهش پیدا می‌کند. این دیدگاه از نظرهای آنها دربارۀ فواید اشتغال برای خود یا خانواده و حتی فرزندان کاملاً مشخص می‌شد؛ با این حال همان ‌طور که در ابتدای بخش یافته‌ها اشاره شد، مقالۀ حاضر آن بخش از دیدگاه زنان شاغل را بررسی کرده است که به چالش‌ها یا مسائل مربوط به ترکیب همزمان کار و خانواده توجه داشت و فواید اشتغال و رضایت زنان شاغل از اشتعال در بیرون از منزل به‌دلیل طولانی‌شدن مقاله حذف شدند.

نتیجه

در بسیاری از جوامع با تغییر ساختار جنسیتی بازار کار، الگوی سنتی خانواده با محوریت مرد نان‌آور خانواده، در حال تغییر است. یکی از پیامد‌های این تغییرات، تجربۀ ترکیب کار - خانه است. در این مقاله تلاش شد با روش کیفی و انجام مصاحبۀ عمیق، یکی از مسائل اساسی زنان شاغل یعنی ترکیب نقش‌های مادری با نقش‌های بیرون از منزل در تهران تحلیل و واکاوی شود.

یافته‌‌های پژوهش نشان دادند بیشتر مادران شاغل از اینکه بیرون از خانه شاغل‌اند و در راستای فعالیتی اقتصادی یا اجتماعی ایفای نقش و از تمام ساعات روز خود استفاده می‌کنند، احساس خرسندی و رضایت داشتند. آنها کار را جوهرۀ آدمی‌ و منشأ سود اقتصادی برای خانواده و جامعه تلقی می‌کردند. برای آنها برخی تجارب مثبت کارکردن در بیرون از منزل عبارت بودند از: افزایش عزت نفس، درآمد و استقلال مالی بیشتر، استقلال در تصمیم‌گیری و تحرک بیشتر، دریافت حمایت اجتماعی بالاتر برای برخی گروه‌های شغلی، اعتمادبه‌نفس و استقلال بیشتر فرزندان به‌دلیل حضور در مهد کودک و شروع زودهنگام تعاملات اجتماعی؛ با این حال، آنها با تأثیرگرفتن از شرایط فرهنگی، انتظارات نقش و تأکید زیاد جامعه بر نقش‌های درون خانۀ زنان، تعارض بالایی از ترکیب کار – فرزندآوری را درک کرده‌اند.

در جامعۀ ایران به‌دلیل انتظارات ساختاری و تقسیم کار جنسیتی، مسئولیت اصلی امور خانه و نگهداری از فرزندان بر عهدۀ زنان است. شرکت‌کنندگان در این مطالعه نیز ضمن اذعان به این تقسیم جنسیتی ساختاری، نقش مادری را وظیفۀ ذاتی خود می‌دانستند و مطابق با نظریۀ انتظارات اجتماعی خود را ملزم به انجام هر دو نقش مزدی و غیرمزدی کرده بودند؛ درواقع، آنها تلاش می‌کنند هم در محیط کاری و هم خانوادگی به بهترین شکل ایفای نقش کنند. در این شرایط تقریباً بسیاری از آنها تعارض کار و فرزندآوری را تجربه و درک می‌کنند. آنها به وقت، منابع و انرژی زیادی نیاز دارند و سلامت جسمی ‌و روانی خود و اعضای خانواده را در خطر می‌بینند. همچنین اهمیت زیادی به خانواده می‌دهند؛ اما به‌دلیل ناتوانی در انجام کامل نقش‎ها و صرف زمان مناسب برای اعضای خانواده به‌ویژه فرزندان، والدین و همسر، استرس، اضطراب و نگرانی و احساس گناه زیادی را تجربه می‌کنند، خود را مسئول این کم‌کاری می‌دانند و مدام برای جبران این کم‌کاری‌ها تلاش مضاعف می‌کنند تا درون خانواده رضایت همسر و فرزندان و در محیط کار رضایت کارفرما را جلب کنند و به‌نوعی از عذاب وجدان و احساس گناه و نارضایتی خود بکاهند. فعالیت‌های خودمراقبتی آنها به‎ویژه افراد دارای فرزند زیر شش سال، به‌دلیل نداشتن وقت ضعیف بود. اقدامات افراد برای کاهش تعارض کار - خانواده به‌طور عمده نوعی تقابلی - فردی بود که سبب سازگاری اجباری نامطلوب شده بود. نتایج مطالعۀ حیدری و دهقانی (1395) نیز این یافته را تأیید می‌کند. مدیریت تعارض، بیشتر فردی و بر ابزارهایی مبتنی است که با هدف تخفیفِ تنش خانوادگی و تأیید برتری مردان و خودقربانی کردن زنان در حوزۀ خانواده عمل کرده است تا اینکه تعارض کار و خانواده را کاهش دهد. در مطالعۀ توانگر و همکاران (1391) پرستاران برای کاستن تعارض کار - خانواده، تلاش‌هایی را به‌صورت فردی ازجمله تنظیم شیفت و توسل به معنویات انجام داد‌ه‌اند.

