بررسی نگرش زنان به ارزش فرزندان (مورد مطالعه: زنان 49-15 سالۀ شهر شیراز)

مقدمه و بیان مسأله

جامعه، اهمیت خاصی برای به دنیاآوردن فرزندان و پرورش آن‌ها قائل است. به همین دلیل تشویق‌ها و تنبیه­هایی برای تنظیم این امر ایجاد می­کند؛ با وجود این، اهمیت زاد و ولد تنها به سطح جامعه ختم نمی­شود؛ در سطح خرد یعنی خانواده نیز داشتن فرزندان، اهمیت اساسی برای والدین دارد. اگرچه تمایل به داشتن فرزند به‌طور طبیعی در نهاد انسان گذاشته شده است؛ عوامل زیادی در قصد والدین برای داشتن فرزند مؤثر هستند. داشتن فرزند، بخش طبیعی زندگی بزرگسالی در نظر گرفته می­شود و شامل پرورش و تربیت فرزندان، به اشتراک‌گذاشتن زندگی با آن‌ها و به عهده‌گرفتن مسئولیت برای خوشبختی و رفاه آن‌ها­ است. انگیزه­های فردی داشتن فرزند در ارتباط با اهداف خانوادگی، احساسی و اجتماعی است، به‌گونه‌ای که عوامل اجتماعی – فرهنگی، شرایط ساختاری و عوامل زمینه­ای را برای داشتن و نداشتن فرزند فراهم می­کنند. همچنین این عوامل با عقاید و ارزش‌های اجتماعی دربارۀ داشتن فرزند و تعداد فرزندان و پذیرش فردی ارزش­ها و هنجار­ها و عقاید فرهنگی در ارتباط هستند (Mayer & Trommsdorff, 2010). در جامعۀ ایران، به‌طور سنتی، فرزندان، مواهب الهی قلمداد می‌شوند و حضور آن‌ها عادی و انتظارداشتنی است و نبود آن‌ها باید توضیح داده شود. در فرهنگ ایرانی، ضرب‌المثل­هایی چون زوج‌های بدون فرزند شبیه درختان بدون میوه­اند، نشان می‌دهند فرزندان، مرکز خانواده و سبب همبستگی درون ساختار خانواده هستند. قابلیت زوجین برای بچه­دارشدن به‌صورت یک ارزش پذیرفته شده است و توانایی داشتن فرزند خیلی زود بعد از ازدواج، به‌ویژه برای زنان باید اثبات شود (Aghajanian, 2008). به‌طور کلی ارزش فرزندان، مجموعۀ چیزهای خوبی هستند که والدین با داشتن فرزندان دریافت می­کنند و ابعاد وسیع اجتماعی، روانی و اقتصادی دارد (لوکاس و میر[1]، 1384). تغییر در نحوۀ ارزش­گذاری والدین بر فرزندان، یکی از علل تغییر باروری در سطح خرد است.

پژوهشگران علاقمند به فهم پویایی‌های جمعیتی، بیش از سه دهه است که ارزش فرزندان را از منظر والدین مطالعه می‌کنند. ارزشی که والدین از فرزندان درک‌ می‌کنند، زمینه‌ساز انگیزه­های بچه­زایی و باروری است. ارزش فرزندان برای شفاف‌کردن اهداف و انتظارات والدین دربارۀ فرزندان، روابط و تفاوت­های بین نسلی و مجموعه­ای از عوامل نمایان‌کنندۀ جایگاه فرزند در خانواده و جامعه اهمیت دارد (Dinn &Kagtcibasi, 2010). بر اساس ملاحظات پژوهشی، ارزش فرزندان به‌روشنی تفاوت‌های بین فرهنگی را در تصمیم‌های فردی رفتار باروری نشان می­دهد (Klein & Eckhard, 2007). مفهوم ارزش فرزندان به‌دلیل متأثرشدن از تغییرات جامعه و زمینه­های اجتماعی – فرهنگی، موضوعی است که بر اساس نوع جامعه در حال تغییر است و پیامد­های متنوع و گسترده­‌ای به همراه دارد و تعیین‌کنندۀ مستقیم انگیزۀ والدین برای داشتن تعداد خاص فرزند و تعیین و تنظیم زمان بچه‌دارشدن در نظر گرفته می­شود. نتیجۀ ملاحظات سودگرایانۀ والدین، بهینه‌سازی رفاه فردی آن‌ها است (Kagitcibasi, 1982).

افزایش سریع میزان باروری در دهۀ اول انقلاب اسلامی و کاهش تدریجی میزان باروری بعد از دهۀ اول بعد از انقلاب باعث شده است در سال‌های اخیر نگرانی­هایی دربارۀ روندهای جمعیت ایجاد شود. جمعیت ایران، در حال حاضر با حجم زیادی از زنان و مردان در سن باروری مواجه است، پدران و مادرانی که شناسایی و ارزیابی نگرش‌‌های مثبت و منفی آن‌ها به فرزندآوری، اهمیت اساسی دارد. بررسی انگیزه‌های والدین برای داشتن یا نداشتن فرزند که خود تحت تأثیر ساخت جامعه، خانواده و ویژگی‌های روانی - اجتماعی زوجین و مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است، در برنامه‌ریزی و جهت‌دهی میزان‌های رشد جمعیت مفید است. اینکه چرا افراد، نگرش خاصی نسبت به تولید مثل و ارزش فرزندان پیدا می‌کنند، چه انگیزه‌هایی باعث می‌شود آن‌ها تعداد خاصی فرزند را مطلوب بدانند، زنان، نگرش نسبت به ارزش فرزندان به‌صورت عامل تأثیرگذار در تصمیم‌گیری و تمایل برای فرزند خواهی را چگونه ارزیابی می‌کنند، اینکه عوامل اجتماعی- اقتصادی و جمعیتی چگونه در نگرش زنان نسبت به ارزش فرزندان تأثیر می‌گذارد و چگونه انگیزۀ زنان برای فرزندخواهی با این عوامل تبیین می‌شود، همواره محل پرسش بوده است. این پژوهش می‌کوشد ارزش‌های مثبت و منفی فرزندان را در سطح خانواده بررسی کند؛ زیرا شناخت دلایل و ارزش‌های مختلفی که والدین برای خواستن یا نخواستن فرزند یا فرزندان بعدی دارند، در امر سیاست‌گذاری جمعیت و خانواده استفاده می‌شود.

