نقش واسطه ای سبک دلبستگی ناایمن -دوسوگرا در اثر طرد ادراک شده از سوی مادر بر طرحواره های رهاشدگی و محرومیت هیجانی در زنان

مطالعات در زمینة دلبستگی در طی 70 سال گذشته نشان داده­اند که نیازهای روانشناختی کودکان به عشق و محبت دست‌کم به اندازة نیازهای فیزیکی برای غذا و امنیت اهمیت دارند (برترتون^[1]، 1996). برخی روان‌شناسان معتقدند که حتی اگر فرد از دوران کودکی به‌سلامت بگذرد، زخم­های هیجانی که در اوایل زندگی متحمل شده است، بیشتر تا بزرگسالی ادامه می­یابند (هیلگارد^[2]، 1962). در همین راستا، تحقیقات نشان می­دهند که طرد ادراک‌شده از سوی مراقبان ابتدایی، اثرات طولانی‌مدتی بر رشد روانشناختی و آسیب­شناسی بزرگسالی دارد (کالگیو^[3] و روهنر، 2011، 2012؛ هیل و همکاران^[4]، 2005).

نظریة طرد و پذیرش والدین^[5] (PAR) که روهنر^[6] (1986) آن را ارائه کرده است، نظریه­ای در زمینة اجتماعی‌شدن انسان است که طرد از سوی والدین را به انواع ناسازگاری­های روانشناختی و هیجانی ارتباط می‌دهد. طبق این نظریه طرد و پذیرش والدین در یک طیف قرار دارد که در یک طرف آن پذیرش ادراک‌شده از سوی والدین و یک طرف دیگر طرد ادراک‌شده قرار دارد. این نظریه بیان می­کند کودکانی که والدین خود را طرد­کننده ادراک می‌کنند، احساس ناایمنی و اضطراب دارند و بازنمایی­های درونی تحریف­شده­ای از خود، افراد مهم و جهان اطرافشان شکل می­دهند. درواقع تجربة طرد و پذیرش در کودکی نقش مهمی در شکل­گیری شخصیت در طول زمان دارد (روهنر، 2004؛ روهنر و همکاران، 2011).

همان‌طورکه ریپول-نولنز و کاریلو^[7] (2016) در پژوهش خود در بیان هم‌پوشی­های طرد و پذیرش والدین و نظریة دلبستگی (بالبی^[8]، 1969) ذکر کرده­اند، هر دو نظریه با وجود تفاوت‌هایی که دارند، از یک چشم­انداز تکاملی به نیاز ذاتی کودک به پیوند هیجانی با مراقبان ابتدایی و تأثیر آن در طول عمر از طریق شکل­گیری بازنمایی­های شناختی از خود و دیگران تأکید می­کنند. بالبی (1980) بیان می­کند که سبک دلبستگی پیش­بین قدرتمندی برای رفتار فرد در روابط آینده است؛ چون تجارب ابتدایی به رشد الگو­های کارکرد درونی^[9] (IWMs) در کودکان منجر می­شوند. الگوهای کارکرد درونی دربردارندة باورها یا طرحواره­هایی هستند که در تأثیر تجارب مکرر روزانة کودک با موضوع دلبستگی ساخته می­شوند و انتظارات، ادراکات، واکنش­ها و رفتارهای فرد را شکل می­دهند (بالبی، 1979). به ‌موازات آن کودکان باورهایی دربارة خودشان شکل می­دهند که آیا آنها ارزش دریافت عشق، محبت و توجه را دارند یا نه (بریثرتون و مونهلند^[10]، 2008)؛ بنابراین الگو­های کارکرد درونی به باورهای سازمان‌دهی­شدة مربوط به خود و دیگران در بافت روابط مربوط هستند. می‌توان گفت سبک­های دلبستگی به واسطة الگوهای کارکرد درونی در طول زمان ثابت می­مانند (بالبی، 1969؛ کولینز و رید^[11]، 1994).

