تبیین ارتباط حمایت اجتماعی ادراک شده با کیفیت زندگی با نقش میانجی استرس ادراک شده در زنان سرپرست خانوار شهر سنندج

مقدمه و بیان مسأله

زنان سرپرست خانوار یکی از گروه‏های جامعه هستند که به دلیل مسائل و مشکلات پیش رونده‏ای که دچار آن هستند، به عنوان یکی از اقشار آسیب دیده جامعه، نیازمند بررسی و مطالعه هستند. در جوامع جهان سوم که زن بودن خود به تنهایی تبعات و مسائلی را در پی دارد، سرپرست خانوار بودن زنان می‏تواند مشکلات پیچیده‏تری ایجاد کند (نجم عراقی، 1387).

زنان سرپرست خانواده از جمله گروه‏های آسیب‏پذیر اجتماع هستند که عواملی چون طلاق، اعتیاد یا از کارافتادگی همسر، رها شدن توسط مردان مهاجر و بی‏مبالاتی موجب آسیب‏پذیرتر شدن این طیف وسیع از خانواده‏های ایرانی می‏شود. بر اساس تعریف سازمان بهزیستی، زنان سرپرست خانواده ، زنانی هستند که عهده‏دار تأمین معاش مادی و معنوی خود و اعضای خانواده‏شان هستند (خسروی، 1380). از نظر جامعه‌شناسان واژه سرپرست خانوار^[1] یک اصطلاح توصیفی است و سرپرست خانواده به کسی اطلاق می‌شود که قدرت قابل ملاحظه‌ای در مقایسه با سایر اعضای خانواده دارد و معمولاً مسن‌ترین فرد خانواده است و مسؤولیت‌های اقتصادی خانواده به عهده وی است (Mc Gowan, 2006).

عوامل متعددی از جمله جنگ، شهرنشینی، طلاق، اعتیاد همسر، مرگ همسر و نظایر آن سبب تغییر ساختار خانواده و افزایش تعداد خانواده‏های تک والدی با سرپرستی زنان در سراسر جهان است. در مواردی که سرپرستی خانواده به صورت ناگهانی از مرد به زن منتقل می‏شود شرایط ناامنی شامل از دست دادن درآمد، تربیت فرزند، ایفای نقش دوگانه پدر و مادری برای زنان فراهم می‏شود که این شرایط موجب شکل‏گیری استرس‏ها و فشارهای شخصی، روانی و اجتماعی بر دوش زن می‏شوند، که می‏توانند سلامت روانی و خانوادگی زن را به خطر بیندازند (‏حسینی و همکاران، 1388).

بر اساس بررسی‏های انجام شده، نگرانی، اضطراب و استرس بیشترین دغدغه زنان سرپرست خانوار نسبت به آینده خود و فرزندان‏شان است که این عوامل می‏تواند در کاهش کیفیت زندگی زنان تأثیر بسزایی داشته است. بنا به تعریف گروه کیفیت سازمان بهداشت جهانی، کیفیت زندگی به ادراک فرد از جایگاه خودش در زندگی، با توجه به بافت فرهنگی جامعه و اهداف، معیارها و نگرانی‏های فرد اشاره دارد و از متغیرهایی مثل سلامت جسمانی، وضعیت روان‏شناختی، استقلال و روابط اجتماعی ناشی می‏شود (هادی و همکاران، 1389).

تحقیقات صورت گرفته نشان می‏دهد، امروزه60 درصد از زنان جهان، نان‏آورخانواده هستند، 5/37 درصد خانوارهای جهان را زنان سرپرستی می‏کنند (تاتینا بلداجی و همکاران، 1389). بر اساس سرشماری سال 1385، میزان سهم زنان در سرپرستی خانواده‏های ایرانی، 4/9 است که این میزان در سال 1375، 4/8 درصد است و طی یک دهه از رشد یک درصدی برخوردار است. بنابراین به طور متوسط سالانه 60 هزار زن در کشور بی‏سرپرست می‏شوند (مرکز آمار ایران، 1385). انتقال ناگهانی سرپرستی از شوهر به زن سبب به وجود آمدن رشته‏ای از ناامنی و وظایف مضاعف از جمله: از دست دادن درآمد، تربیت فرزندان و ایفای نقش‏های مختلف برای زنان می‏شود. در نتیجه اثر معکوس بر سلامت روان این زنان گذاشته و مسائل بهداشتی جدیدی را به بار می‏آورد (حسینی و همکاران، 1388). در این راستا، هرماندز، آندرا و گونزالس[2] (2009) بیان می‏دارند که زنان سرپرست خانوار از کیفیت زندگی پایین‏تر و استرس بیشتری در مقایسه با سایر زنان برخوردار هستند. به واقع زنان، با سرپرست شدن، به علت تعدد و تعارض نقش‏ها، آرامش روانی خود را از دست می‏دهند، احساس تنهایی می‏کنند و دچار استرس و افسردگی می‏شوند. به بیانی دیگر نیز، مشکلات عاطفی- روانی این زنان، به قربانی شدن آنان و آسیب‏های روانی چون اختلالات پس از حادثه، اضطراب، افسردگی و سوء مصرف مواد مخدر، منجر می‏شود (Solomon et al., 1996 ؛ به نقل از حسینی و همکاران، 1388).

