سنجش نگرش دانشجویان نسبت به ازدواج و عوامل مؤثر در آن

مقدمه و بیان مسأله

ازدواج^[1] از مهم­ترین رسوم معمول در تمام جوامع است که به‌دلیل نقش مهم آن در فراهم‌کردن ساختار و زیربنای تشکیل خانواده و گسترش نسل،  مهم‌ترین و بنیادی‌ترین نوع ارتباط معرفی‌ شده است (Higgins et al.,2002). ازدواج نه‌تنها در سلامت جسمی و روانی فرد مؤثر است؛ نقش مهمی در ورود انسان به دورۀ بزرگسالی بر عهده دارد. همچنین ازدواج، پدیده‌ای مطلق و فارغ از بستر زمان و مکان نیست؛ بلکه در هر زمان و در هر جامعه، چهرۀ خاصی دارد و با جامعه نیز دگرگون می‌شود (شعاع کاظمی و هرندی، ۱۳۸۸: ۱۱۲).

مسألۀ ازدواج و زناشویی ازجمله مسائل مهم بشری در طول تاریخ بوده است، به همین دلیل به این مسأله علاوه بر ادیان و مذاهب، رشته‌های علوم انسانی مانند جامعه‌شناسی، حقوق، اقتصاد، روان‌شناسی و ... نیز توجه کرده‌اند. با توجه به اهمیت نهاد خانواده، هر گونه تغییر و تحول در جامعه، نهاد خانواده را نیز تغییر خواهد داد. افزایش سن ازدواج دختران و رواج پدیدۀ تجرد در آنان ازجمله تحولاتی است که به‌دنبال تغییرات کلان در سطح جامعه ایجاد شده است.

توسعه و نوسازی در دنیای جدید با تغییر سریع و در خور توجه شرایط اقتصادی و اجتماعی، تغییر در زمان ازدواج و تأخیر آن را به زمان‌های دورتر موجب شده است. پیچیده‌ترشدن تقسیم کار اجتماعی، گسترش تحصیلات همگانی و مشارکت بیشتر زنان در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی خارج از خانه ازجمله عواملی هستند که در تأخیر ازدواج نقش دارند (محمودیان، 1383: 48). پدیدۀ افزایش سن ازدواج و بروز تجرد، باعث اختلال در کارکرد طبیعی نهاد خانواده می‌شود و به‌ دنبال این امر به‌طور طبیعی نا‌بسامانی‌هایی مانند شیوع انواع فسادهای اجتماعی، بحران میل جنسی، فرار دختران و...در سطح جامعه به وجود می‌آید.

یکی از چالش‌های بنیادی پیش روی جوامع در حال گذار از دوران سنتی به مدرن، چالش سنت‌های کنونی با ارزش‌های مدرن است. بنیان‌ها و ارزش‌های مدرن، که در دیدگاه‌های اندیشمندان غربی ریشه دارد و امروزه سازه‌های بنیادی ارزش‌ها و هنجارهای فرهنگ و تمدن نو شمرده می‌شود، با بیشتر ارزش‌های سنتی کنونی در جوامع در حال گذار سازگاری ندارد؛ از این‌رو، به نظر می‌رسد هیچ یک از این بنیان‌های ارزشی را کاملاً نمی‌توان رد کرد، بلکه باید تلاش کرد پیوند و آمیزشی بین ارزش‌های سنتی و مدرن ایجاد کرد.

جامعۀ ایران در سال‌های اخیر، همگام با دگرگونی‌های ساختی و فنی و ارتباط با جامعۀ جهانی، تغییرات گوناگونی یافته است. ارزش‌ها و نگرش‌ها دربارۀ نهاد خانواده، ازدواج و شیوه‌های همسرگزینی ازجمله زمینه‌هایی بوده‌اند که در معرض این تغییرات و دگرگونی‌ها قرار گرفته‌اند.

از سویی با توجه به حضور پررنگ زنان در عرصه‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی، توجه به ارزش‌ها و نگرش‌های زنان و دختران در مسائل گوناگون اجتماعی، بسیار مهم شمرده می‌شود. علاوه بر این، دگرگونی‌های ساختاری در آموزش و کار زنان، افزایش توانمندی‌های آنان در زمینه‌های اجتماعی و رشد تفکرات فمینیستی، آن‌ها را به بازنگری در نقش‌ها و هویت‌های سنتی خود و دگرگون‌کردن آن واداشته است. آنان خواستار حقوق برابر در همۀ زمینه‌های زندگی و جهان اجتماعی و آزادی بیشتر در گزینش همسر و شیوه‌های همسرگزینی هستند.

از سوی دیگر، جوانان با هنجارهای مذهبی، اجتماعی و خانوادگی خود روبه‌رو هستند که برخورد سخت‌گیرانه‌ای با این تفکرات و آزادی‌خواهی آنان نشان می‌دهند. همان‌گونه که اینگلهارت (1383) اشاره می‌کند جامعه‌پذیری، نقش بسیار مهمی در ساخت ارزش‌ها و نگرش‌های افراد و همچنین سوگیری‌های اجتماعی آن‌ها دربارۀ بسیاری از مسائل اجتماعی ازجمله جنسیت و تفاوت‌های جنسیتی دارد؛ بنابراین به نظر می‌رسد ناسازگاری این دو دسته از ارزش‌ها، آن‌ها را در دوگانگی میان ارزش‌های سنتی و مدرن بر سر مسألۀ ازدواج سرگردان کرده است. این سرگردانی به‌ویژه برای دختران، چالش بزرگی است که آن‌ها را به بسیاری از ناهنجاری‌های رفتاری و اجتماعی ممکن است بکشاند؛ بنابراین با توجه به افزایش سهم زنان در آموزش عالی، گسترش اجتماعات شهری، تنوع فرهنگی و گرایش به بازار کار و اشتغال زنان، مسألۀ بررسی نگرش دختران به ازدواج، امری ضروری به نظر می‌رسد. شناخت نگرش دختران دربارۀ مسألۀ ازدواج تا اندازه‌ای در پیش‌بینی رفتار آن‌ها در آینده می‌تواند به ما کمک کند و همچنین آن‌ها را از آسیب‌های روانی واجتماعی‌ای آگاه کند که تهدیدشان می‌کند.

از این‌رو، این پژوهش در پی دستیابی به دو هدف عمده است:

- بررسی نگرش دختران دانشجوی دانشگاه فردوسی مشهد به مسألۀ ازدواج

- بررسی عوامل مؤثر در نگرش دختران دانشجوی دانشگاه فردوسی مشهد به مسألۀ ازدواج.

پیشینۀ پژوهش

 پورافکاری و همکاران (1391) پژوهشی با عنوان «بررسی رابطۀ ویژگی‌های شخصیتی و نگرش به ازدواج: مطالعۀ موردی دانشجویان دختر 25-18 سالۀ دانشگاه اصفهان» انجام دادند. روش پژوهش، میدانی و کتابخانه‌ای است و نمونه به روش نمونه‌گیری طبقه‌ای انتخاب‌ شده است. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهند بین میزان درون‌گرایی، برون‌گرایی، سلطه‌پذیری، سن، پایگاه و عقاید مذهبی و نگرش به ازدواج، رابطه وجود دارد؛ ولی بین سلطه‌گری و نگرش به ازدواج، تفاوت معنی‌داری مشاهده نشده است.