پیشینۀ پژوهش

پژوهش‌های داخلی اندکی دربارۀ ارزش فرزندان انجام شده است. مشفق و غریب (1391) در پژوهشی با عنوان تحلیلی بر رابطۀ ارزش فرزندان و باروری نشان می‌دهند هیچ تفاوتی بین گروه‌های مختلف شغلی زنان و زنان غیرشاغل دربارۀ ارزش‌گذاری فرزندان وجود ندارد. بیشتر زنان، داشتن دو فرزند را مطلوب می‌دانند و متغیر سطح تحصیلات در هر دو گروه زنان شاغل و خانه­دار با مؤلفه­های فواید اقتصادی فرزند و محدودیت‌ها و فرصت‌های ازدست‌رفته، رابطۀ مستقیم دارند. ترابی (1390) در بررسی خود بیان می‌کند که با گسترش روش‌های تولیدی و نهاد‌های اجتماعی غیرخانوادگی، فایدۀ اقتصادی کودکان و اتکای والدین به فرزندان در روزهای کهولت و گرفتاری کاهش یافته است. شاهنوشی و سامی (1388) در مطالعه‌ای، تفاوت ارزش فرزندان را در مناطق شهری و روستایی بررسی کرده‌اند. نتایج نشان می‌دهند ارزش فرزندان در خانوارهای روستایی و شهری یکسان نبوده و متغیرهای ارزش اقتصادی- امنیتی و مالی فرزند، کسب هویت از فرزند، پیوستگی و تداوم خانواده، زحمات جسمی (خستگی) و ترجیحات جنسی در تفاوت ارزش فرزندان در مناطق شهری و روستایی تأثیرگذار بوده‌اند. این مطالعه نشان می‌دهد نگرش اقتصادی به فرزند در بین خانوار‌های روستایی تغییر پیدا کرده است.

 قربانی (1388) در مطالعه‌ا‌ی با عنوان بررسی عوامل مؤثر در ارزش فرزندان در فرایند فرزندآوری، چنین نتیجه‌گیری می‌کند که مهم‌ترین دلایل خواستن فرزند بعدی، عشق و علاقه به فرزند، افتخار در‌ آینده و یار و یاور خواهر و برادربودن و دلایل نخواستن فرزند بعدی از سوی والدین، نگرانی دربارۀ تربیت فرزند و هزینه‌های سنگین مالی است. برای خواستن فرزند بعدی، مهم‌ترین ارزش فرزند برای زوجین، ارزش‌های نگرشی و کم‌اهمیت‌ترین،‌ ارزش‌های اقتصادی است. ارزش فرزند و دلایل فرزندخواهی بیشتر با ذوق و احساسات زوجین ارتباط پیدا می‌کند، در حالی که نخواستن فرزند با دلایل اقتصادی و اجتماعی تبیین شده است. ضیایی بیگدلی و همکاران (1385) در مطالعۀ خود نشان می‌دهند در جوامع فقیر و محروم، فرزندان، کالایی اقتصادی به حساب می‌آیند؛ زیرا با کار کودکان، بازده و سود مدّنظر نصیب والدین می‌شود و فرزندان در هنگام پیری و از کار افتادگی والدین به‌صورت منابع مالی به آن‌ها کمک می‌کنند. فرزندان خانواده‌های فقیر به‌ویژه فرزندان پسر، عصای پیری یا به عبارتی، تأمین اجتماعی والدین خود به شمار می‌آیند.

 عباس شوازی و همکاران (1383) در پژوهشی دربارۀ نگرش زنان دربارۀ رفتار باروری و ارزش فرزندان در چهار استان کشور نشان می‌دهند با افزایش سطح سواد، زنان به نسبت بیشتری به داشتن تنها یک فرزند معتقد بودند و برعکس زنان بی‌سواد به ایدئال‌بودن سه فرزند یا بیشتر اشاره کردند. بیشتر زنان بر عامل اقتصادی افزایش هزینه‌های زندگی برای مطلوب‌دانستن تنها یک فرزند تأکید کرده‌اند. زنان امروز، به هزینه‌های روحی و روانی و حتی هزینه‌های فرصتی فرزند آگاهی دارند و معتقدند چنانچه تعداد فرزند کمتر باشد، برای علایق خود و تربیت بهتر فرزندانشان می‌توانند برنامه‌ریزی کنند.

برخلاف پژوهش‌های داخلی، مطالعات خارجی وسیعی دربارۀ ارزش فرزندان انجام شده است. کلاس و همکاران[2] (2007) با مطالعۀ ارزش فرزندان در فلسطین و ترکیه نشان دادند فلسطینی‌ها اهمیت بیشتری برای فرزندان برای ایجاد آسایش والدین و کسب احترام اجتماعی قائل هستند. در هر دو کشور، فرزندان برای تأمین نیاز‌های عاطفی و کسب لذت اهمیت دارند. در فلسطین، ارزش فرزندان، مستقل از شرایط خاص زندگی تعریف می‌شود، در آنجا باروری زیاد است؛ زیرا این‌گونه خواسته می‌شود. بر اساس یافته‌های پژوهش کلین و اکهارد (2007) در بین زنان با تحصیلات بالاتر، درک ارزش غیرمادی فرزندان اهمیت بیشتری دارد و ارزش روانی والدشدن، تصمیم‌گیری برای تشکیل خانواده را ایجاد می‌کند. درمقابل، جنبه‌های مطلوب اقتصادی مانند امنیت دوران پیری کمتر اهمیت دارد. زنان دارای تحصیلات پایین، تمایل بیشتری برای تشکیل خانواده نشان می‌دهند و درک ارزش غیرمادی فرزندان برای آن‌ها اهمیت کمتری دارد. نتایج یافته‌های بولر[3] (2008) بیان می‌کنند فرزندان، بهبوددهندۀ شبکۀ اجتماعی والدین هستند. تمایلات به باروری برای زنان با امید و انتظاری، که فرزند برای والدینش خواهد آورد و به توقعی مربوط است که فرزند به‌عنوان حامی دوران پیری فراهم می‌کند.