براساس تحقیقات انجام شده در ایران، زنان سرپرست خانواده در مقایسه با زنان عادی، اختلالات روان‏شناختی (افسردگی، انزوا، شکایت جسمانی و اضطراب) بیشتری را تجربه می‏کنند (تاتینا بلداجی و همکاران، 1389). شیوه‏های مقابله مبتنی بر بازداری هیجانی (که اختلالات جسمانی سازی را در پی دارند)، احساس ناتوانی در برآوردن خواسته‏های فرزندان، احساس تنهایی و بی‏کسی، فقدان افراد همدل برای در میان گذاشتن مشکلات فرزندان، و نبود فرصت برای پیگیری مسائل تحصیلی فرزندان؛ از مشکلات زنان سرپرست خانواده هستند که در پیش بینی افسردگی، استرس و سایر اختلالات روان‏شناختی، سهم قابل ملاحظه‏ای دارند (خسروی، 1380).

روان‏شناسان معتقدند یکی از عمده‏ترین منابع استرس برای زنان، به‌ویژه زنان سرپرست خانواده ایفای نقش‌های متعدد در زمان واحد است. عمده‌ترین نقش پذیرفته شده برای مردان نقش نان‌آوری خانواده است و استرس‌های مربوط به نقش در مردان معمولاً وابسته به نقش‌های شغلی آنان است. زنان سرپرست خانواده هم باید ادارة امور اقتصادی را بر عهده داشته و استرس‏های مربوط به شغل و حرفه و تنظیم درآمد را تجربه کنند و هم استرس‌های نقش والدینی،تربیتی و حمایتی از فرزندان (Blanon, 2008). سام‏آرام و امیری یخدایی (1388) در تحقیق خود، متذکر شدند؛ زنان سرپرست خانواده، نسبت به سایر زنان، از سلامت جسمانی، روانی و اجتماعی پایین‏تری برخوردارند. ایروانی (1390) در پژوهش خود نشان داد، میزان افسردگی زنان شاغل سرپرست خانواده از زنان شاغل عادی بیشتر است. همچنین تاتینا بلداجی و همکاران (1389) نشان دادند، کیفیت زندگی زنان سرپرست خانواده پایین است.

تحولی که در دهه‏های اخیر با توجه به طرح رویکردهای مثبت‏نگر در حوزه روان‏شناسی سلامت صورت گرفته است در چگونگی نگرش و نگریستن به استرس و فشار روانی در موقعیت‏ها و شرایط تنش‏زا است. در این دیدگاه جدا از شناخت منابع استرس و توصیه صرف به کاهش منابع فشار روانی، تجهیز افراد و گروه‏ها به ظرفیت‏های فردی روانی و شخصیتی است که در تجربه موقعیت‏های تنش‏زا مشکل آفرین کمک کننده است، چرا که هر اندازه تلاش بر کاهش منابع استرس صورت پذیرد، می‏تواند در بهبود کیفیت زندگی مؤثر است. بنابراین توجه به ظرفیت‏های فردی روانی که فرد به کمک آن‏ها بتواند در شرایط دشوار مقاومت نماید و دچار آسیب‏دیدگی نگردد و حتی در تجربه چنین شرایط مشکل آفرین یا بحرانی خود را از لحاظ شخصیتی ارتقاء بخشد، اخیراً مورد توجه روان‏شناسان مثبت‏نگر قرار گرفته است، مفهومی که با عنوان رشد پس از ضربه^[3] نام‏گذاری شده است (Linley & Joseph, 2004).

سرپرست خانوار بودن زنان یک پدیده جهانی است که زنان در همه کشورهای جهان به شکل و سیاق‏های مختلف با آن سر و کار دارند ولی مسأله به آن دلیل موضوعیت آسیب‏شناسی می‏یابد که یک پدیده در حال رشد است و متأسفانه در کشور در حال توسعه ما که در حال گذار به موقعیتی جدید است با حمایت و همیاری درخور توجهی از سوی مسؤولان روبه رو نمی‏شوند و در عرف جامعه هم این زنان با مشکلات عدیده‏ای درباره اثبات مشروعیت خود مواجه‏اند، که همه این موارد نیاز به بررسی اجتماعی این موضوع را تشدید می‏کند. سلامت افراد در جامعه تحت تأثیر متغیرهای محیطی، اقتصادی و اجتماعی قرار می‏گیرد. بر این مبنا، توجه به آگاهی‌های بهداشتی افراد، سواد سلامتی، حمایت‌های اجتماعی و سبک زندگی در کنار مؤلفه‌هایی، مانند: سواد، وضعیت اقتصادی، نوع اشتغال، شرایط محیطی زندگی و بسیاری مؤلفه‏های اقتصادی – اجتماعی دیگر در تبیین وضعیت سلامتی افراد جامعه مورد توجه قرار گرفته است (بنی‏فاطمه و همکاران، 1393).

امروزه به لحاظ تئوریک و عملیاتی، مهم‏ترین سازه کیفیت زندگی، رویکرد اجتماعی است. این رویکرد به دلیل وجود دو هدف؛ یعنی بهبود همبستگی اجتماعی و مبارزه با مطرودیت اجتماعی، شبیه رویکرد کیفیت فراگیر زندگی است. این رویکرد را می‏توان به عنوان یک بازنگری انسانی در مطلوبیت‏گرایی و ارزیابی کیفیت زندگی بر اساس درآمد و ثروت به شمار آورد که درون مایه اصلی آن امکانات و توانایی‏های مالی و روابط اجتماعی است (مختاری و نظری، 1389).