حسینی و گراوند (1392) پژوهشی با عنوان «سنجش عوامل مؤثر در شکاف رفتار و نگرش زنان به سن مناسب ازدواج در شهر کوهدشت» انجام دادند. روش پژوهش، پیمایشی و روش نمونه‌گیری، ترکیبی از روش‌های خوشه‌ای چندمرحله‌ای، تصادفی و تصادفی نظام‌مند است. نتایج، نشان‌دهندۀ بروز شکاف در رفتار و نگرش زنان به سن مناسب ازدواج برای دختران هستند. بر اساس این بررسی، پایگاه اقتصادی اجتماعی زنان، نگرش فرامادی به ازدواج، استقلال زنان و سن پاسخگویان بیشترین تأثیر را در میزان شکاف بین رفتار و نگرش زنان به سن مناسب ازدواج دارند.نتایج نشان می‌دهند ترکیبی از مشخصه‌های اقتصادی اجتماعی، جمعیتی و عوامل و زمینه‌های قومی فرهنگی، تبیین بهتری از شکاف در رفتار و نگرش زنان نسبت به سن مناسب ازدواج به دست می‌دهند.

 دلخموش (1392) پژوهشی با عنوان «بازخورد جوانان ایرانی به ازدواج: یافته‌های یک پیمایش» انجام داد. روش پژوهش، پیمایشی و روش نمونه‌گیری، روش چندمرحله‌ای است. جامعۀ آماری شامل مجموعۀ نوجوانان و جوانان دانش‌آموز و دانشجوی ایرانی مشغول به تحصیل در رشته‌های مختلف پایۀ سوم متوسطۀ دبیرستان­ها و شاخه‌های مختلف دورۀ کارشناسی و دکترای حرفه‌ای دانشگاهی ایران است.

 نتایج نشان می‌دهند مثبت‌ترین بازخورد به موضوع‌های ازدواج، بر ارزش‌های خودپیروی و برابرنگری مبتنی است و منفی‌ترین بازخوردها به موضوع‌هایی مربوط است که ارزش‌های محاط‌شدگی در ازدواج را پاس می‌دارند. علاوه بر این جوانان به‌صورت غیرسنتی‌تر به ازدواج روی آورده‌اند.

 مجدی و رضایی (1390) پژوهشی با عنوان «سنجش نگرش دانشجویان پسر مجرد دانشگاه فردوسی نسبت به ازدواج و عوامل مؤثر در آن» انجام دادند. روش پژوهش، پیمایش است و با استفاده از ابزار پرسشنامه انجام‌ شده است. جامعۀ نمونه شامل کلیّۀ دانشجویان پسر مجرد دانشگاه فردوسی مشهد در سال تحصیلی 90-1389 است و نمونه به‌شیوۀ تصادفی ساده به تعداد 200 نفر از تمامی دانشکده‌ها انتخاب‌ شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهند چندین متغیر ازجمله نگرش به زن، رضایت از زندگی، روابط والدین با یکدیگر و نگرش دوستان دربارۀ ازدواج در نگرش نسبت به ازدواج تأثیرگذار است.

 حبیب‌پور گتابی و غفاری (1390) پژوهشی با عنوان «علل افزایش سن ازدواج دختران» انجام دادند. روش پژوهش، پیمایشی است و جامعۀ آماری را دختران و زنان متأهل 25 تا 44 سالۀ ساکن در مراکز شهری کشور تشکیل داده‌اند و حجم نمونه برابر با 1291 نفر از این دختران در 5 مرکز شهر تهران، ساری، خرم‌آباد، مشهد و سنندج بوده‌اند. نتایج نشان می‌دهند دخترانی که دیرتر ازدواج می‌کنند، تحصیلات بالاتر و نگرش فرامادی به ازدواج دارند و اعتقاد بیشتری دارند که با ازدواج، هزینه‌های فرصت ازدست‌رفته، بیشتر از فرصت ازدواج است.

 کاظمی‌پور (1388) پژوهشی با عنوان «سنجش نگرش جوانان نسبت به ازدواج و شناخت آثار و پیامدهای آن با تأکید بر ازدواج‌های دانشجویی» انجام داد. روش پژوهش مبتنی بر روش‌های مطالعۀ اسنادی و توصیفی- تحلیلی با استفاده از روش پیمایشی است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند ازدواج‌های دانشجویان به سمت غیررسمی‌شدن پیش می‌روند. همچنین در جامعۀ ایران، نهاد خانواده و تعاملات درون اعضای آن به میزان رشد و توسعۀ صنعتی‌شدن و شهرنشینی در کشور رشد نکرده‌اند. در این ‌میان، طلاق میان افراد با پایگاه اجتماعی پایین‌تر بیشتر از بقیه بوده است. درنهایت بر اساس نظریۀ مبادله، بسیاری از جوانان برای انتخاب همسر، بیشتر به انتخاب عقلانی توجه دارند و نگرش به ازدواج در جوانان به امری عقلانی تبدیل‌ شده است.

گوبرنسکایا^[2](2008) برای بررسی تغییر نگرش افراد نسبت به ازدواج و کودک، پژوهشی با عنوان «تغییر نگرش به ازدواج و فرزند در 6 کشور» با استفاده از داده‌های برنامۀ بین‌المللی پیمایش (سازمان) اجتماعی (ISSP) برای سال‌های 1988، 1999 و 2000 در اتریش، آلمان ( غرب)، بریتانیای کبیر (انگلستان)، ایرلند، هلند و ایالات ‌متحدۀ امریکا انجام داده است. نتایج نشان می‌دهند مطابق ایدۀ نهادینه‌شدن ازدواج و نظریۀ گذار جمعیتی دوم، افکار عمومی در این کشورها در حال دورشدن از هنجارهای سنتی ازدواج و باروری واجب است. این تغییرات به‌طور عمده بین نسلی هستند. در همۀ کشورها، زنان مجرد و دارای تحصیلات بهتر، شاغل و افراد کمتر مذهبی، دیدگاه سنتی کمتری نسبت به ازدواج و فرزند داشتند؛ با این‌ حال، تفاوت بین کشورها در خور ‌توجه است.

 ولوبی^[3](2010) برای درک چگونگی تغییر نگرش نسبت به ازدواج در بزرگسالی پژوهشی با عنوان «مدار نگرش به ازدواج در نوجوانی، جوانان و نوجوانان» انجام داد. نمونۀ این پژوهش شامل هزار نفر از دانش آموزان دبیرستان است که تغییرات در نمونه‌ها به مدت 4 سال دنبال شد. نتایج نشان می‌دهند نمونه‌ها، ازدواج را عاملی برای انتقال به دورۀ بزرگسالی در نظر می‌گرفتند. همچنین ساختار خانواده، اهداف اصلی، نژاد و جنس، نگرش نسبت به ازدواج را تغییر دادند.

مارتین^[4]و همکاران (2003) پژوهشی را برای سنجش نگرش جوانان به جنبه‌های مختلف ازدواج و زندگی خانوادگی با عنوان «بیان نگرش نوجوان به زندگی خانوادگی» انجام دادند. بیشتر پاسخگویان، نگرش منفی نسبت به طلاق داشته و ازدواج را تعهدی بلندمدت قلمداد کرده‌اند. حدود 30 درصد پاسخگویان، نگرش مثبتی به رابطۀ جنسی قبل از ازدواج داشته‌ و بیشتر آن‌ها نیز قبل از ازدواج، رابطۀ جنسی داشته‌اند. همچنین بیشتر پاسخگویان نیز با مشاوره­های پیش از ازدواج موافق بوده­اند.

 مالهوترا^[5]و همکاران (1992) برای بررسی شباهت‌های نسلی دختران و مادران در ادراک‌های ازدواج، پژوهشی با عنوان «مادران، دختران، ازدواج: تبیین شباهت‌ها در ادراک‌های نسلی در سریلانکا» انجام داده‌اند. نتایج نشان می‌دهند نگرش دختران و مادرانشان به ازدواج نسبتاً مدرن است. در تبیین این وضعیت، گسترش تحصیلات و استفاده از رسانه بسیار مهم بوده است، به‌گونه‌ای ‌که در جامعه‌ای که فرصت‌های تحصیلی و رفاه اجتماعی بر ای زنان در دسترس باشد، مادران و دختران بر ابعاد فردی ازدواج بیشتر از ابعاد خانوادگی تأکید دارند.

