تأملی بر تاریخ و آثار فرهنگی هپتالیان در ایرانِ عصر ساسانی

بلاش (484تا488میلادی)، پسر و جانشین پیروز، در ابتدای پادشاهی خود به انعقاد صلحی با هپتالی‌ها مجبور شد که براساس‌آن، ساسانیان متعهد می‌شدند که به پرداخت خراج به هپتالیان همچنان ادامه دهند (شیپمان، 1386: 50). مقرر بود که ایرانیان مبلغ این خراج را به سکه‌ای بپردازند که با الفبای کوشانی‌هپتالی مضروب باشد (غبار، 1375: 137و138).

قباد، پسر دیگر پیروز، برای آنکه تاج‌وتخت را از برادر خویش بگیرد به پادشاه هپتالی‌ها پناهنده شد (زریاب‌خوئی، بی‌تا: 42) و از وی طلب یاری کرد. پادشاه هپتالی‌ها بیست‌هزار نفر از بهترین مردان جنگی خود را تحت فرمان قباد قرار داد و وی را با سازوبرگ شاهانه روانه کرد (ثعالبی، 1384: 284). پیش‌ازآنکه قباد به نبرد بلاش بتازد، بلاش درگذشت و قباد سپاهیانی را که همراه خود آورده بود به اطراف فرستاد تا دشمنان را سرکوب کنند و خود در سال 488میلادی به تخت سلطنت نشست³⁹(بیضاوی، 1382: 46و47).

گرایش قباد به مزدک باعث شد که به حکم موبدان‌موبد و گروهی از بزرگان، درسال 496میلادی وی را از پادشاهی خلع کنند و به زندان اندازند و تاج شاهی را بر سر جاماسب، پسر دیگر پیروز و برادر قباد، گذارند (بیضاوی، 1382: 47). قباد به چاره‌ای که خواهرش اندیشیده بود (خواندمیر، 1380: 240؛ Whithby and Whithbay, 1997: 111) از زندان گریخت، چند روزی مخفی شد و پس‌ازآنکه از احتمال تعقیب آسوده‌خاطر شد، از مدائن خارج شد و به قصد سرزمین هپتالی‌ها راه اهواز به اصفهان را در پیش گرفت⁴⁰ (دینوری، 1383: 95). قباد و هیئت همراهش به‌صورت مخفیانه، شب راه می‌پیمودند و روز استراحت می‌کردند تا اینکه به سرزمین هپتالی‌ها رسیدند (نهایةالأرب، 1375: 296). قباد نزد پادشاه هپتالی‌ها رفت و از او خواست تا لشکری همراهش کند تا تاج و تخت خویش را بازستاند (Whithby and Whithbay, 1997: 112; Cameron, 1969-1970: 129-131). شاه هپتالی خواهش قباد را پذیرفت؛ ولی با این شرط که قباد ﻣﻨﻄﻘﮥ چغانیان را به وی واگذار کند (فردوسی، 1386: 65؛ دینوری، 1383: 95) و به پرداخت خراجی ادامه دهد که از زمان پیروز برقرار شده بود (شیپمان، 1386: 55). پادشاه هپتالی یکی از دختران خود را به ازدواج قباد درآورد⁴¹(Cameron, 1969-1970: 131) و قباد را به‌همراه سه‌هزار تن از هپتالی‌ها راهی مدائن کرد. آنان که خلع قباد را باعث شده بودند، نزد وی آمدند پوزش طلبیدند. قباد عذرشان را پذیرفت و جاماسپ را بخشید و در سال 499میلادی دوباره به تخت سلطنت نشست (دینوری، 1383: 95).

شناسایی سکه‌هایی از قباد با سجع هپتالی از آن نشان دارد که در دورۀ قباد، ایرانیان همچنان به هپتالی‌ها خراج سالیانه پرداخت می‌کردند (Maccoн, 1964: 204). در اسناد باختری، از این سکه‌ها اغلب با نام «درهم‌های کواد» یاد شده است (سیمز- ویلیامز، 1392: 123). قباد برای اینکه خراج عهدشده را به هپتالیان بپردازد، از قیصر روم مبلغی وام درخواست کرد (کریستنسن، 1388: 254). آناستاسیوس (Anastasius) که در این زمان قیصر روم بود (شیپمان، 1386: 55) به امید آنکه پرداخت‌نکردن وام، اتحاد ساسانیان و هپتالیان را سست کند، خواهش قباد را رد کرد. پس قباد در سال 502میلادی به روم لشکر کشید (کریستنسن، 1388: 254). هپتالیان که در این زمان به متحدان قباد ساسانی تبدیل شده بودند، در هجوم به ارمنستان قباد را همراهی کردند. درحالی‌که قباد در جبهه غرب به پیروزی‎های پیاپی دست می‎یافت، خبر رسید که گروهی از چادرنشینان به شمال‎شرق ایران هجوم آورده‎اند.⁴² قباد ناگزیر شد که کشورگشایی خود را در غرب متوقف کند و به غائلۀ شمال‎شرق بپردازد (شیپمان، 1386: 55). به این منظور تصمیم گرفت که صلحی هفت‌ساله با قیصر روم منعقد کند این صلح در سال 505یا 506میلادی بسته شد. قباد پس از آسودگی در غرب، به دفع مهاجمان شمال‌شرق پرداخت و آنان را به عقب‌نشینی مجبور کرد (کریستنسن، 1388: 254و255).