مطابق با این تحقیقات افرادی که با موضوع دلبستگیشان طرد شده‌اند، در خطر ایجاد باور­ها و شناخت­های تحریف­شده دربارة­ خود و دیگران هستند (باربر و همکاران^[12]، 2005؛ ویردن و همکاران^[13]، 2008). علاوه بر این، تحقیقات این نظریه را تأیید می­کنند که سبک دلبستگی در طول زندگی ثابت می­ماند و درواقع سبک­های دلبستگی بزرگ‌سال انعکاسی از سبک­های دلبستگی کودکی هستند (واترز و همکاران^[14]، 2000؛ هزن و شیور^[15]، 1987).

باوجود‌این نظریة ­دلبستگی، الگوی کاملی از آسیب­شناسی ارائه نمی‌دهد. به پیشنهاد مین^[16] (2000) تلفیق نظریة­ دلبستگی با نظریه­هایی از شاخه­های دیگر همچون دیدگاه­های شناختی در فهم نظری و کاربرد بالینی در این زمینه تحقیقی مفید خواهد بود. براساس‌این و اینکه الگوهای شناختی ناسازگار ناشی از تجارب ابتدایی زندگی، نقش اساسی در آسیب­شناسی روانی دارند (اسپکت و همکاران^[17]، 2009؛ تیم^[18]، 2010؛ مورالی و موران^[19]، 2011) پژوهش حاضر تلاش کرده است که دیدگاه­های دلبستگی و شناختی را برای فهم آسیب­شناسی کنار هم قرار دهد.

الگوهای کارکرد درونی (IWMs) در نظریة دلبستگی با مفهوم طرحواره در روانشناسی شناختی هم‌پوشی دارد (بارت و هولمز^[20]، 2001؛ ویلیامز و ریسکیند^[21]، 2004)؛ گرچه این دو مفهوم تفاوت­هایی نیز با هم دارند. طبق تعریف بک، طرحوارة ساختاری برای غربال، رمزگذاری و ارزیابی محرک­ها است (بک^[22]، 1964). ادراک از طریق طرحواره واسطه­مندی می­شود و پاسخ‌های فرد با طرحواره جهت پیدا می­کند (بک، 1987). در معنای مشابه، الگوی کارکرد درونی نیز بر ادراک­ها، انتظارها و رفتارهای فرد تأثیر می‌گذارد. همان‌طورکه پلاتز و همکاران^[23] (2002) و سیمارد و همکاران^[24](2011) اشاره کرده­اند، به‌طورخاص می­توان گفت که الگو­های کارکرد درونی افراد با دلبستگی ناایمن به طرحواره­های ناسازگار اولیه که در طرحواره درمانی یانگ^[25] (1990،1994) ارائه شده است، شباهت دارند.

طبق نظریة طرحواره‌ درمانی یانگ، گاهی تعامل بین خلق‌وخوی فطری کودک و محیط ابتدایی به ناکامی نیازهای هیجانی اساسی می‌انجامد و باعث رشد طرحواره­های ناسازگار می­شود (یانگ و همکاران، 2003). طرحواره­های ناسازگار اولیه^[26]، الگوهای عمیق و فراگیری هستند که از خاطرات، شناخت­واره‌ها و احساسات بدنی تشکیل شده­اند، در دوران کودکی یا نوجوانی شکل گرفته­اند، در سیر زندگی تداوم دارند، دربارة خود و رابطه با دیگران هستند و به‌شدت ناکارآمدند (یانگ و همکاران، 2003). مشابه با سبک دلبستگی ناایمن، طرحواره­های ناسازگار اولیه عمدتاً از تجارب ناگوار کودکی ناشی می­شوند و بر دیدگاه فرد از خود و دیگران تأثیر می­گذارند. الگوهای کارکرد درونی تقریباً باثبات هستند و تا بزرگ‌سالی ادامه دارند. طرحواره­‌ها نیز سخت و باثبات هستند،گرچه هر دو قابل تغییرند (خانجانی، 1384؛ یانگ و همکاران، 2003)؛ باوجوداین، سیمارد و همکاران (2011) ذکر کرده اند این مفاهیم یکسان نیستند و درواقع می­توان گفت که طرحواره­های ناسازگار، بیان شناختی عاطفه­ای است که از الگو­های کارکرد درونی ناشی می­شود. هم‌چنین طبق دیدگاه یانگ و همکاران (2003) طرحواره­های ناسازگار از دامنة وسیعی از تعاملات مهم با دیگران و سایر عوامل تأثیرگذار مانند هم‌سالان، مدرسه و فرهنگ، نه فقط موضوعات ابتدایی­ دلبستگی، تأثیر می­گیرند؛ درحالی‌که الگو­های کارکرد درونی، خاص پیوندهای هیجانی با چهره­های دلبستگی هستند که در سه سال اول زندگی شکل می­گیرند (بالبی، 1969).