مبانی نظری

نظریۀ مدرنیزاسیون^[6]را ویلیام گود^[7] مطرح‌ کرده است. وی برای تبیین تفاوت سن ازدواج افراد از مفهوم مدرنیزاسیون استفاده کرده است. بر اساس این، کاهش یا افزایش سن ازدواج با درجات مدرنیزاسیون مقایسه شده است.

مدرنیزاسیون در سطوح فردی و اجتماعی با تأثیرگذاری در زمان ازدواج انجام می‌شود. در میان مهم‌ترین عامل‌های مدرنیزاسیون، به گسترش فرصت‌های تحصیلی، تغییرات در نیروی کار و فعالیت‌های شغلی، اشتغال زنان و شهرنشینی می‌توان اشاره کرد. افرادی که در مناطق شهری زندگی می‌کنند به‌دلیل شیوه‌های زندگی متفاوت و نیز کنترل اجتماعی ضعیف‌تر، نسبت به مناطق روستایی، ازدواجشان با تأخیر انجام می‌شود (آستین‌افشان، 1380: 15). در جریان مدرنیزاسیون، خانواده‌محوری به فردمحوری تبدیل می‌شود. فرایند مدرنیزاسیون با ترجیح خانواده‌هسته‌ای، فردمحوری در مقابل خانواده‌محوری، بهبود موقعیت زنان، گسترش تحصیلات عمومی، شهرنشینی و ازدواج‌های با انتخاب آزاد، تشکیل خانواده در سنین بالاتر را تشویق می‌کند. در این جریان، بسیاری از کارکردهای قدیمی خانواده به سازمان‌ها و نهادهای دیگر واگذار می‌شود. این تغییر کارکرد، شبکۀ اجتماعی را جایگزین شبکۀ خویشاوندی می‌کند؛ درنتیجه، خانواده به واحد هسته‌ای تبدیل می‌شود که بر فردگرایی استوار است؛ یعنی بخش عمده‌ای از تصمیم‌های مربوط به زندگی اعضای خانواده مانند تصمیم‌گیری دربارۀ تشکیل خانواده و ازدواج را خود افراد اتخاذ می‌کنند. این ازدواج‌ها با انتخاب آزاد، معمولاًبا سنین ازدواج بالاتر همبسته‏اند (محمودیان، 1383: 34- 29). ویلیام گود بر اساس این نظریه، دگرگونی‌های به‌وجودآمده در خانواده را نتیجۀ اجتناب‌ناپذیر دگرگونی‌های ساختاری (جامعه) و دگرگونی‌های ایدئولوژیکی می‌داند. به عقیدۀ وی زمانی که دگرگونی‌های ساختاری (دگرگونی‌هایی مانند صنعتی‌شدن، شهرنشینی و ...) و دگرگونی‌های ایدئولوژیکی، هر دو در سطح کلان رخ می‌دهند، سازمان‌های سطوح خرد (خانواده) نیز به‌اجبار باید خود را با این دگرگونی‌های سطح کلان انطباق دهند (اعزازی، 17:1389).

بر اساس نظریۀ گذار جمعیتی، تغییرات بنیادی ارزشی و گسترش ایده‌های پست‌ماتریالیستی، یعنی تأکید بر استقلال فردی و خودتحقق‌بخشی را عامل تغییرات نوین خانواده تلقی می‌کند (عسکری ندوشن،5:1388). در جریان گذار جمعیت‌شناختی اول، بعد خانوار کاهش یافت.کاهش بعد خانوار، پیامدهای جمعیتی و اجتماعی به همراه داشت. این پیامدها، زمینه را برای تغییرات ذهنی در میان خانوارها فراهم کردند. تغییرات ذهنی ناشی از گذار جمعیت‌شناختی اول به‌تدریج تغییراتی در زندگی خانوادگی و زناشویی ایجاد کردند که این تغییرات در چارچوب نظریةگذار جمعیت‌شناختی دوم تئوریزه شدند.به‌طور کلی، این نظریه تغییرات بنیادین ارزشی و گسترش ایده‌های فرامادی، یعنی تأکید بر استقلال فردی و خودتحقق‌بخشی را عامل تغییرات نوین خانواده تلقی می‌کند (عباسی شوازی و همکاران،11:1388). این عوامل، در کنار همدیگر، ترجیحات و سلایق افراد را به سمت فردگرایی، آزادی و استقلال تغییر داده و درنتیجه، باعث تغییراتی در نگرش و رفتار ازدواجی فرد شده‌اند. نظریۀ گذار جمعیتی دوم بر تأثیر هماهنگ عوامل اقتصادی و اجتماعی (به‌ویژه تضعیف کنترل هنجاری و افزایش استقلال اقتصادی زنان)، فرهنگی (سکولاریزاسیون)و فناوری مدرن (جلوگیری ازحاملگی) در افزایش سن ازدواج تأکید دارد؛ بنابراین بر اساس نظریة گذار جمعیت‌شناختی دوم، افزایش تصاعدی در خودمختاری فردی در زمینه­های اخلاقی، مذهبی و سیاسی، اساس تغییرات انجام‌شده در تشکیل خانواده است. سکولاریسم، جنبش‌های رهایی‌بخش، گسترش ارزش‌های فرا مادی‌گرایی (نظیر توسعۀ شخصی و خودشکوفایی)، تردید نسبت به نهادها و افزایش بی‌تابی نسبت به دخالت افراد بیرونی در زندگی شخصی (از هر نوع منبع اقتدار) جزء جنبه‌های مختلف تحول در ارزش‌ها هستند که باعث شده‌اند فرد بر اساس ارادۀ آزاد خود برای زندگی‌اش تصمیم بگیرد؛ بنابراین کاهش ازدواج و افزایش جایگزین‌هایی مانند هم‌خانگی را  نمود نگرش غیرهمنوا و اعتراض علیه منابع اقتدار و شیوه‌ای برای آشکارکردن آزادی فردی در مقابل قراردادها و عرف می‌توان دانست (روزیتا و فرابونی، 2004 به نقل از حبیب‌پور گتابی و همکاران،12:1390).

رویکرد فمینیستی-مارکسیستی در تحلیل شرایط اقتصادی، بر قدرت مردان و زنان در پیوند ازدواج تأکید می‌ورزد و ازدواج را در چارچوب «نظریۀ بازی‌ها» بررسی می­کند (لندبرگ[8] و [9]پولاک، 2005 به نقل از ضرابی و همکاران،40:1390).از این منظر، به‌تدریج با ایجاد فرصت‌های شغلی بهتر و بیشتر برای زنان و استقلال اقتصادی آنان و نیز قوانین و برنامه‌های حمایتی از زنان، مادران و فرزندانشان، قدرت چانه‌زنی زنان نیز در ازدواج افزایش ‌یافته و قدرت انتخاب تجرد را به آنان داده است. وجود این قدرت تاریخی مردان، انگیزه‌ای برای زنان برای ترک ازدواج شده است که کاهش رشد ازدواج‌ها را توجیه می‌کند و این در شرایطی است که زنان به‌لحاظ اقتصادی از مردان مستقل شده باشند و سرسختی و سازش‌ناپذیری مردسالارانه همچنان در تضادهای خانوادگی وجود داشته باشد ([10]مک کرات،1987 به نقل از ضرابی و همکاران، 1390 :41).