ناک و کلاس[4] (2007) در پژوهشی، ارزش فرزندان را برای والدین بررسی کردند. تحلیل در ساختاری سه‌بعدی از ارزش کودکان همچون آسایش، نفوذ و اعتبار اجتماعی انجام شد. یافته‌ها نشان می‌دهند در کشورهای با باروری بالا و سیستم‌های خویشاوندی مبتنی بر تبار و ثروت کم، آسایش و اعتبار، بیشترین اهمیت را داشتند. در حالی که در کشورهای با باروری پایین و ثروت زیاد و سیستم مطمئن دولتی، کمترین اهمیت را داشت. برادبری[5] (2004) در پژوهش خود بیان می‌کند هزینه‌های مصرفی فرزندان بر منابع مالی والدین فشار وارد می‌کنند. والدین برای بزرگ‌کردن فرزندان از استراحت خود و ساعات فردی‌شان تا حد زیادی می‌کاهند. ساکو[6] و کلاس (2002) در پژوهشی، رابطۀ فرهنگی ارزش کودکان و همچنین روابط والدین-فرزندان را در شش کشور بررسی کرده‌اند. یافته‌های آن‌ها نشان می‌دهند ارزش فرزندان از یکسو تصمیم‌گیری برای داشتن فرزند را تعیین می‌کند و از سوی دیگر، خود به شرایط ساختار اجتماعی و فرهنگی و منابع فردی و خصیصه‌های بالقوۀ والدین وابسته است. تصمیم برای داشتن یا نداشتن فرزند تحت تأثیر مجموعه‌ای از شرایط ازجمله شرایط نهادی خاص، ساختارهای فرصت، شبکۀ اجتماعی و خویشاوندی و ویژگی‌های فردی والدین است.

آرنولد[7] و همکاران (1987) ارزش‌ها و هزینه‌های کودکان را به‌صورت مجموعه‌ای از متغیرهای مداخله‌گر در بین شش کشور مطالعه کرده‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهند تفاوت‌های معنی‌داری در ارزش کودکان در سه گروه اقتصادی- اجتماعی شامل طبقۀ متوسط شهری، طبقۀ پایین شهری و ساکنان مناطق روستایی مشاهده شده است. مهم‌ترین دلیل‌ها برای خواستن فرزند در همۀ کشورها و بین همۀ طبقات اقتصادی- اجتماعی، لذت‌های عاطفی بوده است. والدین روستایی بر منافع اقتصادی و امنیتی دوران پیری فرزندان تأکید می‌کردند. در همۀ کشورها، نقش کودکان در استحکام ازدواج و حفظ نام و نسب، دلایل ارجمندی کودکان مطرح شده است.

تارچی و بریانت[8] (1979) بیان می‌کنند که کاهش باروری با تغییر در ارزش فرزندان به‌دلیل تغییر در هزینه‌ها و فواید اقتصادی فرزندان رخ می‌دهد. فرایندهای توسعۀ اقتصادی و گذار جمعیتی، بخشی از فرایند کلی مدرنیزاسیون است که در تغییر سیستم ارزشی فرزندان مؤثر است. فرایندهایی که با آن‌ها هزینه‌های فرصت، توسعه می‌یابند، اثرشان تنها در ارزش کودکان نیست، بلکه رفاه و کیفیت زندگی را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. گرنو[9] (1973) در پژوهشی دربارۀ تأثیر کودکان در ارزش زمان زنان خانه‌دار به این نکته اشاره می‌کند که هزینۀ زمان محاسبه‌شده باید شامل هزینه‌های مراقبت و خدمات به فرزند و تمام زمانی باشد که صرف رسیدگی به خانه و دورماندن از مهارت‌های بازار کار می‌شود. افزایش هزینۀ زمان یا فرصت ازدست‌رفتۀ زنان در تصمیم آن‌ها دربارۀ تعداد فرزندان تأثیر می‌گذارد.

ملاحظات نظری

ارزش فرزندان به کارکردهایی اشاره می‌کند که آن‌ها ارائه می‌دهند و یا نیاز‌هایی که برای والدینشان برآورده می‌کنند و منافعی که برای آن‌ها دارند (Hoffman & Hoffman, 1973). ارزش فرزندان، مفهومی است که مطابق تحولات اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی هر جامعه تغییر می‌یابد و به‌طور کلی، مجموعۀ چیزهای مثبت و منفی هستند که والدین با داشتن فرزند دریافت می‌کنند. ارزش‌های مثبت، منافع داشتن فرزند و ارزش‌های منفی، هزینه‌های فرزند را دربرمی‌گیرند. این مفهوم در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و روان‌شناختی بررسی می‌شود. هر کدام از نظریه‌ها از دیدگاه خاصی به این موضوع می‌نگرند و آن را تحلیل و تبیین می‌کنند. تجربیات مختلف زندگی مانند داشتن فرزند بر اساس محاسبات عقلانی انجام می‌شود. بر اساس نظریۀ انتخاب عقلانی، افراد، کنشگران هدفمندی هستند که به دنبال بهینه‌سازی منافع خویش هستند و کنشی را انتخاب می‌کنند که بهترین نتیجه را داشته باشد (Turner,1998: 304). فریدمن[10] و همکاران (1994) با ارائۀ نظریۀ ارزش فرزندان بیان می‌کنند فرزنددارشدن از علائق اولیۀ افراد است و ارزش کودکان منتج از ظرفیتشان برای کاهش عدم اطمینان برای زنان و افزایش انسجام زناشویی برای زوجین است (Freedman et al., 1994).