امروزه توجه به ظرفیت‏های معطوف شده است که در کیفیت زندگی نقش زیادی دارند. یکی از این مؤلفه‏ها، کاهش استرس است. این خصیصه با توانایی درونی شخص و مهارت‏های اجتماعی و تعامل با محیط حمایت می‏شود، توسعه می‏یابد و به عنوان یک ویژگی مثبت متبلور می‏گردد. به نظرکوهن[4] (2004) حمایت اجتماعی، یک شبکه اجتماعی است که برای افراد منابع روان‏شناختی و محسوسی را فراهم می‏کند تا بتوانند با شرایط استرس‏زای زندگی و مشکلات روزانه کنار بیایند پژوهش‏ها از جمله فلمینگ، مک گوان، رابینسون و اسپیتز [5] (1982) به طور ثابت بر نقش تعدیل کننده حمایت اجتماعی بر استرس تأکید داشته‏اند. استروبی و همکاران (2005) اشاره کردند که حمایت اجتماعی به مثابه یک تعدیل کننده تجربه سوگ عمل می‏کند . افرادی که فقدان را تجربه می‏کنند وقتی از حمایت اجتماعی برخوردارند بهتر با آن کنار می‏آیند و بهبودی از تجربه سوگ با سهولت بهتری صورت می‏گیرد. کوین[6] (2003) نشان داد حمایت اجتماعی به گونه‏ای مثبت با کیفیت زندگی زنان سرپرست مرتبط است. با توجه به گستردگی مشکلات و مسائل زنان سرپرست خانوار، توجه به دغدغه‏های آنان و بررسی همه جانبه و دقیق این مشکلات و ارائه راهکارهای اصولی و کاربردی به منظور حمایت از این قشر، از جمله وظایف سازمان‏ها و ارگان‏های خدمات اجتماعی هر کشوری است. لذا این تحقیق در نظر دارد رابطه حمایت اجتماعی ادراک شده با کیفیت زندگی با نقش میانجی استرس ادراک شده را در زنان سرپرست خانوار شاغل شهر سنندج بررسی نمایند.

تحقیقات پیشین

ربانی خوراسگانی و کیانپور (1386) در مدل پیشنهادی برای سنجش کیفیت زندگی : مطالعه موردی شهر  اصفهان دریافتند که کیفیت زندگی افراد متأهل بالاتر از کیفیت زندگی افراد مجرد است.

احمدی و اسلام (1388) در «بررسی عوامل اقتصادی و اجتماعی مرتبط با کیفیت زندگی مردم بیرجند» میزان بهره‏مندی از شبکه‏های حمایت اجتماعی را یکی از عوامل اجتماعی مؤثر بر کیفیت زندگی مردم معرفی کردند.

گروسی و آدینه‏زاد (1389) دریافتند که میزان حمایت خانواده و حمایت در محل کار با تعارضات نقش رابطه داشته و حمایت اجتماعی سبب کاهش تعارضات شده است.

ریماز و همکاران (1393) در بررسی کیفیت زندگی و عوامل مؤثر بر آن در زنان سرپرست خانوار تحت پوشش شهرداری منطقه 9 شهر تهران، نشان دادند که در میان حیطه‌های 4 گانه‌ کیفیت زندگی، حیطه‌ سلامت محیط و رابطه‌ اجتماعی به ترتیب کم‌ترین (87/9) و بیش‌ترین (61/12) نمره را از بین متغیرهای تأثیرگذار روی شاخص کلی کیفیت زندگی به خود اختصاص دادند.

شعبان‏زاده و همکاران (1392) در «بررسی رابطه میان سبک‏های مقابله با استرس و حمایت اجتماعی با کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار شهر تهران» به این نتیجه رسیدند که از بین مؤلفه‏های مقابله با استرس، سبک‏های اجتنابی و مسأله مداری با کیفیت زندگی رابطه مثبت و معناداری دارد، اما مؤلفه هیجان مداری با کیفیت زندگی رابطه منفی دارد. مؤلفه‏های حمایت اجتماعی به جز مؤلفه دوستان با کیفیت زندگی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. بنی‏فاطمه و همکاران (1393) در سلامت و عوامل اجتماعی تعیین‌کننده آن: مطالعه‌ای بر روی نابرابری‏های سطوح سلامت بین شهروندان تبریزی مطالعه به نتایج متقنی در زمینه تأثیر آگاهی‌های بهداشتی، سواد سلامتی، سبک زندگی و حمایت اجتماعی بر سطح سلامت شهروندان دست یافتند .

فونداکارو و موس^[7] (1987) دریافتند افزایش حمایت خانواده موجب استفاده بیشتر زنان از مقابله مسأله مدار شده و همچنین حمایت دیگران در محیط کار سبب افزایش سلامت روان در آنان خواهد شد.

کرنی، بویل ، آفرد و راسین[8] (2003) در بررسی میزان استرس و حمایت اجتماعی مادران متأهل و مجرد دریافتند مادران مجرد نسبت به مادران متأهل استرس بیشتر و حمایت اجتماعی ادراک شده کم‏تری نشان دادند. همچنین مادران مجرد از مشکلات جسمانی و روانی بیشتری رنج می‏بردند.

فیلازوگلو و گریوا[9] (2008) در بررسی سبک‏های مقابله با کیفیت زندگی زنان مبتلا به سرطان سینه دریافتند سبک مقابله‏ای مسأله مدار با کیفیت زندگی رابطه مثبتی داشت.

هرناندز، آراندا و رامیرز[10] (2009) در پژوهشی بر روی کیفیت زندگی زنان تک والد نسبت به خانواده‏های هسته‏ای دریافتند زنان سرپرست خانوار بدون همسر نسبت به زنانی که همسر دارند کیفیت زندگی پایین  افسردگی بیشتری دارند.

لطیفا و مؤید[11] (2015) در بررسی تأثیر راهبردهای مقابله‏ای بر استرس فرزندپروری و کیفیت زندگی پدران فرزندان مبتلا به اوتیسم یافتند می‏توان با تحت تأثیر قرار دادن ماهیت استرس پدران، ویژگی‏های فردی، محیط زیست و خواسته‏ها و منابع آن، راه درک و اعمال پاسخ‏های مقابله‏ای آن‏ها را نسبت به استرس بالا برده و کیفیت زندگی را افزایش داد.