هجده طرحوارة ناسازگار اولیه شناسایی شده است که به 5 حوزه تقسیم می­شوند. طبق نظر یانگ (1994) آسیب‌رسان­ترین حوزه که با اختلالات محور یک و اختلالات شخصیت مربوط است، حوزة طرد و بریدگی^[27] است که از ناکامی نیازهای هیجانی کودک در خانواده­های هسته­ای شکل می­گیرد. در این حوزه، فرد بر این باور است که نیازهای امنیت، ثبات، محبت، پذیرش و احترام به‌شیوة قابل­ پیش­بینی ارضا نخواهند شد. این طرحواره معمولاً در خانواده‌هایی به وجود می­آید که سرد، مضایقه­گر، منزوی، تندخو و غیرقابل ­پیش­بینی هستند. حوزة­ طرد و بریدگی دربردارندة 5 طرحوارة رهاشدگی/ بی­ثباتی^[28]، محرومیت هیجانی^[29]، بی­اعتمادی/ بدرفتاری^[30]، انزوای اجتماعی/ بیگانگی^[31] و نقص/ شرم^[32] است.

از میان طرحواره­های حوزة­ طرد و بریدگی، دو طرحوارة­ رهاشدگی/ بی­ثباتی و محرومیت هیجانی خاستگاه مشابهی با سبک دلبستگی ناایمن، مخصوصاً سبک دوسوگرا^[33] دارند. در مادران کودکان با دلبستگی دوسوگرا نوعی بی­ثباتی وجود دارد. این مادران گاهی پاسخ می­دهند و گاهی طرد­کننده و غیرقابل­دسترس هستند، وقتی هم پاسخ می­دهند پاسخ آنها ناکافی و نامناسب است (اینثورث و همکاران^[34]، 1978؛ خانجانی، 1384). این کودکان در مواقع اضطراب از یک‌سو به دنبال کسب امنیت از مراقب هستند، ولی از سوی دیگر با حضور آنها آرام نمی­شوند (اینثورث و همکاران، 1978). هم‌چنین این کودکان دیدگاه باثبات و تأییدکننده­ای دربارة خود ندارند (سوچوس و تسالتا^[35]، 2008). از سوی دیگر، طرحوارة­ رهاشدگی/ بی­ثباتی با این باور مشخص می­شود که افراد مهم نمی­توانند حمایت عاطفی یا محافظت از فرد را ادامه دهند، چون آنها از لحاظ هیجانی متزلزل، غیرقابل ­پیش­بینی و اعتمادناپذیر هستند. در نظر فرد هر لحظه امکان دارد که این افراد فوت کنند یا اینکه او را رها کنند. باور فردی با طرحوارة­ محرومیت هیجانی نیز با این انتظار مشخص می­شود که نیازهای فرد برای حد متعارفی از حمایت عاطفی، به اندازة­ کافی از جانب دیگران ارضا نمی­شود (یانگ و همکاران، 2003). هم‌سو با این نظر، هالند و همکاران^[36] (2011) بیان کرده اند که رشد طرحوارة رهاشدگی/ بی­ثباتی در نظریة طرحواره درمانی یانگ به‌طورقوی از نظریة دلبستگی متأثر است.