در ویرایش جدید رهیافت ارزش فرزندان، این رهیافت با نظریۀ تابع تولید اجتماعی[11] یکی شده است و فرزندان به‌صورت کالاهای واسطه برای بهینه‌کردن بهزیستی فیزیکی[12] و احترام اجتماعی[13] والدینشان در تولید اجتماعی مطرح می‌شوند. احترام اجتماعی، پاداشی است که فرد با شرایط اجتماعی کسب می‌کند؛ مانند پایگاه و موقعیت، عاطفه و مهربانی و تأیید اجتماعی. منظور از بهزیستی فیزیکی، توانایی فرد برای بقای فیزیکی و بهبود رفاه خودش است. هدف از این تلاش، توضیح ارزش فرزندان برای توسعۀ تئوریکی خاص برای این مسأله است که فرزندان چطور و در چه شرایطی در تابع تولید اجتماعی برای ارتقای احترام اجتماعی و رفاه مادی والدینشان کالاهای واسطه‌ای می‌شوند (Nauck, 2005). نتایج یافته‌های دییر[14] (2007) در کشورهای آفریقایی نشان می‌دهند دلایل داشتن فرزند برای والدین، شادی‌آفرینی و رفاه شخصی است. فرزندان برای حفظ امنیت پیوند ازدواج و ایجاد امنیت اجتماعی برای والدین در دوران پیری، حفظ اصل و نسب و نام ضروری هستند. برخی از اقتصاددانان دربارۀ باروری و تصمیم‌گیری برای داشتن فرزند، نظریه‌هایی ارائه داده‌اند. اساس نظریه‌های اقتصاد باروری این است که تغییر توازن بین هزینه‌ها و فواید فرزندآوری باعث کاهش درخواست والدین برای فرزند و درنتیجه کاهش باروری شده است (Cleland & Wilson, 1987: 5). استرلین[15] (1978) در نظریۀ اقتصاد نو خانوار[16] بیان می‌کند زوج‌ها برای حفظ تعادل میان عرضه و تقاضای فرزند تلاش می‌کنند. چنانچه به‌دلیل افزایش بقای نوزادان و کودکان یا افزایش هزینه فرصت کودکان، عرضه بیش از تقاضا شود، در این صورت ممکن است زوجین بر اساس برداشتشان از هزینه‌ها ازجمله هزینه‌های مالی و اجتماعی سعی در تنظیم رفتار باروری کنند. بکر[17] (1960) این رهیافت را توسعه داد و کودکان را کالاهای مصرفی[18] در نظر گرفت که والدین برای کسب آن‌ها به زمان و پول نیاز دارند. وی برای هر فرزند، فایده‌ای در نظر می‌گیرد که بیان‌کنندۀ رابطۀ میان تمایل زوجین برای داشتن فرزند و همۀ کالاها و فعالیت‌هایی است که از نظر پول و زمان با فرزند رقابت می‌کنند (Weeks, 2011)؛ به عبارتی، تعداد فرزندان به درآمد در دسترس خانواده و قیمت‌های پنهان و در سایۀ[19] (هزینه فرصت تولید یا مصرف کالاهایی که در اقتصاد بازار معامله نمی‌شوند؛ مثل بهداشت، آموزش و پرورش و...) نه‌تنها فرزندان؛ دیگر کالاها و خدمات وابسته است. در این دیدگاه، هزینه‌های فرصت داشتن فرزند، از تغییرات در ارزش زمان والدین متأثر است. اگر ارزش واقعی زمان والدین افزایش یابد و اگر کودکان زمان‌برتر از میانگین کالاهای مصرفی بادوام باشند، قیمت کودکان در ارتباط با سایر کالاها افزایش خواهد یافت. علاوه بر این، اگر مراقبت از کودک برای مادران نسبت به پدران زمان‌برتر باشد و اگر ارزش زمان زنان در ارتباط با زمان مردان افزایش یابد، در آن صورت کودکان، هزینه‌برتر خواهند شد و تعداد مطلوب فرزندان کاهش می‌یابد (Nauck, 2005).

نظریۀ هزینه‌ها و منافع فرزندان لیبنشتاین[20] (1960-70) بر این فرض استوار است که منفعت یا ضرر اقتصادی فرزندان، عاملی است که باعث می‌شود والدین تصمیم بگیرند چه تعداد فرزند داشته باشند (حسینی،1390). لیبنشتاین فواید فرزندان را به سه دسته تقسیم می‌کند: فرزند: منبع لذت برای والدین (سودمندی مصرفی)، نیروی کار قلمدادشدن فرزند (سودمندی تولیدی)، تأمین و نگهداری والدین در سنین کهولت یا وضعیت‌های دیگری مثل بیماری و یا از کار افتادگی (سودمندی تأمینی). وی هزینه­های فرزندان را شامل دو نوع هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم یا فرصتی می‌داند (Leibenestein, 1997). بررسی رانی[21] و همکاران (2003) نشان می‌دهد در کشورهای در حال توسعه، محرک­های اقتصادی در تصمیم­گیری برای داشتن فرزند تأثیر می­گذارد. ارزش اقتصادی فرزند تحت تأثیر دو عامل است: مشارکت فرزندان در نیروی کار برای کسب درآمد خانواده و امنیت دوران پیری والدین. از نظر فاوست[22] ارزش‌های خاص در نیازهای روان‌شناختی خاص قرار گرفته‌اند که به ساختارهای اجتماعی متصل شده‌اند، با تنوعات فرهنگی و تغییرات اجتماعی مرتبط و تکمیل‌کنندۀ برخی جنبه‌های پدر و مادرشدن هستند (Fawcett, 1972). مفهوم ارزش فرزندان مبتنی بر کاری است که لوئیز و مارتین هافمن (1973) انجام دادند. آن‌ها جنبه­های روان‌شناختی را تعیین‌کننده‌های بسیار مهمی برای تولد فرزندان در نظر گرفتند و ارزش فرزندان را در سطح فردی بررسی کردند؛ زیرا معتقد بودند تنها والدین هستند که می‌توانند انتخاب کنند آیا فرزند داشته باشند یا نه (Nauck, 2005).

 هافمن و هافمن (1973) 9 مقوله را برای ارزش فرزندان شامل 1- بزرگسالی و هویت اجتماعی،[23] 2- توسعۀ خود، گره‌خوردن با موجودیتی بزرگ‌تر، جاودانگی،[24] 3- اخلاقیات: مذهب، نوع دوستی، هنجارهای دربارۀ تمایلات جنسی، پرهیزکاری،[25] 4- پیوندهای گروه نخستین، عاطفه و مهربانی،[26] 5- انگیزش، تازگی، سرگرمی،[27] 6- شایستگی، خلاقیت،[28] 7- قدرت، تأثیرپذیری، تأثیرگذاری،[29] 8- مقایسۀ اجتماعی، رقابت[30]و 9- سودمندی اقتصادی[31] در نظر می­گیرند. آن‌ها علاوه بر ارزش‌های فهرست‌شدۀ مدل نظری از دیگر عوامل مؤثر شامل منابع جایگزینی از ارزش فرزندان، هزینه‌های فرزندان، موانع و محرک‌ها یا مشوق‌ها را نیز ارائه می‌دهند (Hoffman & Hoffman, 1973). فاوست با توجه به مطالعات مقایسه‌ای، دسته‌بندی دیگری از ارزش عمومی مثبت و منفی فرزندان ارائه می‌دهد. وی مقوله‌های مربوط به ارزش‌های مثبت فرزندان را با عنوان 5 مقولۀ منافع احساسی (خوشی و سرور در زندگی والدین، و موضوع عشق و محبت و همدمی برای والدین)، منافع و امنیت اقتصادی (کمک در کار‌های خانه، سهم‌داشتن در درآمد خانه، امنیت دوران پیری و ...)، تقویت و توسعۀ خود (تجربۀ بزرگ و تربیت‌کردن فرزندان، افزایش مسئولیت‌پذیری والدین، عضو کامل اجتماع پذیرفته‌شدن زوجین با داشتن فرزند)، کسب هویت با فرزندان (لذت‌بردن از تماشای رشد فرزندان، افتخارکردن به فضیلت و کمال فرزندان) و پیوستگی و تداوم خانواده (فرزندان فرجام طبیعی ازدواج، کمک به تقویت پیوند ازدواج زن و شوهر، ادامه‌دهندۀ نام خانوادگی) بیان کرده است. ارزش‌های منفی یا همان هزینه‌ها را نیز با 5 مقولۀ هزینه‌های احساسی (نگرانی دربارۀ سلامت فرزندان، رفتار فرزندان)، هزینۀ اقتصادی (هزینه‌های پوشاک، تحصیل و دیگر مخارج فرزندان)، محدودیت‌ها و هزینه‌های فرصت ازدست‌رفته (آزادی کمتر در زندگی اجتماعی، زندگی حرفه‌ای و علایق شخصی)، مسائل خانوادگی (مشاجرۀ زن و شوهر بر سر تربیت فرزندان، کم‌رنگ‌شدن روابط زن و شوهر) و زحمات جسمی (اضافه‌شدن کارهای خانگی، کم‌خوابی، خستگی و ...) سنجیده است (Fawceet, 1974).