هم‌زمان با حکومت قباد ساسانی، هپتالیان در اوج قدرت خود به سر می‌بردند و بر سرزمین وسیعی شامل سمرقند، ختن، کاشغر و مرگیانه حکم می‌راندند (Kuwayama, 1989: 114-115; 2002: 127). چیرگی هپتالیان بر سمرقند به‌احتمال در سال 509میلادی روی داد؛ چراکه پس‌ازاین زمان بود که سفرای سمرقند، خویش را با نام هپتالی معرفی می‌کردند (Marшaк, 1971: 65; Grenet, 2002: 211). آن‌گونه‌که در تاریخ دودمان وی (Wei) آمده است، هپتالی‌ها یکبار در سال 507میلادی  و بار دیگر در سال 518میلادی، سفیران خود را با هدایایی به دربار چین فرستادند (جان، 1386: 59). در همین زمان، قباد اول نیز به مبادلۀ سفیر و ارسال هدایا به دربار چین همت گماشت (Daffinà, 1983: 126-127).

در دورۀ صلح میان ساسانیان و هپتالیان، هپتالی‌ها تلاش کردند به‌منظور برخورد کمتر با ساسانیان، قلمرو خود را به سمت شرق و جنوب بگسترانند. از‌این‌رو تورامانا (Toramana)، پادشاه هپتالی، روی به هندوستان گذارد و تا پنجاب پیش رفت. در محوطۀ کهیوره (Khewra)، در سلسله جبال نمک (Salt Range) واقع در جنوب تکسیلا، حدفاصل جهلم (Jhelum) و سرچشمه‌های رود سند، کتیبه‌ای به خط سانسکریت شناسایی شده است که در آن نام تورامانا درج شده است. این نام به‌احتمال به همان تورامانای هپتالی اشاره می‌کند (Bühler, 1971:238-242; Agrawal, 1989: 242). وجود آثار هپتالیان در بخش‌های شرقی افغانستان، شمال‌غرب هندوستان و شمال پاکستان امروزی شواهدی از پیشروی ایشان به سمت شبه قارۀ هند را به نمایش می‌گذارد؛ ازآن‌جمله باید به یافته‌های محوطۀ مس‌عینک اشاره کرد که در 38 کیلومتری جنوب‌شرق کابل و در مسیر راه اصلی منتهی به هندوستان واقع شده است. از این محوطه علاوه‌بر انبوهی از آثار کوشانی و ساسانی، قطعه سفال‌ها و سکه‌هایی مربوط به حاکمان هپتالی نیز به دست آمده است (فیضی، 1390؛ Engel, 2011).

مجموعۀ دیگری از آثار هپتالی نیز از محوطۀ غار کشمیر (Kashmir Smast) در 85 کیلومتری شمال‌شرق پیشاور کشف شده است. در کنار آثار متعدد بودایی، در این محوطه چندین سکۀ هپتالی یافت شده است (Nasim Khan, 2006: 162-180) که از نخستین نشانه‌های حضور هپتالیان در ناحیۀ گندهارا به شمار می‌رود (Ibid.: 221-222). پسر و جانشین تورامانا، مهراکولا (Mihirakula)، نیز روش پدر را در پیش گرفت و در جنگ‌های متعدد، دولت قدرتمند گوپتاهای هندوستان را مغلوب کرد و قلمرو ایشان را تجزیه کرد. شاهد حضور مهراکولا در شمال‌غرب هندوستان، مجموعه سکه‌های نقره‌ای است که در کاوش‌های سال 1911میلادی در محوطه‌ای بودایی در نزدیکی پیشاور به دست آمده است (Whitehead, 1913: 481-482). همچنین سونگ‌یون (Song Yun)، زائر بودایی که در سال 517و518میلادی به امر ملکه هو عازم شمال‌غرب هندوستان و پامیر شد (گروسه، 1353: 137)، از گولاس⁴³ با عنوان پادشاه هپتالی نواحی شرق افغانستان کنونی یاد ‌کرده است که با تکیه بر لشکری مجهز به هزار فیل جنگی با استبداد حکم می‌رانده است (حبیبی، 1363: 21). براساس توصیف سونگ‌یون، هپتالی‌ها با نوشتار آشنایی نداشتند، فاقد شهرهای حصاردار بودند و در چادر زندگی می‌کردند. آنها در جستجوی آب و چراگاه مناسب، تابستان به محلی ملایم می‌رفتند و زمستان را در سرزمینی معتدل می‌گذراندند. سونگ‌یون مرزهای قلمرو سیاسی هپتالیان را با نام‌هایی نامشخص ذکر کرده است. به گزارش وی، جمعیت ساکن در سرزمینی که مرزهای آن از جنوب به تیه‌لو (Tie-lo)، از شمال به چه‌له⁴⁴ (Tch’e-le)، از شرق به ختن  (Yu-ťien) و از غرب به پارس (Po-sseu) می‌رسید، به هپتالی‌ها خراج می‌پرداختند. شاه هپتالی در چادر مجللی اقامت می‌کرد که به فرش‌های پشمی مزین بود و بر تختی زرین تکیه می‌زد که بر پایۀ چهار ققنوس استوار بود. همسر اصلی شاه نیز با لباسی ابریشم و تاجی که با سنگ‌های قیمتی رنگارنگ تزیین شده بود بر تختی به شکل فیل سپید با شش عاج و پایه‌هایی زرین به شکل شیر می‌نشست (Chavannes, 1903: 403-405).