سندرا، یونی و برند^[12] (2015) در بررسی چگونگی مراقبت پرستاران از کیفیت زندگی بلند مدت بیماران نتایج نشان داد که پرستاران به اندازه کافی قادر به تخمین کیفیت زندگی بیماران خود نیستند. همچنین پرستاران می‏توانند با آموزش هدفمند بررسی کیفیت زندگی بیماران، آن‏ها را در بهینه‏سازی کیفیت زندگی خود حمایت کنند.

ملیسا و همکاران[13] (2015) در استرس و کیفیت زندگی کودکان مبتلا به آسم آمریکایی اثرات طولی محافظت و حمایت اجتماعی از کودکان اقلیت مبتلا به آسم را مورد بررسی قرار داده و نشان دادند افرادی که از حمایت اجتماعی کم‏تر و مراقبت کم‏تر برخوردارند دارای استرس بیشتر و در نتیجه کیفیت زندگی پایین‏تر هستند.

با توجه به تحقیقات انجام شده از جمله ربانی خوراسگانی و کیانپور (1386) کیفیت زندگی را در افراد مجرد و متأهل مورد مقایسه قرار داده‏اند. در دسته‏ای دیگر از تحقیقات از جمله احمدی (1388) و ریماز (1392) عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی، در تحقیقاتی دیگر همچون لطیفا و مؤید (2015) تأثیرسبک‏های مقابله‏ای بر کیفیت زندگی بررسی شده است. بیشترین وجه تشابه این تحقیق با مطالعه شعبان‏زاده و همکاران (1392) است که سبک‏های مقابله با استرس و حمایت اجتماعی را بر کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار شهر تهران مورد بررسی قرار داده، وجه تمایز این مطالعه در این است که کاهش استرس را به عنوان متغیر میانجی در نظر گرفته و سعی بر آن دارد با ارائه یک الگوی مفهومی رابطه حمایت اجتماعی ادراک شده و کیفیت زندگی را با در نظر گرفتن متغیر میانجی استرس ادراک شده مورد بررسی قرار دهد.

 در راستای اهداف پژوهش فرضیه‏های زیر مطرح می‏شود:

1-              بین ادراک از حمایت خانواده و کیفیت زندگی (سلامت جسمی، سلامت روانی) رابطه مثبت معنا‌دار وجود دارد.

2-              بین ادراک از حمایت افراد مهم و کیفیت زندگی (سلامت جسمی، سلامت روانی) رابطه مثبت معنا‌دار وجود دارد.

3-              بین ادراک از حمایت اجتماعی و استرس رابطه منفی معنا‌داری وجود دارد.

4-              بین استرس و کیفیت زندگی (سلامت جسمی، سلامت روانی) رابطه منفی معنا‌داری وجود دارد.

5-              کاهش استرس نقش متغیر میانجی را بین ادراک از حمایت اجتماعی و کیفیت زندگی (سلامت جسمی، سلامت روانی) ایفا می‌کند.

شکل 1- مدل نظری پژوهش

چارچوب نظری

حمایت اجتماعی ادراک شده

کوب حمایت اجتماعی را به میزان برخورداری از محبت، مساعدت و توجه اعضاء خانواده، دوستان و سایر افراد تعریف کرده است (به نقل از صدق‏پور و همکاران، 1389). حمایت اجتماعی به این مسأله می‏پردازد که فرد در زندگی خود و هنگام مشکلات از هم‏فکری و مساعدت‏های اطرفیان خود (خانواده و دوستان و... ) بهره‏مند شود و بتواند با آن‏ها احساس نزدیکی کند. در این تحقیق حمایت در برگیرنده کارکردهای حمایتی؛ یعنی شکل‏های متفاوت کمک و یاری است که فرد در صورت داشتن روابط اجتماعی در سطوح مختلف منابع ساختاری حمایت اجتماعی مانند پیوند قوی، شبکه‏های اجتماعی و عضویت گروهی می‏تواند از انواع مساعدت‏ها و کمک‏های عاطفی، ابزاری و اطلاعاتی برخوردار شود. حمایت عاطفی کمک گرفتن از دیگران هنگام برخورد با دشواری‏ها است. با بررسی این شاخص به تأثیرگذاری حمایت عاطفی در توانمندی زنان توجه می‏شود. حمایت اجتماعی و میزان آن تابع روابط اجتماعی است فرد در قالب پیوند با دیگران یا عضویت در گروه‏ها و اجتماعات دارد. بستری که این روابط را برای فرد فراهم می‏کند جامعه است. جامعه زمینه‏ساز و بستر شکل‏گیری روابطی است که فرد می‏تواند داشته باشد. لذا برای داشتن رابطه می‏باید با جامعه ارتباط برقرار کرد، یکی از طریق روابط اجتماعی با دیگران و دیگری از طریق عضویت اجتماعی در اجتماعات که این دو نحوه ارتباط با جامعه، دامنه روابط اجتماعی فرد را برای به دست آوردن حمایت اجتماعی تعیین می‏کند (کلدی و سلحشوری، 1391). ساراسون و دیگران حمایت اجتماعی را دارای ابعاد پنج‏گانه می‏دانند: 1) حمایت عاطفی: داشتن مهارت لازم در کمک گرفتن از دیگران هنگام برخورد با دشواری‏ها است؛ 2)حمایت شبکه اجتماعی : به معنای دسترسی به عضویت در شبکه‏های اجتماعی است؛ 3) حمایت خود ارزشمندی: این که دیگران در دشواری‏ها یا فشارهای روانی به وی بفهمانند که او فردی ارزشمند است و می‏تواند با به کارگیری توانایی‏های ویژه خود بر دشواری‏ها چیره شود؛ 4) حمایت ابزاری: دسترسی داشتن به منابع مالی و خدماتی در سختی‏ها و دشواری‏ها گفته می‏شود؛ 5) حمایت اطلاعاتی: می‏تواند اطلاعات مورد نیاز خود را برای درک موقعیت به دست آورد.