مطابق با طرحواره درمانی، چندین تحقیق نشان داده­اند که طرحواره­های ناسازگار با غفلت و استفادة نادرست در کودکی (سسرو و همکاران^[37]، 2004) و بدکارکردی­های ادراک­شده از سوی والدین و فرزندپروری نامناسب (تیم، 2010؛ رایت و همکاران^[38]، 2009؛ شهامت و همکاران، 1389؛ کراوفورد^[39] و رایت، 2007) رابطه دارد. اگرچه همان‌طورکه فاولر و همکاران^[40] (2006) ذکر کرده اند دانش کاملی از روند­هایی که از طریق آنها شیوه­های فرزندپروری بر ایجاد طرحواره­های ناسازگار و باورهای هسته­ای فرد تأثیر می­گذارند، وجود ندارد.

کورپیتا و بارلو^[41] (1998) معتقدند سبک دلبستگی می­تواند یک پل مفهومی بین تجارب ابتدایی و رشد طرحواره‌های شناختی باشد. مطابق با این نظریه مطالعات نشان داده­اند که طرحواره­های ناسازگار با سبک دلبستگی رابطه دارند (بلیست و همکاران^[42]، 2006؛ حسنی، 1383؛ سیمارد و همکاران، 2011؛ میسون و همکاران^[43]، 2007). هم‌چنین، گمبل و روبرتز^[44] (2005) نشان دادند که سبک دلبستگی در رابطه­ بین ادراکات بزرگ‌سال از مراقبان اولی خود و سبک‌های شناختی منفی (عزت نفس پایین، نگرش‌های ناکارآمد و سبک اسنادی منفی) نقش واسطه­ای دارد. سبک دلبستگی با تأثیر بر سبک­های شناختی و نگرش­های افراد، آسیب­پذیری آنها را به انواع بیماری­ها افزایش می‌دهد. مورالی و موران (2011) معتقدند که سبک دلبستگی با تأثیر بر بازنمایی‌های خود و دیگران، فرد را آمادة افسردگی می­کند. پائولی^[45] و همکاران (2017) نیز در مطالعه خود نشان دادند که سبک دلبستگی ناایمن با ایجاد طرحواره­های ناسازگار در اختلال خوردن نقش دارد. از چشم­انداز طرحواره درمانی، طرحواره­های ناسازگار اولیه از طریق ایجاد تحریف­های شناختی، الگوهای زندگی خودآسیب­رسان و سبک­های کنارآمدن ناکارآمد تداوم می­یابند و به ایجاد آشفتگی­های روانشناختی منجر می­شوند (یانگ، 1992؛ یانگ و همکاران، 2003).

با توجه به آنچه گفته شد، سبک دلبستگی می­تواند در فهم چگونگی رشد طرحواره­های ناسازگار اولیه از طرد دریافت­شده از سوی مادر در کودکی مفید باشد. ازاین‌رو پژوهش حاضر قصد دارد این فرضیه را آزمون کند که سبک دلبستگی ناایمن، رابطه­ بین طرد مادرانة ادراک­شده و طرحواره­های رهاشدگی/ بی­ثباتی و محرومیت هیجانی را وساطت می­کند.

روش پژوهش

شرکت­کنندگان

جامعة آماری این پژوهش همة­ زنان شهر اصفهان بودند. نمونة­ پژوهش 120 نفر بود که به صورت در دسترس از سه منطقة مختلف در شهر اصفهان انتخاب شدند. از این میان 18 پرسش‌نامه به دلیل نقص در پاسخ­دهی و مشکلاتی در تکمیل پرسش‌نامه و هم‌چنین برگشت‌نشدن آن حذف شدند. نمونة­ نهایی، 102 زن با دامنة سنی 20 تا 45 سال بودند. میانگین سنی افراد حاضر در نمونه 20/35 و انحراف استاندارد آن 36/6 بود.