در نظریۀ انتخاب عقلانی، که ابتدا در نظریۀ مبادله ظهور یافت، جامعه مجموعه‌ای از افراد است که کنش عقلانی دارند. کنش عقلانی در این منظر، کنش عقلانی معطوف به هدف در تعریف وبر یا کنش مبتنی بر عقلانیت ابزاری است. این افراد آگاه، خودمختار و هدفمند در هر شرایطی به دنبال به حداکثر رساندن سود خود هستند. «کار فاعلانی عاقلانه است که در چارچوب اعتقاداتشان، نسبت به شقوق ممکن و عواقب مختار شقوق، شقی را برگزینند که برای رسیدن به غایاتشان بهترین راه باشد» (لیتل،69:1373). هرسانی نیز عمل عقلانی را در زندگی روزمره، رفتاری می‌دانند در آن افراد بهترین وسایل در دسترس را برای رسیدن به یک هدف مشخص انتخاب می‌کنند. استفان فیشر (2003) به‌صورت خلاصه، مفاهیم و فرضیه‌های نظریۀ انتخاب عقلانی را چنین بیان می‌کند:

هدف این نظریه، تولید قواعد جهانی یا عمومی حاکم بر رفتار اجتماعی با تعریف تعادل است. تعادل وقتی وجود دارد که هیچ‌کس به تغییر رفتار خود تمایل نداشته باشد. این تعادل وقتی است که افراد (نه گروه‌ها) نفع مدّنظر خود را به حداکثر می‌رسانند.

این نظریه بر پایۀ فردگرایی روش‌شناختی است، نه فردگرایی وجودشناختی؛ یعنی انتخاب عقلانی، وجود گروه‌ها را انکار نمی‌کند؛ بلکه ادعا می‌کند فقط افرادند که عمل می‌کنند.

ترجیحات افراد در این نظریه، متعدی است: اگر من A را به B وB را C ترجیح بدهم، باید A را به C نیز ترجیح دهم (جوادی یگانه،36:1387)

الیزابت گرمن (2005) کلیشه‌های جنسیتی^[11] را ساختارهای فرهنگی مشترک در جامعه می‌داند که ویژگی‌هایی را توصیف می‌کنند که مردان و زنان با آن‌ها شناخته می‌شوند. گرمن معتقد است کلیشه‌ها و تعصبات درون‌گروهی در درک و ارزیابی افراد از دیگران تأثیر می‌گذارند (Gorman, 2005:714). بر اساس تعریف الیزابت گرمن و سایر تعریف‌های موجود دربارۀ کلیشه‌های جنسیتی گفتنی است کلیشه‌ها یا تصورات قالب جنسیتی، مجموعۀ باورها و بایدهایی را به مردان و یا زنان می‌آموزند که به‌واسطۀ مرد و یا زن‌بودن خود چگونه رفتار کنند. بر اساس کلیشه‌های جنسیتی، زنان و مردان، ویژگی‌هایی خاص و منحصربه‌فرد، خواه در رفتار و خواه در عمل دارند؛ به‌عنوان‌مثال، برای یک زن، کلیشه‌ها و ویژگی‌هایی چون حساس، آرام، ظریف، مهربان، وابسته، خانه‌داری، همسرداری و ... و برای یک مرد، ویژگی‌هایی چون مسئولیت‌پذیر، مغرور، خشن، بااراده، شغل بیرون از منزل و..... مطرح است.

در نظریۀ نقش، مفاهیم پایگاهی و نیز نقش و مجموعه‌های نقشی اهمیت می‌یابند. درواقع، پایگاه، موضعی است که فرد در ساختار اجتماعی جامعۀ خود، اشغال می‌کند و بر اساس ارزشمندی آن پایگاه به‌لحاظ میزان کشش، قدرت، تسلط و یا حیثیت، جایگاه معینی را در سلسله‌مراتب اجتماعی به خود اختصاص می‌دهد؛ یعنی پایگاه، موضعی است که فرد در سلسله‌مراتب اجتماعی اشغال می‌کند و نقش، مجموعه امتیازات و تکالیف نهفته در پایگاه محسوب می‌شود که جامعه و دارندۀ پایگاه به‌طور متقابل از یکدیگر انتظار دارند. عبارت مجموعۀ نقشی، به کلیّۀ روابط نقشی یک شخص گفته می‌شود که با دیگران به‌دلیل پایگاه اجتماعی خاص خود برقرار می‌کند. اعضای یک نظام اجتماعی معین ممکن است به کسانی پاداش دهند که نقش‌های مقرر را خوب اجرا می‌کنند و کسانی را  تنبیه کنند که به این هنجارها پاسخ منفی می‌دهند (دوچ و کراس،189:1378). بدین‌ترتیب گفتنی است نقش جنسیتی عبارت است از انتظارات غالب در یک جامعه دربارۀ فعالیت‌ها و رفتارهایی که مردان و زنان می‌توانند و یا نمی‌توانند در آن‌ها درگیر شوند (کامیر و همکاران،325:1989 به نقل از ریاحی،1140:1386). بدین‌ترتیب، وقتی از مفهوم نقش جنسیتی سخن می‌گوییم علاوه بر اختصاص وظایف و کارهای خانگی یا اجتماعی جداگانه به هر یک از دو جنس، انتظار ویژگی‌های شخصیتی و رفتاری متفاوت از هریک از دو جنس نیز مدّنظر است (ریاحی، 114:1386).

مفهوم طرحواره، به ساختی شناختی اطلاق می‌شود که نشان‌دهندۀ آگاهی و شناخت فرد راجع به یک مفهوم با یک نوع محرک (شامل اسناد آن و روابط میان اسناد) است. طرحواره‌ها، شیوه‌های مهم قالب‌سازی دیدگاه یک فرد دربارۀ جهانش در نظر گرفته می‌شوند؛ زیرا در فرایندهای توجه، حافظه و استنباط اجتماعی تأثیر می‌گذارد (میلتون،2000). انواع متفاوتی از طرحواره‌ها بررسی شده‌اند؛ نظیر طرحواره­های مربوط به اشخاص، طرحواره­های مربوط به خود، طرحواره‌های مربوط به نقش، طرحواره­های مربوط به وقایع و رویدادها و طرحواره‌های آزاد (ایروانی و باقریان، 59:1383). یکی از مهم‌ترین طرحواره­های بررسی‌شده، طرحوارۀ جنسیت است که مطالعه دربارۀ آن به ارائۀ نظریۀ طرحواره جنسیت منجر شده است. این نظریه را ساندرا بم در چارچوب نظریات مربوط به هویت جنسی ارائه کرده است. هویت جنسی زمانی شکل می‌گیرد که کودکان، معنا و تصویری از خود می‌سازند که دربردارندۀ مفاهیم مردانگی یا زنانگی است و جنسیت به بخشی از خودپندارۀ آن‌ها تبدیل می‌شود. به عقیدۀ بم، کودکان این آمادگی عمومی را دارند که اطلاعات راجع به خودشان را بر مبنای تعریف‌های اجتماعی رفتارهای مناسب برای هر جنس، سازمان‌دهی کنند. به‌موازات رشد کودکان، آن‌ها به‌تفصیل عقاید کلیشه‌ای مربوط به مرد یا زن‌بودن را (کلیشه‌های جنسیتی) در فرهنگ خودشان می‌آموزند (بایرون و بیرن، 1997: 177 به نقل از ریاحی، 115:1386).