استرس

هر چیزی که در تمامیت زیست‏شناختی ارگانیسم اختلال به وجود آورد و شرایطی ایجاد کند که ارگانیسم طبیعتاً از آن پرهیز کند استرس شمرده می‏شود (Kaplan & Sadok, 2007). استرس شرایطی است که در نتیجه تعامل میان فرد و محیط به وجود می‏آید و موجب ایجاد ناهماهنگی چه واقعی و چه غیر واقعی میان ملزومات یک موقعیت و منابع زیستی، روانی و اجتماعی فرد می‏شود (شفیعی و همکاران، 1391). توماس هولمز (1979) استرس را واقعه محرکی که لازم است فرد با آن سازگار شود تعریف می‏کند. استرس، فشار یا تنش فیزیکی، روانی یا هیجانی است که بر اثر الزامات و مطالبات محیطی، موقعیتی یا فردی ایجاد می‏شود. رویدادهای پیش‏بینی ناپذیر و غیر قابل کنترل بیشتر از رویدادهایی که فرد کنترل بیشتر بر روی آن دارد، سبب استرس می‏شوند (رایس، 1383).

استرس مجموع واکنش‌های جسمی‌، روحی و روانی، ذهنی و رفتاری است که ارگانیسم^[14] در برابر عوامل درونی و یا بیرونی بر هم زننده ثبات و تعادل طبیعی و درونی بدن نشان می‌دهد. به طور خلاصه، استرس یا فشار روانی را می‌توان حاصل محرک‌هایی دانست که عکس‌العمل فرد را برای سازگاری بر می‌انگیزد. استرس جزئی ضروری از زندگی است و همه ما به خوبی می‌دانیم که زندگی بدون محرک‌های مختلف، یکنواخت و کسل کننده می‌شود. ولی باید توجه داشت که در صورت افزایش استرس و یا فشارهای عصبی‌، باید منتظر عواقب بسیار خطرناک آن در ابعاد فردی و اجتماعی است. افراد، برای آن که به طور بهنجار فعالیت کنند، باید کمی استرس داشته‏اند. اصولاً برانگیختگی ملایم، فرد را در جریان اجرای کاری که بر عهده دارد، هشیار نگه می‌دارد. به نظر می‌رسد که دستگاه عصبی برای درست کار کردن به میزان معینی تحریک نیاز دارد. اما استرس شدید و طولانی مدت، آثار مخرب جسمی و روانی به دنبال دارد (ساعتچی، 1388).

کیفیت زندگی

کیفیت زندگی عبارت است از برداشت افراد از موقعیت‏شان در زندگی که باتوجه به زمینه فرهنگ و سیستم ارزشی که درآن زندگی می‏کنند و در ارتباط با اهداف و انتظارها و استانداردهای فرد است (Kaplan & Sadok, 2007). تعریف سازمان بهداشت جهانی (1999) از کیفیت زندگی چنین است: درک فرد از موقعیت زندگی خویش، که تحت تأثیر سیستم فرهنگی و ارزشی موقعیتی است که فرد در آن زندگی می‏کند. بر همین اساس اهداف، انتظارات، استانداردها و خواسته‏های فرد به میزان وسیعی متأثر از وضعیت جسمانی، روانی، میزان استقلال، روابط اجتماعی و اعتقادات اوست (میرخانی، 1378).

پژوهشگران بر سه ویژگی کیفیت زندگی اتفاق نظر دارند: یکی از مشخصات اصلی و بنیادی کیفیت زندگی چند بعدی بودن آن است. از گذشته سه بعد اساسی کیفیت زندگی مرتبط با سلامتی را ابعاد جسمانی، روانی و اجتماعی در نظر می‏گرفتند. ولی با توجه به تأکید زیادی که روی بعد معنوی سلامت روان شده است امروزه اکثر متخصصان معتقدند که کیفیت زندگی 4 الی5 بعد دارد که هر یک دارای زیر مجموعه‏هایی است که عبارتند از: الف) بعد جسمانی: به دریافت فرد از توانایی‏هایش در انجام فعالیت‏های روزانه که نیاز به مصرف انرژی دارد اشاره می‏کند که می‏تواند در برگیرنده مقیاس‏هایی مانند تحرک، توان، انرژی، درد و ناراحتی، خواب و استراحت و ظرفیت توان کار است. ب) بعد روحی و روانی: جنبه‏های روحی و احساسی سلامت مانند افسردگی، ترس، عصبانیت، خوشحالی و آرامش را در بر می‏گیرد. بعضی از زیر رده‏های این بعد عبارتند از: تصویر از خود، احساس مثبت و منفی، اعتقادات مذهبی، فکر کردن و یادگیری، حافظه و تمرکز حواس (اونق، 1384). ج) بعد اجتماعی: به توانایی فرد در برقرار کردن ارتباط با اعضاء خانواده، همسایگان، همکاران و سایر گروه‏های اجتماعی، وضعیت شغلی و شرایط اقتصادی کلی مربوط می‏شود. د) بعد معنوی: به چگونگی درک فرد از معنی و مفهوم و هدف زندگی دلالت دارد.