ابزار

پرسش‌نامة طرحوارة یانگ-پرسش‌نامة کوتاه^[46] (YSQ-SH، یانگ، 1998):  YSQیک پرسش‌نامة 75سؤالی است که 15 طرحوارة ناسازگار اولیه را می­سنجد. هریک از عبارات این پرسش‌نامه در مقیاس لیکرت 6درجه­ای نمره‌گذاری می­شود. پژوهش اسمیت و همکاران^[47] (1995) نشان داد که برای هر طرحواره، ضریب آلفا از 83/0 (برای طرحوارة خودتحول­نیافته/گرفتار) تا 96/0 (برای طرحوارة نقص/شرم) و ضریب پایایی بازآزمایی در جمعیت غیربالینی بین 50/0 تا 82/ بود. در بررسی ویژگی‌های روان‌سنجی پرسش‌نامة فارسی این مقیاس که آهی، محمدی­فر و بشارت (1386) آن را انجام دادند، ضرایب آلفای کرونباخ برای هریک از طرحواره­ها در دامنه­ای بین 69/0 (برای ایثار) تا 83/0 (برای وابستگی/ بی­کفایتی) به­ دست آمده است.

پرسش‌نامة دلبستگی بزرگ‌سالان^[48] (AAI، هزن و شیور، 1978): این پرسش نامه 15 عبارت و سه زیرمقیاس دلبستگی ایمن^[49]، اضطرابی/ دوسوگرا^[50] و اضطرابی/ اجتنابی^[51] دارد که هرکدام شامل 5 عبارت هستند. عبارت­ها در یک مقیاس لیکرتی درجه­بندی می‌شوند که به «هرگز» نمرة صفر و به «تقریباً همیشه» نمرة 4 داده می شود. هزن و شیور (1987) پایایی بازآزمایی کل این پرسش‌نامه را 81/0 و پایایی با آلفای کرونباخ را 79/0 به دست آوردند و روایی صوری و محتوایی را خوب و روایی سازه را در حد بسیار مطلوب گزارش کرده­اند. رحیمیان بوگر و همکاران (1385) روایی هم‌زمان آن را با برنامة مصاحبة ساخت‌مند مین  نشان داده­اند و آلفای کرونباخ  برای سبک دلبستگی ایمن 77/0، ناایمن اجتنابی 81/0 و ناایمن دوسوگرا83/0 بوده است.

پرسش‌نامة طرد و پذیرش و کنترل والدین، ویژة بزرگ‌سالان، پرسش‌نامة مادر^[52] (PARQ/Control، روهنر،1991): این پرسش‌نامه به منظور سنجش میزان طرد و پذیرش و کنترل ادراک‌شده از سوی والدین تهیه شده است که جوانان و بزرگ‌سالان 18 تا 43 سال آن را تکمیل می­کنند. این پرسش‌نامه 29 عبارت دارد که از تقریباً همیشه نادرست (1) تا همیشه درست (4) درجه­بندی شده است و 5 عامل پذیرش/ محبت، خصومت/ پرخاشگری، بی­تفاوت/ غفلت­کننده، طرد و کنترل را ارزیابی می­کند. از جمع نمرات پذیرش/ محبت به صورت معکوس با نمرات خصومت، غفلت و طرد، کل نمرة طرد والدین به دست می­آید. کنترل یک عامل مجزا محسوب می­شود که در پژوهش حاضر به آن پرداخته نشده است. در فراتحلیل کالگیو و روهنر (2002) میانگین کل ضریب آلفا 89/0و پایایی آزمون بازآزمون 0/62 گزارش شده است. در ایران ضریب همسانی درونی آزمون برابر با 91/0 و برای عامل‌های پرسش‌نامه از 90/0 تا 70/0 گزارش شده است (یزدخواستی، 1388).

روش تحلیل:

روش تحقیق پژوهش حاضر از نوع علّی- مقایسه­ای بوده است و داده­های حاصل از نمونه از طریق تحلیل رگرسیون در SPSS و آزمون سوبل^[53] تجزیه و تحلیل شدند.

نتایج

نمونة پژوهش حاضر شامل 102 زن با دامنة سنی 20 تا 45 سال بود. میانگین سنی افراد حاضر در نمونه 20/35 و انحراف معیار آن 36/6 بود. میانگین، انحراف معیار و آلفا برای متغیرهای پژوهش در جدول 1 خلاصه شده است.