البته درجۀ تعارض یا اثراتی که افراد از ناسازگاری کار و فرزندآوری می‌بینند، به عوامل مختلفی بستگی دارد. درجۀ تعارض از سیستم‌‌های حمایتی، ساختار شغلی و ساعات کاری (سفیری و زارع، 1387؛ Rindfuss & Brewester 1996: 280)، مشارکت مردان در امور خانه و نگرش نسبت به تقسیم کار درون خانه (Mills et al., 2008: 20) تأثیر می‌گیرد. در این مطالعه شرکت‌کنندگان از دامنۀ گسترده‌ای از مشاغل انتخاب شده بودند. زنان شاغل در شرکت‌های خصوصی یا فروشگاه‌ها و رستوران‌ها که ساعات کاری طولانی‌تری دارند، حتی روز‌های تعطیل ممکن است ناچار به حضور در محل کار شوند. یافته‌های پژوهش، تفاوت معنادار تعارض نقش شغلی - خانوادگی زنان شاغل در بخش خصوصی و دولتی را تأیید می‌کنند که این یافته‌ها با نتایج پژوهش‌های افشانی و هاتفی‌راد (1396) و رازقی‌نصرآباد و همکاران (1394) همخوانی دارند. همچنین افرادی که نوع کار همسرانشان به‌‎گونه‌ای بود که کمتر فرصت مشارکت در امور خانه را داشتند، درک از تعارض بالاتری داشتند. پرستاران و پزشکانی که شیفت کاری شب دارند، با تعارض بالایی روبه‌رو بودند. براساس یافته‌‌های مطالعۀ حاضر و مطالعات پیشین (عباسی‌‎شوازی و رازقی‌نصرآباد، 1389؛ عباسی‌شوازی و علی‌مندگاری، 1389)، آنچه در رابطۀ وضعیت شغلی و باروری تعیین‌کننده است، نوع شغل، بخش شغلی که فرد در آن شاغل است و حمایت‌‌های اجتماعی مرتبط با زنان شاغل است. ‌‌‌این یافته‌ها نشان می‌دهند برای کاهش تعارض کار - خانواده کاهش ساعت کاری مادران و ساعت‌‌های کاری منعطف و آموزش تقسیم کار درون خانه اثرگذار است.

نتایج نشان دادند گرچه مادران شاغل برای استفاده از فرصت‌های موجود برای گذراندن اوقات فراغت با موانع مالی، فرهنگی و یا ساختاری کمتری روبه‌رو هستند، به‌دلیل موانع زمانی کمتر در فعالیت‌های فراغتی درگیر می‌شوند. این یافته با نتایج مطالعۀ (Huda & Akhtar, 2006) همسوست. در همین رابطه حبیب‌پورگتابی و همکاران (1391) نشان دادند زمان فراغت زنان خانه‌دار، بیشتر از زنان شاغل در بازار کار است. زنان شاغل به‌دلیل پرداختن به «کار نوبت دوم» در داخل خانه، دسترسی نابرابری به فراغت دارند و همین موضوع سبب کاهش زمان فراغتی آنها شده است. آنها به‌دلیل گذراندن بخشی از زمان خود در محل کار، توازن بین اضلاع مثلث کار - خانواده - فراغت را از دست داده‌اند و در زندگی آنها یک یا دو گزینه از این سه مورد، بر دیگری برجستگی یافته است.