سازمان بهداشت جهانی (1993) کیفیت زندگی را پندارهای فرد از وضعیت زندگی خود با توجه به محتوای فرهنگی و ارزش سیستمی که در آن زندگی می‏کند، در رابطه با اهداف، استانداردها و اولویت‏های مورد نظر و نگرانی‏های آن‏ها می‏داند. آبرامز (1973) اصطلاح کیفیت زندگی را درجه‏ای از رضایت یا نارضایتی‏ای تعریف می‏کند که افراد در ابعاد مختلف زندگی‏شان آن‏را احساس می‏کنند. یا به شکل ساده‏تر، کیفیت زندگی، تدارک شرایط لازم برای شادی و رضایت است. لیو (1976) سه رویکرد را در بررسی مفهوم کیفیت زندگی ارایه می‏دهد:1 - تعریف کیفیت زندگی بر اساس عناصر تشکیل دهنده آن مانند شادکامی، رضایتمندی، ثروت و ...2- تعریف کیفیت زندگی از طریق به کارگیری شاخص‏های عینی و ذهنی اجتماعی مانند تولید ناخالص داخلی، بهداشت، شاخص رفاه و...3- تعریف کیفیت زندگی بر اساس تعیین متغیرها یا عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی و توجه به زمینه‏ها و شرایطی که در آن، سطح کیفیت زندگی تعیین می‏شود. کاتر (1985) نیز کیفیت زندگی را به مثابه رضایت فرد از زندگی و محیط پیرامونی تعریف می‏کند که نیازها، خواست‏ها، ترجیحات سبک زندگی و سایر عوامل ملموس و غیر ملموس را که بر بهزیستی همه جانبه فرد تأثیر دارند، در بر می‏گیرد (غفاری و امیدی، 1388).

بعد اجتماعی از جمله عوامل کلیدی در شکل دادن کیفیت زندگی است که تأثیر قابل توجهی بر احساسات اساساً اجتماعی مردم دارد. این بعد در سطح میانه مورد سنجش قرار می‌گیرد و شاخص‌های آن تلفیقی از شاخص‌های ذهنی و عینی کیفیت زندگی هستند (اونق، 1384). شبکه‏های حمایتی خانواده و اجتماع به عنوان یکی از جنبه‏های بنیادی محیط اجتماعی چه در جوامع اولیه و چه تا به امروز وجود داشته است. این موضوع نه تنها اهمیت شبکه‏های اجتماعی و خانوادگی را در ساختار اجتماعی ما نشان می‏دهد بلکه توجه سیاستگذاران مراقبت‏های اجتماعی را نیز جلب کرده است.

کیفیت زندگی در حدود 40 سال پیش در آمریکا معرفی شد و علوم اجتماعی پرچمدار روح و سنجش آن شد. در اواخر قرن20 موضوع کیفیت زندگی در علوم اجتماعی بیشتر مورد توجه و اهمیت قرار گرفت و در سال 1955 با تاسیس جامعه بین‏المللی برای تحقیق درباره کیفیت ندگی ، این گونه تحقیقات نهادینه شدند و در طی ربع قرن آخر قرن بیستم تاکنون پژوهشگران متعددی در مورد کیفیت زندگی و تعادل آن با ویژگی‏های گوناگون انسان‏ها اظهار نظر کرده‏اند. به عنوان مثال از اوایل گسترش مفهوم کیفیت زندگی، برخی صاحب‏نظران توسعه آتی در مراقبت از سلامت جسمانی و روانی را در گرو توجه روزافزون به راهبردهای پیشگیری اولیه با هدف توسعه کیفیت زندگی افراد دانستند (مختاری و نظری، 1389). رویکرد کیفیت اجتماعی نسبت به سایر رویکردها واقع بینانه‏تر است و حتی اگر ساختار آن را هم نادیده بگیریم، کنار هم آمدن امنیت اجتماعی- اقتصادی، ادغام اجتماعی، همبستگی اجتماعی و توانمند سازی (عناصر چهارگانه کیفیت اجتماعی) به عنوان مراحلی در توانمند ساختن شهروندان برای مشارکت، تحت شرایطی که به ارتقاء سطح رفاه و توانایی فردی آن‏ها منجر می‏شود، نوعی اعتماد در رابطه با فهم عمومی از کیفیت زندگی را هم برای افراد و هم برای جوامع به همراه خواهد داشت (غفاری و امیدی، 1388).

روش

از آن جایی که هدف تحقیق تعیین روابط علی میان ابعاد حمایت اجتماعی، کاهش استرس، کیفیت زندگی است در قالب مدل مفهومی شماره یک است، پس تحقیق از نظر هدف کاربردی- کمی و از نظر نحوه گردآوری اطلاعات توصیفی و از نوع رابطه‌ای و به طور مشخص مبتنی بر مدل‌یابی معادلات ساختاری است. در مدل تحلیلی تحقیق، ابعاد حمایت اجتماعی ادراک شده متغیرهای مستقل، استرس ادراک شده متغیر میانجی، کیفیت زندگی متغیر وابسته هستند. جامعه‌ آماری این پژوهش، را کلیه‌ زنان سرپرست خانوار شاغل شهر سنندج در سال 1394 به تعداد 420 نفر تشکیل می‌دادند که بر اساس جدول مورگان و با روش نمونه‌گیری خوشه‏ای، نمونه‌ای با حجم 200 نفر انتخاب شد. میانگین سنی آن‏ها 75/40 با انحراف معیار 37/9 و دامنه سنی آن‏ها بین 22 تا 60 سال است. بیشترین درصد فراوانی در سطح تحصیلی مربوط به مقطع فوق دیپلم (5/36 درصد) است. از لحاظ وضعیت استخدام تعداد 112 نفر استخدام رسمی (8/77 درصد) و 22 نفر استخدام قراردادی (2/22 درصد) هستند. سابقه کار کارکنان در دامنه 4 ماه تا 37 سال و با میانگین 18 سال و انحراف معیار برابر با 21/10 است. ابزار‌های زیر برای سنجش متغیر‌های پژوهش استفاده شده است.