یکی از موضوعات جامعه‌شناسی، که پارسونز مطالعه کرده است، موضوع خانواده است. اهمیت اندیشه‌های پارسونز دربارۀ خانواده، کمتر از اندیشه‌های کلان جامعه‌شناسی او نیست. وی با مطالعۀ خانواده‌های طبقۀ متوسط امریکا (به‌عنوان جامعه‌ای مدرن و مطلوب) الگوی هسته‌ای خانواده را به‌صورت الگوی شایع دنیای مدرن رصد می‌کند و آن را کارآمدترین الگو در شرایط جدید جهان می‌داند. بر اساس نظریۀ پارسونز، مبنای اصلی خانواده‌هسته‌ای، ازدواج است. پارسونز مباحث نظری مربوط به الگوی هسته‌ای خانواده را بر اساس اندیشه‌های کارکردگرایانۀ خود و نیز بر اساس نظریۀ ابتکاری خود یعنی نظریۀ نظام کنش پایه‌ریزی می‌کند (امین مجد و کرمی، 1389: 96). کنش اجتماعی، موضوع جامعه‌شناسی پارسونز است. به‌نظر پارسونز چون جریان کنش متقابل، خصلت اجتماعی دارد و ارزش­ها در آن مؤثر هستند، کنش اجتماعی را بدون درنظرگرفتن نظام اجتماعی، که خود مرکب از نظام فرهنگی و شخصیتی است، نمی‌توانیم مطالعه کنیم. کنش تحت تأثیر چهار خرده‌‌نظام شکل می‌گیرد که یکی از آن‌ها نهاد دینی است. نهاد دینی مسئولیت ثبات اخلاقی را به عهده دارد و از ارزش‌های فرهنگ عمومی مراقبت می‌کند .پارسونز در تعریف دین می‏گوید: مجموعه‏ای از باورها، اعمال، شعایر و نهادهای دینی که انسان‌ها در جوامع مختلف بنا کرده‏اند. در نظریۀ پارسونز، نهاد دینی، که مسئولیت ثبات اخلاقی جامعه را بر عهده دارد و از ارزش‌های فرهنگی مراقبت می‌کند، جزء چهار خرده‌نظامی است که نگرش افراد و به‌تبع آن کنش اجتماعی او را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ به‌ عبارت ‌دیگر، ارزش‌های مذهبی به‌ مثابه نظامی ارزشی، راه‌های خاص و نحوۀ نگرش را در موقعیت‌های ویژه به شخص نشان می‌دهند (وثوقی و دائمی، 1384: 166). زندگی، الگوها و باورهای خانوادگی در مواردی چون باور و اعتقاد به الگوی تربیت فرزند، شیوۀ خواستگاری، سن مطلوب ازدواج و ... معنا پیدا می‌کنند. میزان عمل به هر یک از موارد ذکرشده به نوع نگرش افراد بستگی دارد. بر اساس نظریۀ کارکردی پارسونز، دین و ارزش‌های دینی، کارکرد نشان‌دادن راه‌ها و نگرش‌های خاص در موقعیت‌های گوناگون را بر عهده دارند که ازدواج و تشکیل خانواده هم جزئی از آن است. اساساً یکی از حمایت‌های دین از خانواده به‌خصوص در اسلام، توصیه و تشویق افراد به ازدواج و تشکیل خانواده است.

فرضیه‌های پژوهش

بین متغیرهای پایگاه اقتصادی- اجتماعی با نگرش نسبت به ازدواج، رابطه وجود دارد.

بین میزان پذیرش کلیشه‌های نقش جنسیتی با نگرش نسبت به ازدواج، رابطه وجود دارد.

 بین میزان دین‌داری با نگرش نسبت به ازدواج، رابطه وجود دارد.

بین میزان محاسبۀ هزینه- فایده برای ازدواج با نگرش به ازدواج، رابطه وجود دارد.

روش پژوهش

در این پژوهش، عوامل مؤثر در نگرش به ازدواج در دانشجویان دختر دانشگاه فردوسی مشهد در نیمسال اول سال تحصیلی 94-93 بررسی شده است. روش اجرای پژوهش، پیمایشی و از نوع تحقیق توصیفی و به‌لحاظ معیار زمان، مطالعه مقطعی و به‌لحاظ معیار ژرفایی از نوع پهنانگر^[12] است.

پیمایش یکی از انواع روش‌های تحقیق میدانی است که امکان دست‌یابی به نتایج تعمیم‌پذیر را برای پژوهشگر فراهم می‌کند؛ یعنی با مطالعه روی نمونۀ گزینش‌شده از یک جامعۀ آماری، یافته‌ها را به ‌کل جامعۀ‌ آماری تعمیم دهد (دواس، 1383: 15-13).

تکنیک گردآوری اطلاعات ضروری برای پژوهش حاضر به دو صورت کتابخانه­ای و میدانی بوده است. بدین­صورت که برای جمع­آوری مبانی تجربی و نظری پژوهش و رسیدن به فرضیه­های پژوهش از شیوۀ اسنادی و کتابخانه­ای و برای جمع­آوری داده­های لازم برای توصیف و تحلیل فرضیه­ها از پرسشنامه استفاده‌ شده است.

جامعۀ آماری

در این پژوهش، جامعۀ آماری را کلیّۀ دانشجویان دختر مقاطع تحصیلی کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری دانشگاه فردوسی مشهد در نیمسال اول 94-93 تشکیل می‌دهند.

نمونه­گیری و تعیین حجم نمونه

با توجه به وسعت و تعداد زیاد جمعیت آماری فوق و درنظرداشتن محدودیت زمانی و محدودیت امکانات و ... با انجام نمونه­گیری، تعداد متناسب با جامعۀ آماری برای انجام مطالعه مشخص شد. حجم نمونۀ مقتضی به دو عامل کلیدی بستگی دارد: درجۀ دقت مدّنظر برای نمونه و میزان تغییر در جمعیت برحسب خصوصیات اصلی مدّنظر (دواس، 1387: 78).

بر اساس آمار به‌دست‌آمده از ادارۀ آموزش دانشگاه فردوسی، مجموع دانشجویان دختر این دانشگاه در مقطع تحصیلی کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در سال تحصیلی 93-92 تعداد (13181) نفر بوده‌اند که با استفاده از فرمول کوکران، جمعیت نمونۀ پژوهش با احتمال 95 درصد اطمینان، 374 دانشجو برآورد شد.

بر اساس این، دانشجویان دختر دانشگاه فردوسی (جامعۀ آماری پژوهش) به‌طور متناسب و برحسب مقطع تحصیلی، به سه‌ طبقۀ (کارشناسی، ارشد و دکتری) تقسیم شدند؛ سپس نسبت هر طبقه در جامعۀ آماری کل محاسبه شد که این نسبت حدود 8/2 درصد به دست آمد. درنهایت، 8/2 درصد از هر طبقۀ کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری برای نمونۀ آماری تعیین شدند که نتایج آن در جدول زیر گزارش شده‌اند. برای انتخاب این تعداد از نمونه در درون طبقات از نمونه‌گیری تصادفی ساده استفاده شده است.

جدول 1- جامعه و نمونۀ آماری

تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرها

نگرش به ازدواج

تعریف مفهومی

نگرش: مفهوم نگرش در روان‌شناسی اجتماعی عبارت از آمادگی به نسبت ثابت در برابر یک موضوع اجتماعی (مانند نهاد، فرد، گروه و اندیشه) است که سبب رفتارها و ایده‌های مثبت یا منفی (گرایش‌داشتن یا نداشتن، علاقه‌مندی یا نفرت) خاص می‌شود. نگرش‌ها به‌طور مستقیم مشاهده‌پذیر نیستند؛ ولی در تعیین رفتارها، ایده‌هاو بازسازی فرد و ادراک او نسبت به موضوع‌های اجتماعی نقش دارند. نگرش به معنای طرز تلقی، وجهة نظر، طرز فکر، رویه و تمایل به بازخورد است (آلپورت ودیگران،1371 به نقل کریمی،8:1390).