ملاحظات روشی

برای انجام این پژوهش از روش پیمایش استفاده شده است. بدین‌منظور از ابزار پرسشنامه برای جمع‌آوری اطلاعات استفاده شده است. جامعۀ آماری این پژوهش را زنان همسردار 49-15 سالۀ ساکن شهر شیراز تشکیل می‌دهند که تعداد آن‌ها برابر با 329617 نفر است. حجم نمونه با استفاده از جدول لین در سطح اطمینان 95 درصد و خطای 05/0 برابر با 381 نفر برآورد شده است. برای انتخاب نمونه از شیوۀ نمونه‌گیری خوشه­ای استفاده شده است، بدین‌صورت که ابتدا با استفاده از چارچوب نمونه­گیری (مناطق، حوزه‌ها) موجود از مناطق 6 گانۀ شهر شیراز از 446 حوزۀ موجود درمجموع 17 حوزه؛ سپس در هر حوزه، خانوارها به­صورت تصادفی انتخاب و درنهایت 400 پرسشنامه جمع­آوری شد.

متغیر وابستۀ پژوهش، نگرش نسبت به ارزش فرزندان است که شامل طیفی با 41 گویه است. پرسش‌ها به‌صورت طیف لیکرت و با پاسخ‌های از کاملاً مخالف تا کاملاً موافق سنجش شده است. آلفای کرونباخ برای طیف ارزش فرزندان 84/0 است. ارزش فرزندان بر اساس چارچوب نظری فاوست (1974) شامل مقوله‌های منافع احساسی، هزینه‌های احساسی، تداوم خانوادگی، کسب هویت با فرزندان، تقویت و توسعۀ خود، هزینه‌های اقتصادی، منافع اقتصادی، محدودیت­ها و هزینه­های فرصت ازدست‌رفته با مقادیر آلفای به‌ترتیب 61/0، 63/0، 68/0، 66/0، 66/0، 85/0، 78/0، 58/0 است.

متغیر کلی ارزش فرزندان و مقوله‌های تشکیل‌دهنده با محاسبۀ بارهای عاملی مقوله‌های مختلف، به‌صورت نمرات استاندارد محاسبه شد؛ سپس نمرات استاندارد، به دامنۀ صفر تا صد تبدیل شد تا فهم و قابلیت مقایسۀ شاخص‌ها تقویت شود. میانگین کلی ارزش فرزندان در مقیاس صفر تا 100 برابر با 6/73 با انحراف معیار 8/9 است.

متغیرهای مستقل پژوهش شامل متغیر‌های جمعیتی: سن پاسخگو، سن همسر پاسخگو، سن ازدواج پاسخگو و سن ازدواج همسر پاسخگو، مدت ازدواج، محل تولد، باروری واقعی (تعداد فرزند زندۀ به‌دنیاآمده)، نگرش نسبت به تعداد ایدئال فرزند (تعداد فرزندی که زن برای داشتن مناسب و مطلوب می‌داند) و متغیرهای اجتماعی - اقتصادی: تحصیلات پاسخگو و تحصیلات همسر پاسخگو، وضعیت شغلی، درآمد خانواده، طبقۀ اجتماعی خوداظهار (در سه سطح بالا، متوسط، پایین) است.

یافته‌های پژوهش

در این پژوهش، میانگین سن پاسخگویان 15/35 سال بوده است. گروه‌های سنی 34-30 سال و 29- 25 سال به‌ترتیب با 6/24 درصد و 20 درصد بیشترین درصد فراوانی جمعیت را در برمی‌گیرند. میانگین سنی همسران پاسخگویان، 76/40 است که گروه‌های سنی 34-30 و 44-40 به‌ترتیب با رقم 9/24 درصد و 6/24 درصد بیشترین درصد را به خود اختصاص می‌دهند. میانگین سن ازدواج در بین زنان 77/20 سال و گروه سنی 24-20 سال بیشترین درصد گروه سنی ازدواج با رقم 2/44 درصد است. 1/41 درصد از شوهران پاسخگویان در فاصلۀ سنی 29-25 سال ازدواج کرده‌اند و میانگین سن ازدواج میان آن‌ها 35/26 سال است. میانگین مدت ازدواج جمعیت نمونه، 35/14 سال است. از مجموع پاسخگویان، 14 درصد متولد روستا و 86 درصد را متولدان شهر تشکیل می­دهند. 7/80 درصد از زنان خانه­دار و 3/19 درصد شاغل هستند. 7/40 درصد پاسخگویان، تحصیلات دیپلم و کمتر و 3/28 درصد از آنان تحصیلات لیسانس و بالاتر دارند. از بین همسران پاسخگویان، 1/42 درصد، مدرک تحصیلی دیپلم و کمتر و 8/33 درصد، مدرک لیسانس و بالاتر دارند. بیشترین درصد پاسخگویان (3/92 درصد) خود را به طبقۀ اجتماعی متوسط متعلق می­دانند. میانگین باروری واقعی 09/2 فرزند است. 6/69 درصد از پاسخگویان، داشتن 2 فرزند را ایدئال می­دانند.