سونگ‌یون به اقتدار سیاسی این سرزمین اشاره‌هایی کرده است که از آن استنباط می‌شود که ادارۀ سرزمین‌های شرقی افغانستان امروزی، از مجاری جیحون تا ارغنداب، در دست حاکمان هپتالی بوده است. یک نفر حکمران تابع ایشان بر گندهارا حکم می‌راند که نامش لی‌لی (Lea-Lih) یا فردی از این دودمان بود. هپتالیان پس از آنکه بر گندهارا تسلط یافتند، لی‌لی را به حکومت آنجا گماشتند. لی‌لی هفتصد فیل جنگی داشت که هر فیل حامل مردی مسلح به شمشیر و نیزه بود (حبیبی، 1363: 22-21). درنهایت، امرای کوچک محلی هندوستان اتحادیه‌ای قدرتمند در برابر هپتالی‌ها تشکیل دادند و در حدود سال 528میلادی، در جنگی بزرگ مهراکولا را مغلوب کردند و به طرف سند و کشمیر عقب راندند. شکست مهراکولا در این جنگ  خروج هندوستان را از قلمرو دولت هپتالی منجر شد (غبار، 1375: 138). بااین‌حال، در گزارشی که در فاصلۀ سال‌های 551تا554میلادی نوشته شده است وی‌شو، مورخ چینی، 30 شاهک‌نشین را خراجگزار هپتالی‌ها معرفی کرده است و قلمرو هپتالی‌ها را که شامل سغد و تخارستان (T’u-hu-lo) می‌شده است، از غرب به کانگ‌کی (سغدیانا، K’ang-ki)، یوتین (ختن، Jü-t’ien) ، شاله (کاشغر، Ša-leh) و آسی (پارسی‌های جانشین اشکانیان، A-si) محدود دانسته است (Marquart, 1901: 216).

افول قدرت هپتالیان

معلوم نیست شرق ایران تا چه زمانی در تصرف هپتالی‌ها باقی ماند؛ ولی به‌نظر می‌رسد که خراسان تا پایان حکومت قباد به هپتالیان خراج می‌پرداخت (شیپمان، 1386: 55). پس از قباد، در عصر خسرو انوشیروان (531تا579میلادی)، هپتالیان کاروانی را غارت کردند که حامل هدایای خاقان چین برای خسرو بود. به‌دنبال این واقعه، نبردی سهمگین به فرماندهی غاتفر، فرمانده نیروهای خاقان، میان خاقان و هپتالیان درگرفت. به‌گزارش فردوسی، در این زمان مرکز فرماندهی هپتالیان بخارا بود و آنها نیروهای خود را از نواحی بلخ، شگنان، آموی، زم، ختلان، ترمذ و ویسه گرد (واشجرد) گرد آوردند. در این نبرد هپتالیان شکست خوردند و خاقان فردی به نام فغانیش را به جانشینی غاتفر و به حکومت هپتالیان گماشت. اخبار این مصالحه به گوش خسروانوشیروان رسید. خسرو که حضور هپتالیان و گسترش قدرت خاقان را در مرزهای شرقی و شمال‌شرقی ایران خوش نداشت، به قصد تارومارکردن آنها به خاقان چین و فغانیش اعلام جنگ کرد. خاقان، خسرو را به آشتی فراخواند و سغد و سمرقند و چاچ را به او داد (فردوسی، 1386: 235تا279). به‌نظر می‌رسد خاقان چین که مورد اشارۀ فردوسی است، به اعتقادِ جان سین لیان یکی از امپراتوران دودمان جوی شمالی (Northern Zhou) بوده است (جان، 1386: 65). باوجوداین باید در نظر گرفت که در فاصلۀ سال‌های 386تا557میلادی، سلسلۀ توبا-وی که از اتحاد قبایل ترک و مغول تشکیل یافته بود نیز در شمال چین حکم می‌رانده است. این سلسله در اصل ترک بودند؛ ولی به موجب فرمان امپراتور، در سال 500میلادی ملزم شدند تا به چینی سخن بگویند و لباس بپوشند (تشکری، 2536). درنتیجه، شاید درست باشد خاقان چین را که گاه خاقان ترک (برای مثال بیضاوی، 1382: 48) نامیده می‌شد، فردی از سلسلۀ وی دانست. خسرو در سال‌های 553و555میلادی نیز نمایندگانی به دربار چین اعزام کرد تا بیش‌ازپیش بر نفوذ خویش در چین بیفزاید و باعث انزوای هپتالیان شود (Harmatta, 1971: 372).

به‌هرحال با شکست هپتالیان در حدود سال 560میلادی، خراسان آزاد شد و سرزمین‌های پایین‌دست جیحون تا فرغانه به شمال‌شرق ایران ضمیمه شد (بیضاوی، 1382: 48). سندی متعلق به همان سال‌ها از شمال هندوکش به دست آمده است که نشان می‌دهد حاکمی محلی توأمان به ایرانیان و به هپتالیان خراج می‌پرداخته است (سیمز- ویلیامز، 1392: 124). براساس‌این سند، به‌نظر می‌رسد در این سال‌ها هپتالیان هنوز به‌طور کامل از شرق ایران خارج نشده بودند؛ ولی حذف نام آنها از اسناد بعدی (سیمز- ویلیامز، 1392: 125)، بیان‌کنندﮤ تسلط کامل ساسانیان بر آن نواحی است.