-ازدواج: ازدواج عملی است که پیوند دو جنس مخالف را بر اساس روابط پایای جنسی موجب می‌شود؛ بنابراین رابطۀ دو فرد از یک جنس خواه به‌طور موقت و خواه دائم، ازدواج خوانده نمی‌شود. همچنین در تعریف ازدواج، روابط جسمانی دو انسان از دو جنس مخالف به‌خودی‌خود کافی به نظر نمی‌رسد؛ زیرا ازدواج مستلزم انعقاد قراردادی اجتماعی است که مشروعیت روابط جسمانی را موجب شود؛ به‌ بیان‌ دیگر، در راه تحقق ازدواج، جامعه نیز باید آن را تصویب کند (ساروخانی،26:1388).

نگرش به ازدواج: ادراک، وجه نظر و شناخت نسبت به ازدواج و تشکیل خانواده که سبب رفتارها و ایده‌های متفاوت (منفی، مثبت، مدرن، سنتی) در این زمینه می‌شود ([13]براتین و روسن، 1998 به نقل از نیازی و همکاران،1394). در این پژوهش با توجه به تحول روند ازدواج و تشکیل خانواده، نگرش به دو بعد مدرن و سنتی تقسیم شده است.

نگرش سنتی: این نوع نگرش به طرز تفکر، شناخت و رفتار در حوزۀ ازدواج اشاره می‌کند که در آداب ‌و رسوم و عقاید سنتی ریشه دارد (تمایزات جنسیتی، وجود باورهای دینی، پای‌بندی به آداب ‌و رسوم ازدواج، اهمیت فرزندآوری و....).

نگرش مدرن: نگرش مدرن به طرز تفکر و شناخت ناشی از مدرنیزاسیون و سایر تحولات در عصر حاضر (برابری جنسیتی، فردگرایی، غلبۀ الگوهای جدید همسرگزینی، اهمیت عشق و عاطفه در زندگی، ضعف باورهای مذهبی و...) در حوزۀ ازدواج اشاره دارد.

تعریف عملیاتی

متغیر پایگاه اقتصادی – اجتماعی از ترکیب سه بعد میزان تحصیلات (پدر و مادر)، میزان درآمد (پدر و مادر) و منزلت شغلی (پدر و مادر) حاصل ‌شده است. نمرۀ منزلت شغلی پدر و مادر پاسخگویان بر اساس پژوهش کاظمی‌پور (1378) در نظر گرفته‌ شده است.

برای سنجش میزان پذیرش کلیشه‌های نقش جنسیتی در زنان، از یک مقیاس 14 گویه‌ای در قالب طیف لیکرت استفاده شد. عملیاتی‌کردن این متغیر برگرفته از پژوهش‌های پیشین از قبیل حسین‌زاده و همکاران (1390) و ریاحی (1386) است. گویه‌های پذیرش کلیشه‌های نقش جنسیتی عبارتند از:

«کارها و امور مهم جامعه بر عهدۀ مردان است»، «ناتوانی زنان در مشاغل فکری نسبت به مردان»، «کارهای نیازمند قدرت جسمی را مردان انجام می‌دهند»، «زنان مانند مردها باید بتوانند قاضی دادگاه شوند»، «توانایی زنان تنها در مشاغلی نظیر معلمی و پرستاری است»، «انجام فعالیت‌های خانه‌داری، وظیفۀ زنان است»، «تأثیر منفی اشتغال زنان در روابط و استحکام خانواده»، «اولویت‌داشتن مردان به زنان در اشتغال»، «مطیع و تابع‌بودن زن در زندگی شخصی»، «نقش‌داشتن زنان در مشاغل سیاسی و حکومتی»، «توانایی فعالیت زنان در جامعه همدوش مردان»، «موفق‌تربودن مردان نسبت به زنان در امور مدیریتی»، «مستقل و متکی‌بودن زنان» و «احساسی و وابسته‌بودن زنان به دیگران».

در تدوین تعریف عملیاتی دین‌داری در این پژوهش تا حدودی از مدل گلاک و استارک به‌دلیل سنخیت نسبی آن با ابعاد دین‌داری در اسلام و تناسب کارکردی آن‌ استفاده شده است که علمای طراز اول معاصر جهان اسلام تأیید کرده‌اند (ربانی و طاهری، 1388: 105) و چند گویه نیز با توجه به مسألۀ پژوهش طرح شد. ابعاد دینداری که در این پژوهش بررسی شده‌اند، شامل ابعاد اعتقادی- مناسکی- پیامدی- تجربی است. تمامی گویه‌های مربوط به ابعاد متفاوت دین‌داری به‌صورت طیف لیکرت و در 14 پرسش تنظیم‌ شده است. تعریف عملیاتی این متغیر در جدول 2 آمده است.

جدول 2- تعریف عملیاتی متغیر دین‌داری

در پژوهش حاضر برای بررسی هزینۀ فرصت از هشت پرسش در قالب طیف لیکرت استفاده‌ شده است. پرسش‌ها بر اساس پژوهش‌های پیشین  انتخاب شده‌اند. گویه‌های سنجش هزینه فرصت عبارتند از:

«کسب فرصت‌های شغلی با بالارفتن سطح تحصیلات و تأخیر در ازدواج»، «محرومیت از کسب سرمایه‌های آینده براثر ازدواج‌های زودهنگام»، «کاهش استقلال و آزادی دختران دراثر ازدواج»، «مطلوبیت مجردبودن نسبت به متأهل‌بودن»، «حل بحران‌ها و اضطراب‌ها در فرد براثر ازدواج»، «مصون‌ماندن فرد از گناه و انحراف براثر ازدواج»، «کسب شأن اجتماعی و اخلاقی به‌واسطۀ ازدواج» و «کاهش اعتمادبه‌نفس- ناامیدی و... دراثر تأخیر در ازدواج».

برای سنجش مفهوم نگرش به ازدواج (سنتی و مدرن) 26 گویه در غالب طیف لیکرت، با اقتباس از پژوهش‌های پیشین از قبیل دلخموش (1386)، عسکری ندوشن و همکاران (1388)، کاظمی‌پور (1388) و احمدی و همکاران (1390) بر اساس مؤلفه‌هایی چون تفکیک و تمایزهای جنسیتی، برابری جنسیتی، نحوۀ همسرگزینی، اعتقادات و باورهای مذهبی، فردگرایی، نقش خانواده در همسرگزینی، فرزند آوری و... طرح شد. از مجموع 26 گویه، 13 گویه مربوط به نگرش سنتی و 13 گویه به نگرش مدرن مربوط است.

جدول 3- تعریف عملیاتی نگرش به ازدواج

روایی^[14] و پایایی^[15]پژوهش

در این پژوهش، سنجش میزان روایی ابزار اندازه‌گیری با روش اعتبار محتوا (اعتبار صوری) انجام شده است؛ یعنی در این روش، پرسشنامه پس از تدوین اولیه با چند نفر از استادان، کارشناسان و محققان مختصص حوزۀ علوم اجتماعی مطرح و پس از بازخورد و اعمال نظرات آن‌ها در پرسشنامه، قابلیت اعتبار پرسشنامه سنجیده شد.