در جدول 1 ساختار مؤلفه‌های اصلی، مقدار ارزش ویژه، درصد واریانس تبیین‌شده با هر مؤلفه نشان داده شده است. برای این منظور از روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی استفاده شده است. تحلیل مؤلفه‌های اصلی برای هر یک از ابعاد متغیر ارزش فرزندان به‌صورت جداگانه و تنها با یک عامل انجام شده است؛ زیرا هدف پژوهشگر در مطالعۀ حاضر، استفاده از بار عاملی گویه‌های مختلف برای محاسبۀ نمرۀ کل هر یک از ابعاد ارزش فرزندان (مؤلفه‌های مختلف) به‌صورت جداگانه بوده است؛ بنابراین مقیاس هر کدام از مؤلفه‌ها در ارتباط با صد در نظر گرفته شده است تا نشان دهد در هر کدام از مؤلفه‌ها، گویه‌های موجود چه سهمی از واریانس ممکن (100) از مؤلفۀ اصلی را می‌توانند تبیین کنند؛ بنابراین جمع واریانس‌های تبیین‌شده در ستون آخر در هر مؤلفه با مؤلفه‌های دیگر ارتباطی ندارد و هر کدام کسر از صد را در متغیر مربوط نشان می‌دهند؛ بنابراین هر کدام از مؤلفه‌ها به‌صورت مجزا مدّنظر قرار گرفته‌اند و تأکید اصلی بر بار عاملی گویه‌ها است. نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل مؤلفه‌های اصلی مطابق با دسته‌بندی فاوست (1974) از ارزش فرزندان، 8 عامل با ارزش ویژۀ بزرگ­تر از یک شامل منافع احساسی، هزینه‌های احساسی، تداوم خانواده، کسب هویت با فرزندان، تقویت و توسعۀ خود، هزینه­های اقتصادی، منافع اقتصادی، محدودیت­ها و هزینه­های فرصت ازدست‌رفته ساخته شدند. در عامل منافع احساسی، گویه­های فرزندان، مونس و همدم والدین هستند، با مقدار بار عاملی 618/0 و فرزندان باعث نشاط زندگی می‌شوند، با بار عاملی 602/0 که نشان‌دهندۀ ارضای عاطفی فرزندان برای والدین هستند، بیشترین مقادیر بار عاملی را برای ارزش منافع احساسی داشتن فرزند نشان می‌دهند. گویه­های فرزندان موجب می­شوند زن و شوهر کمتر به هم توجه کنند با بار عاملی 670/0، فرزندان برای والدین ایجاد نگرانی می­کنند با مقدار عاملی 654/0 بیشترین همبستگی را با عامل هزینه­های احساسی نشان دادند. دسته‌بندی فاوست در ارزش عمومی پیوستگی و تداوم خانواده بر این نکته تأکید دارد که فرزندان به تقویت و پیوند ازدواج والدین کمک می‌کنند، فرجام طبیعی ازدواج هستند و نام و سنت­های خانواده را ادامه می­دهند. در این پژوهش، گویه­هایی که بیشترین همبستگی را نشان می­دهند، عبارتند­ از بچه­ها تنها یادبود والدین هستند، وارث خانواده هستند، بدون فرزند، خانواده تکمیل نمی­شود و زندگی مشترک با فرزند، بیشتر تداوم دارد، با مقادیر بار عاملی به‌ترتیب 662/0، 620/0، 613/0 و 605/0 تأییدی بر تعریف فاوست از ارزش عمومی پیوستگی و تداوم خانواده است. عامل کسب هویت با فرزندان نیز مطابق تعریف فاوست از این ارزش شامل 3 گویۀ پیشرفت و تربیت خوب فرزندان باعث سربلندی و افتخار والدین است، والدین از تماشای بزرگ‌شدن فرزندان لذت می­برند و باعث امیدواری والدین به زندگی می­شوند با بارهای عاملی به‌ترتیب 823/0، 780/0، و 674/0 همبستگی خوبی را با این عامل نشان دادند.

عامل تقویت و توسعۀ خود شامل گویه­های فرزندان باعث افزایش اعتماد به نفس در والدین می­شوند، باعث می­شوند والدین از طعنه و کنایۀ مردم در امان باشند، باعث زیادتر شدن اقوام می­شوند، حس مسئولیت‌پذیری والدین را بالا می­برند، ارضاکنندۀ غریزۀ پدر و مادری هستند که همبستگی خوبی را نشان می­دهند و مؤید تعریف فاوست از این ارزش مثبت فرزندان است. در دسته‌بندی فاوست، ارزش منفی هزینه­های اقتصادی فرزندان با مخارج فرزندان در تغذیه، پوشاک، آموزش و ... تعریف شده است. در این پژوهش، عامل هزینه‌های اقتصادی با گویه­هایی که به مخارج و هزینه­های فرزندان در تحصیل، پوشاک، تهیۀ غذا و بزرگ‌کردن فرزندان و بیمارشدن فرزندان با بارهای عاملی 895/0، 875/0، و 859/0 با این تعریف منطبق هستند. گویه‌های فرزندان در زمان ناتوانی والدین از آن‌ها مراقبت می­کنند با بار عاملی 737/0، عصای والدین به وقت پیری هستند با مقدار عاملی 715/0، در حل مشکلات خانه کمک می­کنند با بار عاملی 704/0 بیشترین مقادیر عاملی را در عامل منافع اقتصادی به خود اختصاص دادند. عامل محدودیت­ها و هزینه­های فرصت ازدست‌رفته به فرصت‌هایی اشاره دارد که والدین در زندگی اجتماعی، حرفه­ای و علائق شخصی بعد از بچه­دارشدن از دست می­دهند. این عامل در این پژوهش با گویه­های فرزندان، فرصت زنان را برای حضور در اجتماعات مختلف از بین می‌برند، مانع کارکردن مادر در خارج از خانه می­شوند، رفاه مادی زن و شوهر را کاهش می­دهند و باعث محدودشدن اوقات فراغت والدین می­شوند، بیان شده است که با توجه به بارهای عاملی­شان، همبستگی خوبی را با عامل هزینه­های فرصت ازدست‌رفته نشان می­دهند. تعداد عامل­ها و بار­های متغیرهایی که روی این عامل­ها اندازه­گیری شده­اند، با آنچه بر اساس تئوری و مدل نظری فاوست انتظار می­رفت، انطباق دارد.