خسروانوشیروان پس از تثبیت موضع خود در فرغانه، به تسخیر بخش‌های جنوبی سرزمین هپتالی‌ها همت گماشت. وی سکستان را که از سال 484میلادی و پس از کشته‌شدن پیروز، به دست هپتالی‌ها افتاده بود پس گرفت (کولسینکف، 1389: 192) و بر تخارستان، زابلستان، کابلستان و چغانیان سلطه یافت (دینوری، 1383: 96). انوشیروان پس از شکست قاطع هپتالی‌ها در سال 557میلادی، سکه‌ای با سجع کنایه‌آمیز «ایران از ترس رها شد» (هرمان، 1373: 137) و «ایران نیرومند شد» (دریایی 1383: 47) ضرب کرد. با گسترش قدرت انوشیروان، ممالک مجاور شامل ترکستان و چین و هندوستان نیز اطاعت او را گردن نهادند و انوشیروان بدون مانعی جدی، قلمرو خود را تا کشمیر و سراندیب توسعه داد (ثعالبی، 1384: 296).

بار دیگر بین سال‌های 563و567میلادی، ترک‌های غربی در اتحاد با ایرانیان به بقایای پادشاهی هپتالی یورش بردند (Chavannes, 1903: 403) و قلمرو آنها را بین خود تقسیم کردند. این بار، ایالات سغد و فرغانه به تسلط ترکان درآمد و قسمت جنوبی جیحون شامل نواحی باختر و تخارستان سهم ایران شد. پس از این واقعه، برای مدتی کوتاه، جیحون سرحد بین ایران و ترکان محسوب می‌شد (تشکری، 2536: 69). در این زمان، گروهی از هپتالیان که در شمال‌غرب و در ناﺣﻴﮥ پیرامون آرال بیابانگردی می‌کردند، به طرف غرب گریختند و به‌احتمال، این‌ها همان قومی هستند که پس از سال 560میلادی، به نام اوارخونیت (Ouarkhonite) و آوارها (شیپمان، 1386: 64) به مجارستان رفتند و یک خانات‌نشین جدید مغولی تأسیس کردند (گروسه، 1353: 160). آنها گستره‌ای از کوهستان‌های غربی قفقاز تا نواحی کرانۀ دریای سیاه را تحت تصرف خویش درآوردند و قلمرو خود را تا دشت‌های رود دن بسط دادند (رضا، 1384: 146).

باوجود واردآمدن ضربات مهلک بر پیکرۀ هپتالیان، گروهی از آنها کماکان به حیات خویش ادامه دادند. درواقع، گروهی که استیلا و برتری ایرانیان یا ترکان را به رسمیت شناختند، موجودیت خود را حفظ کردند و به‌این‌ترتیب، موقعیت خویش را در جایگاه حاکمان محلی ابقا کردند (Dani et al., 1996: 181-184). در افغانستان سکه‌هایی یافت شده است که بر روی آنها نام شاهزاده‌ای، به‌احتمال هپتالی، به نام نپکی شاه (npky MLK) مشاهده می‌شود. این سکه‌ها به‌همراه مجموعه‌ای از سکه‌های خسروانوشیروان کشف شده است و همراه‌بودن سکه‌های این شخص با سکه‌های خسروانوشیروان از هم‌زمانی این دو فرد حکایت می‌کند (بیوار، 1387: 310). پس از سرکوب‌های شدید خسروانوشیروان، هپتالیان مجال یافتند قدرت خویش را بازیابند و در اتحاد با ترکان، مرزهای شرقی ایران را دستخوش ناآرامی کنند. همین مهاجمان در سال یازدهم پادشاهی هرمزد چهارم (579تا590میلادی)، مرزهای شرقی ایران را درنوردیدند و تا بادغیس و هرات پیشروی کردند؛⁴⁶ اما بهرام چوبین، سردار هرمزد، در نزدیک هرات آنها را شکست داد (آلتهایم، 1393: 442؛ فرای، 1386: 213). هم‌زمان با خسروپرویز، هپتالیان چنان قدرت یافتند که به‌گواهی متون تاریخی چینی، سفرایی به دربار چین فرستادند. کمااینکه در کتاب هشتادوسوم تاریخ سلسلۀ سوای⁴⁷ (Sui)، از هپتالی‌ها باعنوان یکی از تیره‌های کوشانیان یاد شده است که پایتختشان در جنوب جیحون قرار داشت و دارای پنج‌هزار تا شش‌هزار جنگجوی کارآزموده بودند. همچنین پایتخت آنها شهری وسیع توصیف شده است که معابد و بت‌های زرین فراوان در آن برپا بود. به‌گزارش کتاب فوق، هپتالیان در سال‌های 605تا616میلادی سفیری به دربار چین اعزام کردند که حامل خراج پادشاه آنها بود (تشکری، 2536: 71؛ به نقل از SS,83,12b-13a).