همچنین برای سنجش میزان پایایی ابزار اندازه­گیری (دال بر تکرارپذیری و تعمیم‌پذیری پرسشنامه) از روش آلفای کرونباخ استفاده شده است. بدین‌گونه که ابتدا 45 پرسشنامه برای پیش‌آزمون در میان دانشجویان تکمیل و آلفای آن بررسی شد. در پیش‌آزمون، متغیرهایی که میزان آلفای آن­ها  کم بود، با کمی تغییرات در گویه­ها دوباره از آن­ها آلفا گرفته شد و دیگر متغیرهایی که در پیش‌آزمون، میزان آلفای مطلوبی داشتند، در آزمون، تغییری در گویه‌هایشان داده نشده است. هرچند میزان آلفای آن­ها با افزایش تعداد پاسخگوها، افزایش یافته است.

جدول4- ضریب آلفای کرونباخ متغیرها

مدل عامل تأییدی

پژوهشگران اجتماعی به مدل‌های عاملی، به‌ویژه در دو جهت توجه می‌کنند. از یکسو با استفاده از این نوع مدل‌ها و آزمون آن‌ها بر مبنای داده‌های تجربی، شواهدی برای ارزیابی اعتبار مقیاس‌های تعریف‌شدۀ پژوهشگر می‌توان به دست آورد و بنابراین یکی از اهداف اصلی از کاربرد آن‌ها، ساخت مقیاس‌های استاندارد به‌لحاظ علمی است. از سوی دیگر، مدل‌های عاملی، جزئی از مدل‌های معادلۀ ساختاری هستند که در نقش مدل‌های اندازه‌گیری عمل می‌کنند (قاسمی،181:1392). در پژوهش حاضر نیز علاوه بر بررسی میزان آلفای کرونباخ متغیرهای مدّنظر، برای بررسی اعتبار ابزار و مقیاس‌های تعریف‌شده از مدل عامل تأییدی برای متغیر وابسته استفاده شده است.

جدول 5- نتایج مدل عامل تأییدی برای متغیر نگرش سنتی به ازدواج

جدول 5 نتایج بررسی مدل عاملی تأییدی شاخص نگرش سنتی به ازدواج را نشان می‌دهد. از میان مقیاس­های فرعی سنجش این شاخص، با توجه به مقادیر استاندارد برآوردشده برای پارامتر لامدا (بارعاملی) مقیاس «اهمیت حاکم‌بودن اعتقادات مذهبی در زندگی» با ضریب 87/0 همبستگی بیشتری با نمرات شاخص میزان دینداری دارد؛ بنابراین وزن بیشتری در محاسبات مربوط به این متغیر پنهان دارد. درمقابل، مقیاس فرعی «ترجیح ازدواج با همشهری و خویشاوند» با ضریب40/0 همبستگی کمتری با نمرات شاخص مربوط دارد و به همین ترتیب، وزن کمتری را در تعریف این متغیر پنهان دارد.

جدول 6- نتایج مدل عامل تأییدی برای متغیر نگرش مدرن به ازدواج

جدول 6 نتایج بررسی مدل عاملی تأییدی شاخص نگرش مدرن را به ازدواج نشان می‌دهد. از میان مقیاس­های فرعی سنجش این شاخص، با توجه به مقادیر استاندارد برآوردشده برای پارامتر لامدا (بار عاملی) مقیاس «اعتقاد به‌ضرورت دوستی‌های قبل از ازدواج برای شناخت دختر و پسر» با ضریب 81/0 همبستگی بیشتری با نمرات شاخص میزان دینداری دارد؛ بنابراین وزن بیشتری در محاسبات مربوط به این متغیر پنهان دارد. درمقابل، مقیاس‌های فرعی «اهمیت عشق به‌عنوان مهم‌ترین اصل زندگی» و «تمایل به عهده‌داری وظایف و تصمیم‌گیری نهایی زن» هر دو با داشتن ضریب 28/0 همبستگی کمتری با نمرات شاخص مربوط دارد و به همین ترتیب، وزن کمتری را در تعریف این متغیر پنهان دارد.

یافته‌های توصیفی

متغیرهای زمینه‌ای

توزیع فراوانی پاسخگویان برحسب گروه‌های سنی نشان می‌دهد بیشترین تعداد پاسخگویان (3/47 درصد) به گروه سنی 22-18 سال تعلق دارد. همچنین کمترین تعداد پاسخگویان (1/2 درصد) در گروه سنی 33 سال و بالاتر قرار دارند. دامنۀ تغییرات سن در نمونۀ آماری بین 36-18 سال و میانگین آن 24 سال است.

توزیع تعداد و درصد پاسخگویان برحسب مقطع تحصیلی نشان می‌دهد 9/52 درصد پاسخگویان این پژوهش را دانشجویان مقطع تحصیلی کارشناسی، 8/34 درصد پاسخگویان دانشجویان مقطع تحصیلی کارشناسی ارشد و 3/12 درصد پاسخگویان را دانشجویان مقطع تحصیلی دکترا تشکیل داده‌اند. چنانکه داده‌ها نشان می‌دهند بیشترین پاسخگویان این پژوهش، دانشجویان مقطع کارشناسی هستند.

توزیع پاسخگویان برحسب محل زندگی نشان می‌دهد محل زندگی 8/84 درصد پاسخگویان، شهر و 2/15 درصد آن‌ها، روستا بوده است. چنانکه مشاهده می‌شود تعداد دانشجویانی که محل زندگی آن‌ها شهر بوده است بیشتر از دانشجویانی است که محل زندگی آن‌ها روستا است.

متغیر پایگاه اقتصادی – اجتماعی از ترکیب سه بعد میزان تحصیلات (پدر و مادر)، میزان درآمد (پدر و مادر) و منزلت شغلی (پدر و مادر) حاصل ‌شده است. داده‌ها نشان می‌دهند بیشترین تعداد پاسخگویان (3/47 درصد) وضعیت اقتصادی – اجتماعی پایین دارند. کم‌ترین تعداد پاسخگویان (2/22 درصد) نیز وضعیت اقتصادی – اجتماعی بالا دارند. ضمن اینکه 113 نفر (2/30 درصد) در پایگاه اقتصادی- اجتماعی متوسط قرار دارند.

توزیع فراوانی سن مناسب ازدواج بر اساس نظر پاسخگویان نشان می‌دهد سنین 24-21 و 28-25 به‌ترتیب با 2/42 و 6/40 درصد، مناسب‌ترین سنین برای ازدواج دختر از سوی پاسخگویان اعلام‌ شده است. همچنین میانگین سن مناسب برای ازدواج دختر بر اساس نظر پاسخگویان 24 سال بوده است.

توصیف متغیر وابسته: نگرش به ازدواج

متغیر نگرش به ازدواج شامل 26 گویه است که 13 گویه مربوط به ازدواج سنتی و 13 گویه مربوط به ازدواج مدرن است که در این قسمت، فراوانی نوع نگرش پاسخگویان (سنتی و مدرن) توصیف ‌شده است.

نگرش سنتی به ازدواج

جدول 7- توزیع نظر پاسخگویان برحسب پرسش‌های نگرش سنتی به ازدواج

جدول 7 توزیع درصد پاسخگویان را بر اساس گویه های نگرش به ازدواج نشان می‌دهد. مطابق داده‌های این جدول، بیشترین میزان موافقت (4/51 درصد) با میانگین (90/3) مربوط به گونۀ «ازدواج یک تعهد مادام‌العمر است و زن و مرد باید تا آخر عمر به یکدیگر وفادار بماند» است و پس ‌از آن گویۀ «برای من مهم است که اعتقادات مذهبی در زندگی زناشویی‌ام حاکم باشد» با (4/41) درصد فراوانی و میانگین (93/3) بیشترین میزان موافقت را در برداشته است. همچنین بیشترین میزان مخالفت (4/25درصد) با میانگین (49/2) مربوط به گویۀ «اولویتم در انتخاب همسر نظر والدینم است تا عشق و علاقۀ خودم» است.