جدول 1- بار عاملی، ارزش ویژه و درصد واریانس تبیین‌شده با روش مؤلفه­های اصلی

در جدول 2 همبستگی بین متغیرهای مستقل با مقوله‌های ارزش فرزند گزارش شده است. نتایج نشان می­دهند همبستگی مثبت و معنی‌داری بین سن زن با عوامل منافع اقتصادی (151/0r=) و تقویت و توسعۀ خود (099/0r=) مشاهده می­شود. بین سن شوهر و منافع اقتصادی، همبستگی معنی­دار و مثبتی (127/0r=) وجود دارد. اگرچه این رابطه ضعیف است؛ بدین معنی است که در زنان و مردان مسن‌تر به منافع اقتصادی فرزند بیشتر توجه می‌شود. بین متغیر­های سن ازدواج زن و سن ازدواج همسر با منافع اقتصادی (به‌ترتیب 212/-r=، 180/-r=) و تداوم خانواده (132/- r=، 116/- r= ) رابطۀ منفی و معنی­داری وجود دارد. درواقع برای افرادی که دیرتر ازدواج کرده‌اند، منافع اقتصادی داشتن فرزند و ارزش فرزند برای تداوم خانواده کم‌رنگ‌تر است. رابطۀ معنی­دار و مثبت (112/ r= ) بین سن ازدواج شوهر و هزینه‌های احساسی وجود دارد. سن ازدواج پاسخگو با منافع احساسی، رابطۀ معنی­دار و معکوسی (112/- r=) را نشان می‌دهد. رابطۀ مثبت و معنی­دار بین مدت ازدواج و منافع اقتصادی (216/0r=) و تقویت و توسعۀ خود (113/0r=) نشان می‌دهد در زوج‌هایی که از ازدواج آن‌ها بیشتر گذشته است و به عبارتی، از نسل‌های ازدواج قدیمی‌تر هستند، مقولۀ ارزش منافع اقتصادی فرزند و داشتن فرزند برای دستیابی به تقویت و توسعۀ خود برجسته­تر است. مدت ازدواج با منافع احساسی (104/- r=) و تداوم خانواده (207/- r=) رابطۀ معکوس و معنی­داری را نشان می­دهد. بین تحصیلات پاسخگو با منافع احساسی (به‌ترتیب 175/- r= ، 172/- r=)، منافع اقتصادی (338/- r=، 234/r= -)، تقویت و توسعۀ خود (207/ - r=، 196/r= -) و تداوم خانواده (282/- r=، 254/r=-) رابطۀ معنی­دار و منفی وجود دارد؛ به عبارت دیگر، این نتیجه نشان می‌دهد هرچه تحصیلات زوج‌ها افزایش پیدا می­کند، مقوله­های ارزش فرزندان اهمیت کمتری می­یابد؛ به عبارت دیگر، افراد تحصیلکرده نسبت به افراد با تحصیلات پایین و یا بی‌سواد، ارزش کمتری برای فرزند قائل هستند.

اطلاعات جدول همچنین نشان­دهندۀ همبستگی منفی بین درآمد با منافع احساسی (172/- r=)، منافع اقتصادی (174/- r=)، تقویت و توسعۀ خود (152/- r=)، کسب هویت با فرزندان (129/- r=) و تداوم خانواده (175/- r=) هستند. همبستگی مثبت بین نگرش نسبت به تعداد ایدئال فرزند با منافع اقتصادی (141/0r=) و تقویت و توسعۀ خود (105/0r=) بیان می­کند که هرچه منافع اقتصادی فرزند و داشتن فرزند برای تقویت و توسعۀ خود بااهمیت­تر باشد، زنان، تعداد فرزند بیشتری را مطلوب می­دانند. منافع احساسی داشتن فرزند با تعداد ایدئال فرزند، رابطۀ منفی (168/- r=) را نشان می­دهد. رابطۀ مثبت بین باروری واقعی و منافع اقتصادی (212/0r=) نشان می­دهد زنانی که برای منافع اقتصادی فرزند ارزش بیشتری قائل هستند، تعداد فرزند زندۀ متولدشدۀشان بیشتر است.

جدول2- همبستگی بین متغیر­های جمعیتی و اجتماعی_ اقتصادی با عوامل ارزش فرزندان

 **P-Value  ≤01/0   * P-Value  ≤05/0

درادامه، رابطۀ بین متغیرهای مستقل و ارزش فرزندان به‌تفصیل بیشتری مدّنظر قرار گرفته است. در جدول شمارۀ 3 میانگین متغیرهای ارزش فرزندان برحسب سن ازدواج زن و شوهر نشان داده شده است. هرچه سن ازدواج زن و شوهر بالاتر می‌رود، زنان به منافع اقتصادی فرزندان کمتر توجه می‌کنند. سن ازدواج متأثر از فرصت­های پیشرفت و سال­های صرف‌شده برای کسب تحصیل و یا رسیدن به جایگاه شغلی و اقتصادی بهتر است. به همین دلیل ازدواج در سنین بالاتر به معنی وجود شرایط اقتصادی مطلوب­تر برای داشتن فرزند است؛ بنابراین ارزش منافع اقتصادی فرزند برای کسانی که در سنین بالاتر ازدواج کرده­اند، کمتر اهمیت دارد.

تمایل به داشتن فرزند برای تداوم خانوده، یکی از مؤلفه‌های اساسی کارکرد خانواده در اجتماع است. یافته‌های این پژوهش نشان می­دهند درک زنان از ارزش کودکان برای تداوم خانواده با افزایش سن ازدواج کاهش می­یابد. درک منافع احساسی داشتن فرزندان برای زنانی، که در سنین پایین‌تر ازدواج کرده­اند، نسبت به زنانی که سن ازدواج بالاتری دارند، بیشتر است. نگاهی به مقادیر بار عاملی که ابتدا بیان شد، احتمال این فرضیه را تقویت می­کند که مفهوم عشق و عاطفه برای والدین در انتخاب داشتن فرزند پررنگ­تر شده است. چنانچه در بعد نشاط و همدمی که نزدیک‌ترین معنا را به منابع عاطفی محض دارد، بالاترین مقدار عاملی 618/0 و 602/0 را در مقایسه با سایر مؤلفه‌ها، که بیشتر جنبۀ احساسی - اجتماعی را نشان می­دهد، کسب کرده­اند؛ بنابراین امکان ظهور نگرش­های احساسی و عشق‌ورزی بدون داشتن فرزند در سطح پایینی خواهد بود و داشتن فرزند، منبعی برای تأمین نیازهای احساسی خواهد بود. با افزایش سن ازدواج شوهر، نگرانی زنان دربارۀ هزینه­های احساسی فرزندان بیشتر می­شود.