پس از سقوط ساسانیان و در زمان گسترش قدرت مسلمانان به‌سوی شرق، حاکمان محلی هپتالی همچنان نقش فعالی در منطقۀ تخارستان و ترمذ ایفا می‌کردند (بلاذری، 1367: 582و583). آن‌گونه‌که در تاریخ جدید تانگ مندرج است، در سال‌های 742تا752میلادی، آنها سفیری به دربار چین اعزام کردند (تشکری، 2536: 72؛ به‌نقل از HTS, 221 (Hsia) 6b). چنین شد که نام هپتالی‌ها در منطقه باقی ماند و جغرافیانگاران مسلمان، سرزمین‌های شمالی آن سوی رود جیحون را هیطل⁴⁸می‌نامیدند (برای مثال نک ابن‌فقیه، 1349: 161؛ مستوفی، 1364: 585؛ بغدادی، 1412: 1469؛ مقدسی، 1361: 31، 337، 380؛ اعتمادالسلطنه، 1367: 2327). در دوران اسلامی، گروهی از قبایل ساکن در افغانستان امروزی، شامل ترک‌های خلج و پشتوهای غلزایی، نیز خود را اخلاف هپتالیان می‌دانستند (Frye, 1983: 350). ماندگاری نفوذ هپتالیان در شمال‌شرق ایران از آنجا پیداست که همچنان روستایی در بدخشان به نام یفتال شناخته می‌شود (بارتلد، 1377: 17).

نتیجه

هپتالی‌ها اولین و آخرین جمعیتی نبودند که مناطق شرقی ایران را زیر سلطۀ خویش درآوردند. پیش و پس از حضور هپتالیان، شرق و شمال‌شرق فلات ایران میزبان جمعیت‌هایی بود که به علت‌های مختلف، از فراسوی ماوراالنهر و مرزهای شمال‌غرب چین رانده می‌شدند و به‌سوی فلات ایران گسیل می‌شدند. همان‌گونه‌که هپتالی‌ها پس از ورود به شرق ایران کیداری‌ها را پس راندند، قبایل ترکی که از خاستگاه هپتالیان برآمده بودند سبب نابودی هپتالیان شدند. این فرایند یادآور الگویی است که شش قرن و اندی پیش، ابن‌خلدون مسبب آن را نیرویی اجتماعی به نام «عصبیت» دانسته است (ابن‌خلدون، 1336: 269).

گزارش‌های تاریخی و شواهد باستان‌شناختی از ظهور هپتالی‌ها در حدود قرن چهارم میلادی در ماوراءالنهر و بسط حضور آنها در مناطق شرقی ایران در سال‌های سدۀ پنجم میلادی حکایت می‌کند. گسترش دامنۀ حضور هپتالی‌ها به‌معنای تغییر موازنۀ قوا در بخش‌های میانی قارۀ آسیا بود. رشد قدرت سیاسی و نظامی هپتالی‌ها در این منطقه نه‌تنها سازمان‌های سیاسی و اقتصادی مناطق زیر سلطۀ آنها را دستخوش تغییر می‌کرد، بلکه بر روابط قدرت‌های بزرگ آن روزگار، نظیر ایران و چین، نیز تأثیر می‌گذاشت. براساس آنچه از مناسبات ایران و چین در دورۀ ساسانی گفته شد، ظهور و گسترش قدرت هپتالی‌ها عاملی مؤثر در نزدیکی این دو قدرت بود. تحکیم روابط ایران و چین در این بازه زمانی به نوبۀ خود، برقراری تعاملات فرهنگی و اقتصادی بین آنها را باعث شد. دراین‌میان، هپتالی‌ها که منافع خویش را در برقراری ارتباط با همسایگانشان جستجو می‌کردند، گاه با جنگ و گاه با صلح منابع حیاتی خویش را تأمین می‌کردند.

نگاهی به جغرافیای تاریخی هپتالی‌ها و قبض و بسط قلمرو جغرافیایی آنها، میزان برخورد و تعامل آنها را با هریک از اقوام و حکومت‌های مجاورشان نشان می‌دهد. آثار فرهنگی هپتالیان اعم از معماری، کتیبه، صنایع مستظرفه و حتی توصیف‌هایی که از نوع لباس و اقامتگاه ایشان شده است، بیان‌کنندﮤ آن است که الگوی فرهنگی هپتالی‌ها ترکیبی بود از فرهنگ‌های ایران، باختر، چین و هند که در هر دوره‌ای کیفیت آن براساس حدود جغرافیایی و وقایع تاریخی تعیین می‌شد. سیطرۀ هپتالیان بر حوزه‌های فرهنگی متنوع باعث شد که در آثار به‌جامانده از آنها، حضور هم‌زمان عناصری مربوط به فرهنگ‌های مختلف دیده شود؛ برای مثال آن‌گونه‌که پیشتر نیز تشریح شد، بر روی سکه‌های آنها ازیک‌سو چهرۀ پیروز ساسانی دیده می‌شود و ازسوی‌دیگر کتیبۀ باختری. بر دیوارهای ساختمانی در کافرقلعه که کارکرد معبدی بودایی را داشت، کتیبۀ هپتالی منقور است؛ همچنین در محوطۀ مس‌عینک، هم معابد بودایی ساخته شده است و هم چهرﺓ سران هپتالی به سبک ساسانی بر بدنۀ سفال‌ها نقش شده است. درنتیجه، نباید نوآوری فرهنگی و هنری خاصی برای هپتالیان قائل شد؛ ولی باید آنها را حائز و واجد نظام فرهنگی سازمان‌یافته‌ای قلمداد کرد که ابتدا پذیرای الگوهای فرهنگی مختلف بودند و سپس در ترکیب و امتزاج سبک‌های متنوع استادانه عمل می‌کردند.