مطابق با نظریۀ حمایت اجتماعی و همانند سایر رفتار‌های اجتماعی، کنش فرزندآوری به‌طور عمیقی در حمایت اجتماعی ریشه دارد. حمایت اجتماعی عاملی محافظت‌کننده درمقابل فشار روانی است و اثر زیادی بر عملکرد اجتماعی دارد. نتایج مطالعه نشان دادند ازنظر مادران شاغل همسران آنها مهم‌ترین منبع حمایتی به‌ویژه حمایت روانی و عاطفی‌اند و بدون آنها تعادل‌بخشی به حوزۀ خصوصی و عمومی ‌مشکل است. این یافته اهمیت همراهی و نگرش مردان در پشتیبانی از اشتغال زنان را نشان می‌دهد. ازسوی دیگر، این نکته لزوم توجه پژوهش‌ها و برنامه‌ریزی‌ها را به‌سمت مادرانی نشان می‌دهد که به‌دلیل طلاق یا فوت همسر، تنها و با مجموعه‌ای از چالش‌ها روبه‌رو هستند.

روابط دوستانه و غیررسمی بین همکاران و مساعدت‌های کاری یا حتی مالی در برخی مشاغل، رضایتمندی شغلی برخی مادران شاغل را فراهم کرده بود. ازنظر برخی پاسخگویان این شرایط به تعادل بین کار و خانه کمک می‌‌کند. به‌ویژه اینکه نتایج نشان دادند زنان شاغل در مشاغل خانگی یا بخش‌های دولتی در مقایسه با افراد شاغل در بخش‌های خصوصی، با مسائل و مشکلات کمتری روبه‌رو بودند؛ درواقع، بی‌تفاوتی یا تقابلی‌بودن محیط کار بیشتر برای زنان شاغل در بخش خصوصی مطرح بود. ساعت‌های طولانی کار، کار در روزهای پنج‌شنبه و محدودیت در استفاده از مرخصی از مواردی بود که بر رضایت مادران شاغل بخش خصوصی از کارفرما تأثیر گذاشته بود. در مطالعۀ افشانی و هاتفی‌راد (1396) نیز میزان تعارض نقش در مشاغل خصوصی از مشاغل دولتی بیشتر است. براساس نظر این پژوهشگران ماهیت متفاوت مشاغل دولتی و خصوصی در نوع کاری که انجام می‌شود، ساعت کاری، حجم کاری، میزان حقوق یا دستمزد، شرایط محیط کار و ... است که در جامعۀ ما شرایط کاری را برای زنان با دشواری‌های بیشتری همراه می‌کند. نکتۀ دیگر اینکه مادران شاغل در منزل یا بخش‌های غیر‌رسمی که کمتر درگیر مقررات اداری‌اند و کنترل آنها بر محیط کار به‌لحاظ زمان‌بندی و مقدار کار بیشتر است، تعارض کمتری را تجربه کرده بودند؛ ازاین‌رو، در پیش گرفتن سیاست‌های حمایتی از مادران شاغل در بخش خصوصی، در کاهش بار ناشی از تعدد نقش‌ها در مادران دارای فرزند خردسال مؤثر است.