جدول 3- میانگین متغیر­های ارزش فرزندان برحسب سن ازدواج

جدول 4 میانگین متغیر­­های ارزش فرزندان را به همراه تحصیلات زنان و شوهرانشان و درآمد خانواده گزارش می‌دهد. بر اساس اطلاعات جدول، برای زنانی که تحصیلات بالاتر دارند، درک منافع ارزش فرزندان، میانگین کمتری دارد. وجود رابطۀ معکوس، که هرچه سطح تحصیلات زن و شوهر افزایش می­یابد، منافع ناشی از داشتن فرزند در سطح منافع اقتصادی، تداوم خانواده، تقویت و توسعۀ خود، منافع احساسی و کسب هویت کم‌اهمیت­تر می­شود، نشان می­دهد هرچه سطح تحصیلات والدین افزایش می­یابد، وابستگی والدین به فرزندان به‌صورت عصای وقت پیری و یا کمک خرج خانواده‌بودن کم‌رنگ می­شود. افزایش سطح تحصیلات همسر، ابراز هویت زنان با فرزندان را کاهش می­دهد. رابطۀ معکوس بین سطح تحصیلات با ارزش تداوم خانواده و تقویت و توسعۀ خود ناشی از تأثیری است که تحصیلات بیشتر زنان و شوهرانشان در کم‌رنگ‌کردن ارزش­های سنتی (خواستن فرزند برای ادامۀ نسل، این تصور که بدون فرزند خانواده تکمیل نمی‌شود، مهم‌بودن طعنه و کنایۀ مردم و یا کسب اعتماد به نفس با داشتن فرزند و ...) ایجاد می­کند. هرچه سطح تحصیلات زنان و همسرانشان پایین­تر باشد، وابستگی زنان به فرزندان برای تداوم‌بخشیدن به پیوند زن و شوهر، هویت‌یابی با پیشرفت فرزندان، تقویت و توسعۀ خود با داشتن فرزند به‌دلیل در دست‌نداشتن سرمایه­های فرهنگی چون تحصیلات بالاتر و به‌تبع آن فرصت­های شغلی بهتر و پیشرفت کافی افزایش می­یابد. مطابق یافته­های جدول هرچه سطح درآمد خانواده بالاتر می­رود، مفهوم کارکردی ارزش فرزندان در ارتباط با تداوم خانواده، کسب هویت با فرزندان، تقویت و توسعۀ خود، منافع اقتصادی و احساسی برای مادر کاهش می­یابد و این را باید با درنظرگرفتن دسترسی به امکانات جایگزین برای توسعه و خودشکوفایی فرد خارج از پیوند­ و وابستگی‌های سنتی تفسیر کرد. تا جایی که با افزایش درآمد و امکان استفاده از امکانات فرهنگی چون مسافرت، کسب مهارت، معاشرت­های فراخویشاوندی، والدین، تمایل بیشتری برای توسعۀ خود و کسب اعتماد به نفس با خودشکوفایی فردی نشان می­دهند تا کسب این اعتماد به نفس با داشتن فرزند. این تجربه به‌دلیل انتخاب گزینه‌های متنوع در دسترس با افزایش درآمد مفهوم داشتن فرزند برای نفس وجود فرزند و عشق‌ورزی و نه در امان‌ماندن از تنهایی و طعنه و کنایه­های اجتماعی چون کوری اجاق را تقویت می‌کند. همچنین با افزایش درآمد، مفهوم کارکردی منافع اقتصادی فرزند برای خانواده رنگ می‌بازد و با وجود منابع درآمدی مناسب، ارزش نیروی یدی فرزند و کمک خرج‌بودن وی برای دوران ناتوانی و تأمین مالی والدین کاهش می­یابد. والدین با امکان خرید فرصت‌های پیشرفت برای خود بیشتر تمایل می­یابند داشتن فرزند را نه برای کسب منافع اقتصادی و یا افتخاری که از قبال پیشرفت و تربیت خوب فرزند به دست می­آورند، خواهان باشند؛ ارزش فرزند، تجربۀ والدی محض و لذت از این تجربه را جایگزین نگرش متداول اجتماعی کرده است که فرزند را ادامۀ هویت فرد در اجتماع و تداوم خانواده می­داند.

جدول 4- میانگین متغیر­های ارزش فرزندان برحسب تحصیلات و درآمد خانواده

جدول 5 یافته­های آزمون تفاوت میانگین مؤلفه‌های ارزش فرزند را برحسب محل تولد پاسخگو نشان می­دهد. یافته­ها نشان می­دهند میانگین منافع اقتصادی فرزند در بین زنانی که در روستا متولد شده­اند، بیشتر از زنان متولد شهر است. همچنین تفاوت معنی­داری بین زنان متولد شهر و روستا دربارۀ عامل­های تقویت و توسعۀ خود و تداوم خانواده مشاهده می­شود. میانگین نمرۀ عامل تقویت و توسعۀ خود و تداوم خانواده زنان روستایی بیشتر است. فرزند به‌دلیل تقویت و توسعۀ خود و تداوم خانواده، ارزش بیشتری نزد زنان روستایی دارد.

جدول5- آزمون تفاوت میانگین عوامل ارزش فرزند برحسب محل تولد

جدول 6 نشان می‌دهد تفاوت معنی­داری بین منافع اقتصادی فرزند نزد زنان شاغل و خانه­دار وجود دارد. مقدار میانگین منافع اقتصادی فرزند برای زنان شاغل (04/3) بوده که کمتر از زنان خانه­دار (40/3) است. میانگین منافع احساسی فرزند نیز در بین زنان خانه­دار (12/4) بیشتر از زنان شاغل (91/3) است. منافع اقتصادی و احساسی فرزند برای زنان خانه­دار در مقایسه با زنان شاغل، اهمیت بیشتری دارد.

جدول6- آزمون تفاوت میانگین عوامل ارزش فرزند برحسب وضعیت اشتغال

در جدول 7 نتایج آزمون مقایسۀ میانگین عوامل ارزش فرزندان و طبقۀ اجتماعی خوداظهار گزارش شده است. یافته­ها نشان می­دهند در سطح حداقل 95 درصد اطمینان بین عامل هزینه­های فرصت ازدست‌رفته (027/ sig=) و عامل هزینه­های احساسی (017/ sig=) با طبقۀ اجتماعی که پاسخگو، خود را متعلق به آن می­داند، رابطۀ معنا­داری وجود دارد. بین عامل هزینه­های اقتصادی فرزند و طبقۀ اجتماعی پاسخگو نیز رابطۀ معنا­داری (000/ (sig= وجود دارد. همانطور که در جدول دیده می‌شود میانگین هزینه‌های فرصت ازدست‌رفته، هزینه‌های اقتصادی و هزینه‌های احساسی، در طبقات بالا، کمترین و در طبقات پایین، بیشترین است.

جدول 7- آزمون مقایسۀ میانگین عوامل ارزش فرزندان برحسب طبقۀ اجتماعی خوداظهار