درواقع هپتالیان از عناصر، الگوها و ابزارهای فرهنگی موجود در هر منطقه برای ابراز وجود و حضور خود بهره می‌بردند. کمااینکه در خوارزم به شیوۀ سکاها مردگان خود را دفن می‌کردند و در تخارستان و بلخ به تقلید از شاهان ساسانی سکه می‌زدند؛ همچنین زمانی‌که وارد حوزۀ تمدنی کوشانی‌ها شدند به پیروی از آنها معابد بودایی ساختند و بعد از ورود به شبه قاره هند، خود را مهاراجه لقب دادند. حتی بعد از ورود اسلام به شرق ایران، برخی از بازماندگان هپتالی در رکاب مسلمانان قرار گرفتند و با آنها وارد مصالحه شدند. شاید همین انعطاف‌پذیری فرهنگی هپتالیان بود که به موفقیت‌های سیاسی آنها و بسط قلمروشان در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم میلادی منجر شد.

واقعیت‌های تاریخی گویای حضور هپتالیان در پهنه‌ای است که بخش‌های وسیعی از خراسان امروزی و حتی سیستان را پوشش می‌داده است. این در حالی است که به جز آثار بندیان درگز و لاخ‌مزار بیرجند که آن هم با تردیدهایی همراه است، تاکنون اثر دیگری از فرهنگ هپتالیان معرفی نشده است. بخشی از این نقصان به محدودیت کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه‌های پیش از اسلام شرق بازمی‌گردد؛ ولی باید توجه کرد که آثار فرهنگی هپتالیان، اعم از معماری و صنایع مستظرفه، در قالب الگوهای فرهنگی منطقۀ شرق ایران خلق شده است و تشخیص و تعریف آنها باید با دقت بیشتر همراه شده و ضمن مقابله با متون تاریخی و تعیین جغرافیای تاریخی حضور هپتالیان در شرق ایران صورت پذیرد.

پی‌نوشت

1. همان کاشغر است (شهبازی، 1389: 270) که امروزه در استان سین‌کیانگ چین واقع است.

2. متن کتیبه‌ای که بر دیوار بنای کعبه زردشت در نقش‌رستم فارس نوشته شده است.

3. از آن زمره است نقش برجستۀ ساسانی موسوم به رگ‌بی‌بی در پل خمری ایالت بغلان افغانستان که شاپور اول را در صحنۀ شکار کرگدن نشان می‌دهد (Grenet et al., 2007).

4. هون‌ها قبایلی صحرانورد و بیابانگرد بودند که در اواخر قرن سوم قبل از میلاد به دشمن اصلی سلسله هان چین بدل شدند (آلتهایم، 1342: 21). این قبایل به مرور قلمرو خود را تا مرزهای ترکستان خاوری گستردند (آلتهایم، 1388: 43) و حتی موفق شدند تیره‌هایی از ایرانیان را نیز زیر فرمان خود آورند (آلتهایم، 1342: 21و22). آلتهایم با تکیه بر علت‌ها و برهان‌های تاریخی، زبان‌شناختی و سکه‌شناختی، هپتالی‌ها را هون و هون‌ها را ترک معرفی کرده است (رک. آلتهایم، 1393: 409تا425).

5. این نام در عصر هر سلسله‌ای با اندکی تفاوت ثبت شده است. برای آگاهی از تلفظ دقیق این نام‌ها: (رک. آلتهایم، 1393: 413و414).

6. صورت باستان این نام به این شکل بازسازی می‌شود: *Yeptalitha (Litvinsky, 1996: 138).

7. اشتقاق این نام از نام تخاری‌هاست که در قرن دوم میلادی ظاهر شدند و امپراتوری یونانی‌باکتری را درهم شکستند (منوچهر ستوده در دیباچۀ بدخشی، 1367: چهارده). تخارستان تاحدودی بر ناحیۀ جنوبی جیحون و شرق بلخ منطبق بود که گاه بر تمام سرزمین‌های ساحلی دو سوی جیحون نیز اطلاق می‌شد. محدودۀ تخارستان در شرق تا بدخشان و در جهت جنوب تا هندوکش کشیده می‌شد (بارتلد، 1377: 16). برای شرح مفصل دربارۀ جغرافیای تاریخی تخارستان (رک. Marquart, 1901: 199.).

8. فرانتس آلتهایم و روت استیل مفصل دربارۀ برداشت تاریخ‌نگاران مسلمان از ترکان و هیاطله بحث کرده‌اند (رک. آلتهایم و استیل، 1382: 327و328). تلقی هپتالی‌ها در جایگاه اقوام ترک، در تواریخ رومی نیز سابقه دارد. ویتبای در حاشیه‌ای که بر تاریخ تئوفیلاکت نوشته است، منظور از ترکان را هپتالی‎ها دانسته است (Whithbyand Whithby, 1997: 112).

9. بیضاوی (1382: 44و45) و ابن‌مسکویه (1369: 150) مسیر لشکرکشی بهرام را از آذربایجان به خراسان روایت کرده‌اند.