مقیاس حمایت اجتماعی ادراک شده

برای سنجش حمایت اجتماعی از مقیاس چند بعدی حمایت اجتماعی ادراک شده زیمت و همکاران (1988) استفاده گردید. این مقیاس، مشتمل بر 12 ماده است که سه مؤلفه: حمایت ادراک شده از سوی خانواده (4 ماده)، حمایت ادراک شده از سوی افراد مهم (4 ماده)، و حمایت ادراک شده از سوی دوستان (4 ماده) را سنجش می‏کند. همه ماده‏های این مقیاس، بر اساس طیف پنج درجه‏ای لیکرت (کاملاً موافق، موافق، نظری ندارم، مخالف و کاملاً مخالف) درجه‏بندی شده‏اند. دامنه نمرات این مقیاس، 12 الی 60 است. این مقیاس با استفاده از تحلیل مؤلفه‏های اصلی بر روی 12 ماده در این پژوهش انجام شد. در این پژوهش با توجه به اهداف تحقیق تنها از خرده مقیاس‏های حمایت خانواده و حمایت افراد مهم که مجموع 8 سؤال می‏شود، استفاده شد. با استفاده از روش چرخش واریماکس و مقدار ویژه، دو مؤلفه استخراج شدند این مؤلفه‏ها با استفاده از پیشینه نظری با عناوین حمایت از سوی خانواده، حمایت از سوی افراد مهم نام‏گذاری شدند. مقدار83/0 KMO = یعنی تعداد نمونه‏ها برای تحلیل عامل بسیار مطلوب است، آزمون بارتلت برابر (001/0 , p < 712/961X2(66) =)؛ است. ادواردز[15] (2004) از پایایی و روایی این ابزار حمایت کرده است. همچنین برای تعیین پایایی پرسشنامه از آلفای کرونباخ استفاده شد که به ترتیب حمایت خانواده 74/0، حمایت افراد مهم 76/0 است. نتایج تحلیل عاملی مقیاس حمایت اجتماعی ادراک شده در جدول 1 آمده است.

جدول 1- نتایج تحلیل عاملی مقیاس حمایت اجتماعی ادراک شده

پرسشنامه استرس ادراک شده [16]

مقیاس استرس ادراک شده در سال 1983 توسط کوهن[17] و همکاران تهیه شده و دارای سه نسخه 4، 10 و 14 ماده‏ای است که برای سنجش استرس عمومی ادراک شده در طی یک ماه گذشته به کار می‏رود و افکار و احساسات درباره حوادث استرس‏زا، کنترل، غلبه، کنار آمدن با فشار روانی و استرس‏های تجربه شده را مورد سنجش قرار می‏دهد. همچنین این مقیاس، عوامل خطرزا در اختلالات رفتاری را بررسی کرده و فرایند روابط تنش‏زا را نشان می‏دهد. این مقیاس برای گروهی از جامعه طراحی شده است که حداقل دارای تحصیلات دیپلم هستند. در این تحقیق از نسخه 14 ماده‏ای استفاده می‏شود (بهروزی، شهنی ییلاق و پورس پایایی این مقیاس توسط باستانی و همکاران با روش همسانی درونی محاسبه شده است که ضریب آلفای کرونباخ آن 74/0 به دست آمده است و همچنین محمدی یگانه و همکاران نیز طی تحقیقی پایایی این مقیاس را تأیید کرده‏اند (حسن‏زاده لیف شاگرد و همکاران، 1392). روش نمره‏گذاری پرسشنامه بر اساس مقیاس مقیاس 5 درجه‏ای لیکرت به صورت هرگز (0)، خیلی کم (1)، متوسط (2)، نسبتاً زیاد (3) و خیلی زیاد (4) نمره‏گذاری می‏شود. عبارات 4-5-6-7-9-10-13 به صورت معکوس نمره‏گذاری شده و از هرگز (0) تا نسبتاً زیاد (4) را شامل می‏شود. حداقل نمره صفر و حداکثر 56 است. نمره برش 21 و نمره بالاتر در این مقیاس نشان‏دهنده استرس ادراک شده بیشتر است (حسن‏زاده لیف شاگرد و همکاران، 1392).

پرسشنامه کیفیت زندگی SF-36))^[18]

این پرسشنامه که به بررسی وضعیت سلامت افراد می‏پردازد توسط منتظری و همکاران (1384) و زیر نظر مؤسسه بین‏المللی ارزیابی کیفیت زندگی و با استفاده از متدهای مرکز بین‏المللی ارزیابی کیفیت زندگی ترجمه شده است. پرسشنامة مذکور دارای 36 سؤال و هشت بعد است و ابعاد آن شامل عملکرد فیزیکی[19]، محدودیت نقش ناشی از سلامت فیزیکی[20]، محدودیت نقش ناشی از مشکلات احساسی[21]، احساس حیات[22]، سلامت روانی[23]، عمکلرد اجتماعی[24]، درد بدنی[25] و سلامت عمومی[26] است که تمام ابعاد به دو جزء جسمانی و روانی خلاصه می‏شوند در این پژوهش برای سنجش کیفیت زندگی نمرات دو بعد کلی جسمانی و روانی بررسی شده‏اند. به منظور تعیین پایایی این پرسشنامه در جامعة آماری تحقیق در یک مطالعة مقدماتی روی30 نفر از افراد جامعة تحقیق آلفای کرونباخ 82/0 گزارش شد که نشان‏دهندة پایایی مطلوب آن برای استفاده در این تحقیق است. در این تحقیق از مدل معادلات ساختاری استفاده شده است، بدین ترتیب که روابط علی حمایت اجتماعی، استرس و کیفیت زندگی از طریق ضریب استاندارد و عدد معناداری با نرم‏افزار AMOS18 مورد سنجش قرار گرفته و بر اساس آن نسبت به تأیید یا رد فرضیات تصمیم‏گیری شده است. در مجموع از تحلیل عاملی مرتبه اول و مرتبه دوم (مدل‌های اندازه‏گیری) و همچنین تحلیل مسیر (مدل ساختاری) استفاده شده است. بدین ترتیب که ابتدا تحلیل عاملی برای مفهوم حمایت اجتماعی و کیفیت زندگی و استرس برای صحت (روایی) سؤالات انجام گرفته سپس، از طریق تحلیل مسیر، رابطه‌ علی میان حمایت اجتماعی، استرس و کیفیت زندگی مورد سنجش قرار گرفته است. در کل نرم‌افزار ایموس سه کاربرد اساسی دارد: 1- تحلیل عاملی تأییدی؛ 2- تحلیل مسیر و 3- برازش (تناسب) مدل که در این تحقیق از هر سه کاربرد استفاده شده است. در عین حال برای تعیین معناداری اثرات غیر مستقیم دو بعد حمایت اجتماعی از طریق کاهش استرس بر کیفیت زندگی از آزمون بوت استراپ استفاده شد.