نگرش مدرن به ازدواج

جدول 8- توزیع نظر پاسخگویان برحسب پرسش‌های نگرش مدرن به ازدواج

با توجه به جدول 8 که نشان‌دهندۀ توزیع درصد پاسخگویان بر اساس گویه‌های نگرش به ازدواج است، بیشترین میزان موافقت (5/49 درصد) با میانگین (29/4) مربوط به گویۀ «عشق مهم­ترین اصل است و من معتقدم عشق برای زندگی زناشویی ضروری است.» است و پس ‌از آن گویۀ «زن و شوهر باید در تمام امور زندگی زناشویی برابر باشند» با (2/49) درصد فراوانی و میانگین (19/4) بیشترین میزان موافقت را در برداشته است. همچنین بیشترین میزان مخالفت (1/52 درصد) با میانگین (97/1) به گویۀ «افراد پس از ازدواج نیز روابط خود را با جنس مخالف می‌توانند حفظ کنند؛ زیرا ازدواج و دوستی دو مسألۀ کاملاً جدا هستند» مربوط است.

توزیع پاسخگویان بر اساس نوع نگرش به ازدواج

جدول 9- توزیع پاسخگویان بر اساس نوع نگرش به ازدواج

چنانچه اشاره شد، متغیر نگرش به ازدواج در این پژوهش با 26 گویۀ مذکور سنجیده شده است. جدول 9 حاصل‌جمع نمرات گویه‌های مذکور و سپس تنظیم آن‌ها در سه سطح کم، متوسط و زیاد است. درمجموع، یافته‌های به‌دست‌آمده نشان می‌دهند نگرش سنتی به ازدواج، بیشترین فراوانی (172) و نگرش مدرن به ازدواج کم‌ترین فراوانی (95) را در میان پاسخگویان دارد؛ به عبارتی، بیشتر دانشجویان نمونۀ مدّنظر (9/45 درصد) نگرشی سنتی به ازدواج داشته‌اند.

بخش دوم: یافته‌های استنباطی

آزمون فرضیه‌ها

فرضیۀ اول: بین پایگاه اقتصادی – اجتماعی و نوع نگرش به ازدواج، رابطه وجود دارد.

جدول 10- نتایج آزمون رابطۀ پایگاه اقتصادی - اجتماعی با نوع نگرش به ازدواج

بر اساس داده‌های جدول 10 مشاهده می‌شود بین پایگاه اقتصادی-اجتماعی افراد با نوع نگرش به ازدواج، رابطۀ معناداری وجود دارد. این رابطه دربارۀ نگرش سنتی به ازدواج معکوس و دربارۀ نگرش سنتی به ازدواج معکوس است؛ یعنی با افزایش پایگاه اقتصادی-اجتماعی، نگرش افراد مدرن‌تر و با کاهش پایگاه اقتصادی- اجتماعی، نگرش افراد سنتی‌تر می‌شود.

فرضیۀ 2- بین میزان پذیرش کلیشه­های نقش جنسیتی با نوع نگرش نسبت به ازدواج، رابطه وجود دارد.

جدول 11- نتایج آزمون رابطۀ میزان پذیرش کلیشه‌های جنسیتی با نوع نگرش ازدواج

داده‌های جدول 11 نشان می‌دهند بین میزان پذیرش کلیشه‌های نقش جنسیتی با نوع نگرش به ازدواج، رابطۀ معناداری وجود دارد. این رابطه دربارۀ نگرش سنتی به ازدواج، مثبت و دربارۀ نگرش مدرن به ازدواج، معکوس است؛ یعنی با افزایش میزان پذیرش کلیشه‌های نقش جنسیتی، نگرش افراد، سنتی‌تر و با کاهش میزان پذیرش کلیشه‌های نقش جنسیتی نگرش افراد، مدرن‌تر است.

فرضیۀ 3- بین میزان دین‌داری با نوع نگرش نسبت به ازدواج، رابطه وجود دارد.

جدول 12- نتایج آزمون رابطۀ میزان دینداری بانوع نگرش ازدواج

همان‌گونه که داده‌های جدول 12 نشان می‌دهند بین میزان دینداری با نوع نگرش به ازدواج، رابطۀ معناداری وجود دارد. این رابطه دربارۀ نگرش سنتی به ازدواج، مثبت و دربارۀ نگرش مدرن به ازدواج، معکوس است؛ یعنی با افزایش میزان دینداری، نگرش افراد، سنتی‌تر و با کاهش میزان دینداری نگرش افراد، مدرن‌تر است.

فرضیۀ4- بین میزان محاسبۀ هزینه فرصت برای ازدواج با نوع نگرش نسبت به ازدواج، رابطه وجود دارد.

جدول 13- نتایج آزمون رابطۀ اعتقاد به هزینه فرصت با نوع نگرش ازدواج

جدول 13 نتایج آزمون همبستگی اعتقاد به هزینه فرصت ازدواج را با نوع نگرش به ازدواج نشان می‌دهد. ضریب همبستگی (81/0-) نشان می‌دهد رابطۀ اعتقاد به هزینه فرصت با نگرش سنتی به ازدواج، معکوس است که این رابطه به‌لحاظ آماری معنادار است؛ یعنی با افزایش اعتقاد به هزینه فرصت، نگرش سنتی به ازدواج در افراد، کمتر می‌شود؛ به عبارتی، نگرش افراد، مدرن‌تر می‌شود. همچنین نتایج همبستگی میان اعتقاد به هزینه فرصت و نگرش مدرن، نشان‌دهندۀ رابطۀ مستقیم این دو متغیر هستند؛ یعنی با افزایش اعتقاد به هزینه فرصت، نگرش افراد نیز به ازدواج، مدرن‌تر می‌شود.

تحلیل رگرسیونی متغیرهای پیش‌بینی‌کنندۀ نگرش به ازدواج

در این پژوهش از رگرسیون چندمتغیره و به روش گام به گام برای تعیین متغیرهایی بهره گرفته شده است که بهتر می‌توانند تبیین‌کنندۀ متغیر وابسته باشند.

جدول 14- ضرایب رگرسیونی مدل تبیین‌کنندۀ نگرش سنتی به ازدواج

نتایج تحلیل رگرسیون چندمتغیره نشان می‌دهند میزانF  این مدل 05/357 و میزان معناداری آن برابر 000/0 بوده و نشان‌دهندۀ معناداری کل مدل است. به‌علاوه، همبستگی چندگانۀ متغیرهای مستقل و زمینه‌ای مدّنظر در پژوهش حاضر با نگرش سنتی به ازدواج 891/0 بوده است. ضریب تعیین مدل نیز نشان می‌دهد 795/ درصد از تغییرات در متغیر نگرش سنتی به ازدواج با متغیرهای مدّنظر تبیین‌شدنی است.

با مقایسۀ ضرایب رگرسیونی استاندارد (Beta) مشخص می‌شود بیشترین تأثیر را متغیر دینداری در متغیر نگرش به ازدواج دارد. در مرتبۀ دوم تأثیرگذاری، متغیر هزینه فرصت قرار دارد. متغیر سن مناسب ازدواج نیز در مرتبۀ بعدی تأثیرگذاری در نگرش سنتی به ازدواج قرار دارد.

به‌طور کلی میزان تأثیر متغیرهای مستقل در متغیر وابسته از بیشترین مقدار بتا به کمترین مقدار به این صورت است که میزان دینداری (63/0)، هزینه فرصت (26/0-) و سن مناسب ازدواج (06/0-) بیشترین مقدار تأثیر را در متغیر نگرش به ازدواج داشته‌اند.

جدول 15- ضرایب رگرسیونی مدل تبیین‌کنندۀ نگرش به ازدواج مدرن