10. تعداد افراد لشکری که در این زمان به مناطق شمال‌شرق ایران یورش آوردند، با ارقام مختلفی گزارش شده است. به‌روایتی این لشکر متشکل از سیصد هزار نفر (نهایه‌الأرب، 1375: 263) و به‌روایت دیگر 250هزار نفر بوده است (خواندمیر، 1380: 234؛ مسکویه، 1369: 148)؛ یا به‌گزارش ثعالبی صدهزار نفر (ثعالبی، 1384: 266) و شاید هم 125هزار نفر (ملکم، 1380: 75) بوده است.

11. صاحب نهایةالأرب مقام مهاجمان را در این زمان قومس دانسته است (نهایةالأرب، 1375: 263) که به‌نظر نمی‌رسد صحیح باشد.

12. به‌‍گزارش دینوری، بهرام در کشمیهن (در شمال‌شرق مرو) با هپتالیان درگیر شد (دینوری، 1383: 84و85). بعضی می‌گویند این جنگ در ری اتفاق افتاد نه در خراسان (ملکم، 1380: 1/76).

13.. مستوفی همراهان بهرام را در این سفر «چهارصد پهلوان گزیده» (مستوفی، 1364: 113) معرفی کرده است و ابن‎مسکویه آنها را «هفت گروه از نژادگان و سیصد سوار دانسته است که از پاسداران برگزیده وی (بهرام) بودند» (مسکویه، 1369: 150).

14. اغلبِ مورخان مسلمان این شخص را خاقان ترک معرفی کرده‌اند؛ در تجارب‌الامم: خاقان شاه توران (مسکویه، 1369: 148)، در اخبارالطوال: پادشاه ترکان (دینوری، 1383: 84)، در حبیب‌السیر: خاقان ترک (خواندمیر، 1380: 234). چنانکه پیشتر گفته شد، مقصود مورخان مسلمان از ترکانِ روزگار بهرام، هیاطله یا هپتالی‌ها بوده است.

15. شهبازی این طالقان را طالقان جوزجان، یعنی مابین بلخ و مرو، پنداشته است (شهبازی، 1389: 447)؛ ولی ازآنجاکه بلخ در شرق طالقانِ جوزجان واقع شده بود و بهرام پس از فتوحاتش در خراسان، بلخ را حاکم‌نشین شرق کرده بود، نظر شهبازی پذیرفتنی نیست. درنتیجه در اینجا، منظور از طالقان شهر طالقانِ تخارستان در شرق بلخ است.

16. در برخی متون تاریخی آمده است که بهرام پس از این پیروزی به هندوستان رفته است و در آنجا مدتی را به تفریح و تفرج سپری کرده است (مستوفی، 1364: 114؛ بیضاوی، 1387: 45؛ خواندمیر، 1380: 235؛ مسکویه، 1369: 151).

17. نولدکه در تسلط ساسانیان بر بلخ تردید دارد. (رک. نولدکه، 1378: 133).

18. فیلیپ ژینیو ذکر نام «هپتالی» را در کتیبه‌های بندیان، محل تردید دانسته است (ژینیو، 1389و1390: 164).

19. سغد را از مناطق شمالی تحت تصرف هپتالیان می‌دانند؛ ولی مرز شمالی قلمرو هپتالیان به‌روشنی ترسیم‌کردنی نیست (de la Vaissière, 2014: 183).

20. قبیله‎ای از طایفۀ هون.

21. رضا دربارۀ هویت این پیشتازان سخن نگفته است؛ ولی بیوار آنها را کیداریان، شاخه دیگری از هون‌ها، می‌داند (Bivar, 2003).

22. چغانیان که به تازی صغانیان آمده است، به ناحیه‌ای گفته می‌شده است که از شرق به رود وخش و از جنوب به جیحون محدود بوده است (لسترنج، 1373: 468). این سرزمین امروز جزو خاک ازبکستان است.

23. سرزمین وسیعی در شمال‌شرق افغانستان امروزی.

24. موقعیت جغرافیایی این شهر دانسته نیست.

25. مورخان مسلمان این شاه هپتالی را خوشنواز نامیده‌اند (خواندمیر، 1380: 236؛ دینوری، 1383: 87). باتوجه به اینکه در ادوار بعد، دشمن خونی پیروز هم خوشنواز نامیده شده است، شاید این نام لقبی عام بوده است که به شاهان هپتالی اطلاق می‌شده است. در تأیید این گمان، رنه گروسه خوشنواز، اخشنواز یا اخشونوار را عنوانی سغدی معرفی کرده است. اصل لغت یعنی خشوان (Khchévan) در سغدی به معنای پادشاه است (گروسه، 1353: 139). در شاهنامۀ فردوسی این شخص، فغانیش (فغانی) اهل چغانیان معرفی شده است (فردوسی، 1386: 9).

26. به‌روایت فردوسی، علاوه‌بر ترمذ، شاه هپتالی ویسه گرد (واشجرد) را هم طلب کرده بود (فردوسی، 1386: 10).

27. به‌احتمال منظور از این طالقان، طالقانِ جوزجان است نه طالقان تخارستان؛ چون ترمذ در غرب طالقان تخارستان و در شرق طالقان جوزجان واقع شده بود و خشنواز نمی‌توانست سرزمین‌های شرق ترمذ را به پیروز واگذار کند.