نتایج این مطالعه نشان دادند ازجمله پیامدهای تعارض کار - خانه، چشم‌پوشی از ایده‌آل‌های باروری یا تأخیر در فرزندآوری است. برخی زنان یا به یک فرزند بسنده کرده یا با فاصلۀ طولانی از فرزند اول فرزند دوم را به دنیا آورده بودند. در نظریۀ ریندفاس و برستر (1996) بر این واکنش مادران شاغل برای کاهش تعارض تأکید شده است. براساس نظر این پژوهشگران تفاوت در درجۀ تعارض کار - فرزندآوری ازسوی مادران شاغل، تفاوت‌ها در سطح باروری جوامع مختلف را توضیح می‌دهد. هرچه نقش‌‌های مادری و اشتغال بیشتر ناسازگار باشند و زنان شاغل نقش خود به‌منزلۀ مادر و همسر را با نقش‌های دیگر در تضاد ببیند، تصمیمات آنها در‌بارۀ فرزندآوری تغییر می‌کند؛ درنتیجه، آن زنان ترجیح می‌دهند تعداد فرزندانی را که می‌خواهند، کاهش دهند یا حتی از ایفای نقش فرزند‌آوری اجتناب کنند؛ زیرا باروری وقت و نیروی زیادی از آنها می‌گیرد. یافته‌ها با مطالعۀ صادقی و شهابی (1398) همسوست. براساس این مطالعه زنان شاغل به‌دلیل وجودنداشتن و اجرانشدن برنامه‌‌های دوستدار خانواده با هزینه‌‌های فرزندآوری و تضادهای نقشی – شغلی و مادری روبه‌رو هستند؛ ازاین‌رو، گرچه داشتن یک فرزند را لازمۀ‌‌ زندگی می‌‌دانند، لزومی به داشتن تعداد فرزند بیشتر احساس نمی‌‌کنند.

موضوع مهم دیگر حمایت اجتماعی و سیاست‌های عمومی است که در سطح کلان برای کاهش تعارض مطرح می‌شوند. به‌دلیل احساس نبودن حمایت اجتماعی از مادران شاغل و ارزشگذاری کمتر به فرزندآوری آنان، زنان شاغل برای حل چالش کاهش باروری در ایران برخورد مسئولانه ندارند و نقشی برای خود در این فرایند قائل نیستند و فرزندآوری خود را نه برای اهداف کلان اجتماعی بلکه تصمیمی کاملاً فردی و خانوادگی ارزیابی می‌کنند؛ بنابراین، صرف سیاست‌های افزایش جمعیت بدون در نظر گرفتن ملزومات آن و تسهیل شرایط فرزندآوری برای همۀ گروه‌های اجتماعی و به‌ویژه گروه‌های پیشرو در کاهش باروری نمی‌تواند اهداف سیاست‌های کلی جمعیت را محقق کند و باروری بالاتر از سطح جانشینی را نوید بخشد؛ پس مطابق با نظریۀ تعارض نقش و مطالعات (Rindfuss & Brewester 1996; Edvards, 2002)، ‌‌‌تا جایی که اشتغال زنان محدودکنندۀ باروری به شمار می‌رود، انتظار می‌رود با هر تغییر مثبت و تسهیلگری در شرایط کار زنان یا تغییر در مسئولیت‌‌های خانه، تعارض مادری و اشتغال کاهش یابد.

این مطالعه به شیوۀ کیفی انجام و نمونۀ پژوهش تعداد محدودی از زنان شاغل دارای دست‌کم یک فرزند را شامل شد که تعمیم‌پذیر به جامعۀ بزرگ‌تر نیست؛ با این حال نشان داد در حال حاضر مادران شاغل دارای فرزند خردسال در تهران دست‌کم در این مطالعه با چالش‌های زیادی در زمینۀ ترکیب کار‌های داخل و خارج از منزل روبه‌رو هستند. با توجه به روند فزایندۀ سطح تحصیلات و اشتغال زنان، با سیاستگذاری مناسب (دوستدار خانواده) در این زمینه در آینده، می‌توان انتظار داشت شرایط فرهنگی جامعه بستر لازم برای پذیرش اجتماعی نقش‌های بیرون از خانۀ زنان را فراهم کند و زنان شاغل ضمن احساس کمتر فشار نقش، بتوانند هم از مواهب حضور در فعالیت‌های اجتماعی سود ببرند و هم اهداف فرزندآوری خود را تحقق بخشند.