جدول 1. میانگین، انحراف معیار و آلفا برای EMSs، سبک­های دلبستگی و طرد مادرانة ادراک­شده

طبق الگوی بارون و کنی^[54] (1986) برای بررسی نقش واسطه­ای باید 4 شرط را بررسی کرد: 1) طرد مادرانة ادراک­شده (مستقل) با سبک­های دلبستگی ناایمن (واسطه) رابطة معنادار داشته باشد؛ 2) طرد مادرانة­ ادراک­شده (مستقل) با طرحواره­‌های رهاشدگی/ بی­ثباتی و محرومیت هیجانی (وابسته) رابطة معنادار داشته باشد؛ 3) سبک­های دلبستگی ناایمن (واسطه) با طرحواره­های رهاشدگی/ بی‌ثباتی و محرومیت هیجانی (وابسته) رابطة معنادار داشته باشند و 4) با اضافه‌کردن سبک­های دلبستگی ناایمن (واسطه) به الگو رابطة بین طرد مادرانة­ ادراک­شده (مستقل) و طرحواره­های رهاشدگی/ بی­ثباتی و محرومیت هیجانی (وابسته) کاهش یابد. این روابط با رگرسیون خطی (روش همزمان) بررسی شدند. در گام بعد با استفاده از نرم افزار آزمون سوبل معناداری اثرات غیرمستقیم واسطه­ای آزمون شدند.

طبق فرضیه پژوهش پیش­بینی می­شود که سبک­های دلبستگی ناایمن (دوسوگرا و اجتنابی) رابطة­ بین طرد مادرانة­ ادراک‌شده و طرحواره­های رهاشدگی/ بی­ثباتی و محرومیت هیجانی را وساطت کنند. ازآنجاکه ممکن است این الگوی میانجی برای سایر طرحواره­های حوزة طرد و بریدگی نیز معنادار شود، آنها نیز وارد رگرسیون شده‌اند. قبل از آن پیش فرض های رگرسیونی نرمال بودن، همگن بودن واریانس ها و خطی بودن مورد بررسی قرار گرفته و همگی رعایت شده‌اند.

نتایج رگرسیون­های خطی برای سه الگوی واسطه­ای در جدول 2، 3 و 4 خلاصه شده است. طبق جداول، سه شرط اول برای فرضیة نقش واسطه‌ای سبک دلبستگی دوسوگرا در پیش­بینی طرحواره­های رهاشدگی/ بی­ثباتی و محرومیت هیجانی از روی طرد مادرانة­ ادراک­شده معنادار است.

.

جدول 2. رابطة بین طرد مادرانة ادراک­شده (مستقل) و سبک­های دلبستگی بزرگ‌سال (واسطه)

جدول 3. رابطة بین طرد مادرانة ادراک­شده (مستقل) و طرحواره­های حوزة طرد و بریدگی (وابسته)

جدول 4. رابطة بین سبک­های دلبستگی بزرگ‌سال (واسطه) و طرحواره­های حوزة طرد و بریدگی (وابسته)

برای بررسی شرط چهارم، سبک دلبستگی دوسوگرا به الگوی رابطة طرد مادرانة ادراک‌شده و طرحوارة رهاشدگی/ بی‌ثباتی و محرومیت هیجانی در رگرسیون اضافه شد. نقش واسطه­ای سبک دلبستگی دوسوگرا در رابطة بین طرد مادرانة­ ادراک­شده و طرحوارة­ رهاشدگی/ بی­ثباتی کامل بود؛ چون این رابطه با اضافه‌کردن سبک دلبستگی دوسوگرا به رگرسیون غیرمعنادار شد (227/0 p=). نقش واسطه‌ای سبک دلبستگی دوسوگرا در رابطة بین طرد مادرانة­ ادراک‌شده و طرحوارة محرومیت هیجانی جزئی بود؛ چون این رابطه با اضافه‌کردن سبک دلبستگی دوسوگرا به رگرسیون کاهش یافت؛ اما هنوز معنادار بود (001/0 p=). این نتایج در قالب جدول 5 ارایه شده است.

جدول 5. رابطة بین طرد مادرانه ادراک شده (مستقل) و طرحواره­های حوزة طرد و بریدگی (وابسته) پس از ورود سبک دلبستگی دوسوگرا به رگرسیون