28. زمانی‌که پیروز در جنگ با هپتالی‌ها به سر می‌برد، سفیری به نام اوزبیوس از دربار زنون، امپراتور بیزانس، همراه وی بود (پروکوپیوس، 1383: 20) و چون زنون از سال 474تا475میلادی حکومت کرد، تاریخ جنگ دوم پیروز با هپتالیان حدود سال 474تا475میلادی می‌شود.

29. برخلاف آنکه شیپمان محل نبرد نخست پیروز را نواحی ساحلی دریای کاسپی دانسته است، حکایتی که ابن‌مسکویه از تلف‌شدن سپاهیان ساسانی در اثر تشنگی و به‌علت نیرنگ هپتالیان روایت می‎کند، بیانگر آن است که نبرد در بیابانی بی‌آب و علف، مثل صحرای قره‌قوم، روی داده‌است (رک. مسکویه، 1369: 152و153؛ خواندمیر، 1380: 237). در تأیید این نکته ثعالبی نیز از گم‌شدن پیروز، گم‌کردن راه و تلف‌شدن لشکر وی از بی‌آبی گزارش داده است (ثعالبی 1384: 277).

30. آگاثیاس، مورخ رومی قرن ششم میلادی، نیز به‌اجمال به شرح این نبرد پرداخته است (Cameron, 1969-1970: 127-129) و فردوسی این داستان را به نظم آورده است (فردوسی، 1386: 24و25). شیپمان شکست نهایی پیروز از هپتالیان را سال 484میلادی و مرگ وی را به‌احتمال در بلخ، واقع در خاک افغانستان فعلی، دانسته است (شیپمان، 1386: 49).

31. معادل گرگان دانسته شده است.

32. اعراب این شهر را جرجانیه می‌خواندند (لسترنج، 1373: 475).

33. این واژه امروزه به شکل 波斯 نوشته می‌شود و به‌صورت  bo-sī خوانده می‌شود (Mathews, 1931: 731). پائولو دافینا به شرح ریشه‌شناختی این نام و سیر تحول آن پرداخته است (Daffinà, 1983: 121-122).

34. بین بلخ و مرو.

35. برای آگاهی از توصیفات معماری کافر قلعه (رک. Litvinskij and Solovjev, 1985).

36. واقع در استان شانسی، شرق چین.

37. برای مثال باید از سکه‌های هپتالی به‌دست‌آمده از دالورزین‌تپه (Пугаченкова/Ртвеладзе, 1978: 22-23)، خیرآبادتپه (Aльбаум 1960: 45-47) و کافرقلعه (Litvinskij and Solovjev, 1985: 16) در جنوب تاجیکستان امروزی یاد کرد.

38. در زمان سیطرۀ هپتالیان بر تخارستان، بلخ همواره اهمیت خود را در جایگاه بزرگ‌ترین شهر هپتالی حفظ کرد Litvinsky, 1996: 152).(.

39. شیپمان تاریخ جلوس قباد را به تخت سلطنت، سال 488 میلادی دانسته‌است (شیپمان،1386: 50).

40. دینوری گزارش داده است که در این مسیر، قباد و همراهانش در شهر أرمشیر چند روزی توقف کردند (دینوری، 1383: 95). ارمشیر یا هرمشیر صورت گویش متأخر هرمزد اردشیر است که در منابع سریانی دورۀ ساسانی آمده است. پدرام جم در نوشتۀ مفصلی به این نتیجه رسیده است که این شهر منطبق به سوق‌الاهواز یا اهواز متون دوره اسلامی است و بانی آن شاپور اول ساسانی بوده است (رک. جم، 1387).

41. کریستنسن دختری را که با قباد در اینجا ازدواج می‌کند، خواهرزادۀ قباد معرفی کرده است (کریستنسن، 1388: 252). یکی از صحنه‌های سنگ‌نگارۀ لاخ‌مزار بیرجند صحنه بزمی است با ویژگی‌های نگارگری هپتالی که به‌احتمال به رویداد مذکور مرتبط است (لباف خانیکی، 1373: 33و34 و لوحه 12).

42. مشخص نیست که مهاجمان مزبور چه کسانی بودند. احتمال آنکه هپتالی‌ها باشند بسیار کم است؛ چراکه هپتالی‌ها متحد ایران شده بودند. منابع از قوم کادوسی و سایر قبایل ازجمله هون‌ها یاد می‌کنند (شیپمان، 1386: 56).

43. همان مهراکولا است (Marquart, 1901: 212).

44. مارکوارت که این نام را به‌صورت T’ik-k’in خوانده است، آن را با نام ترکی «تکین» درخور قیاس دانسته است و احتمال داده است که منظور از نام «تک‌کین»، امیر قندهار باشد که هپتالی‌ها او را در آن سرزمین گماشتند (Marquart, 1901: 216).

45. حکومت از 557تا581میلادی.

46. تعطیلی ضرابخانۀ هرات و ضرب سکه‌های هرمزد در ضرابخانۀ سیار، شاید ناشی از اشغال هرات و حضور لشکر ساسانی در این منطقه باشد (گوبل، 1382: 140).

47. این خاندان از سال 581تا618میلادی در مناطق شرقی چین قدرت داشته است.

48. محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، ختل را قرائت دیگری از هیطل، و ختلان را جمع ختل و معادل هیاطله دانسته است (اعتماد السلطنه، 1363: 75).