جدول 2- نتایج پایایی آزمون‏های پژوهش

یافته‌های پژوهش

جدول3- وضعیت تحصیلات زنان شاغل سرپرست خانوار

بر اساس جدول 1 وضعیت تحصیلات زنان شاغل سرپرست خانوار به ترتیب 5/32 درصد دیپلم، 5/36 درصد فوق‏دیپلم، 27 درصد لیسانس و 4 درصد فوق لیسانس است.

در جدول 2، شاخص‌های توصیفی و همبستگی بین متغیرهای پژوهش ارائه شده است

جدول 4 - شاخص‌های توصیفی و همبستگی بین متغیرهای پژوهش

01/0p<  **                                 05/0*p<

همان‌طور که در جدول 2 مشاهده می‌شود بین حمایت خانواده و حمایت افراد مهم (83/0=r)، کیفیت زندگی معطوف به سلامت جسمی (21/0=r) و معطوف به سلامت روانی (29/0= r) رابطه مثبت معنا‌داری وجود دارد. استرس نیز با حمایت خانواده (27/0- =r)، حمایت افراد مهم (18/0- =r)، کیفیت معطوف به سلامت جسمی (21/0- =r) و معطوف به سلامت روانی (29/0- =r) رابطه منفی معنا‌داری دارد. حمایت افراد مهم نیز تنها با کیفیت معطوف به سلامت روانی (24/0 =r) رابطه مثبت و معنا‌داری دارد.

برازش کلی (مدل اندازه‌گیری)

شاخص‌های برازش در مدل اندازه‌گیری برای متغیر‌های این تحقیق در قالب جدول 3 ارائه شده است، برای برازندگی الگو‌ها از شاخص مجذور کای بر درجه آزادی، ریشه میانگین مربعات باقیمانده (RMR)، شاخص برازش تطبیقی (CFI)، شاخص برازش تطبیقی مقتصد (PCFI) و ریشه دوم میانگین مربعات خطای برآورد (RMSEA) استفاده شد. همچنان که مشاهده می‏شود شاخص‌های اصلی برازش کلیه‌ متغیر‌های مدل در دامنه قابل قبولی قرار دارد.

مدل‌یابی معادلات ساختاری

بعد از اطمینان یافتن از صحت مدل‌های اندازه‌گیری (تحلیل عاملی تأییدی مفاهیم حمایت اجتماعی، استرس و کیفیت زندگی در این بخش، ارتباط بین متغیر‌های تحقیق مورد بررسی قرار گرفت. نتایج الگوی معادلات ساختاری به منظور آزمون روابط مستقیم و غیر مستقیم متغیرهای پژوهشی و بررسی الگوی 1، (الگوی نظری اولیه بین متغیرهای پژوهش) حاکی از آن است که الگوی مذکور نیاز به اصلاح و بازنگری دارد. زیرا حمایت افراد مهم، نه به طور مستقیم و نه غیر مستقیم رابطه معناداری با کیفیت زندگی نداشت. همچنین حمایت خانواده با کیفیت معطوف به سلامت جسمی رابطه معنا‌داری نداشت. بنابراین اثر آن‏ها در الگو حذف شد. ضرایب مطرح برای هریک از مسیر‌های الگوی بازنگری شده در جدول 4 و الگوی نهایی و بازنگری شده در شکل 2 ارائه شده است.

جدول 5- شاخص‌های برازش مدل اندازه‌گیری متغیر‌های پژوهش

جدول 6- ضرایب استاندارد مسیرهای الگوی نهایی باز‌نگری شده

شکل 2- الگوی نهایی بازنگری شده پژوهش

چنان‏چه در جدول 4 و شکل 2 ملاحظه می‌شود، حمایت خانواده، 14 درصد از واریانس کاهش استرس و کاهش استرس و حمایت خانواده، 20 درصد از واریانس کیفیت معطوف به سلامت روان را تبیین می‌کند. علاوه بر این کاهش استرس به تنهایی حدود 9 درصد واریانس کیفیت معطوف به سلامت جسمی را نیز تبیین می‌کند. الگوی بازنگری شده و نهایی از لحاظ شاخص‌های برازش و تناسب از شرایط نسبتاً مناسبی برخوردار است. به ترتیبی که کای اسکوئر به هنجار (X2/df) 51/1، ریشه دوم میانگین مربعات خطای برآورد (RMSEA) 059/0، ریشه میانگین مجذور باقی‏مانده (RMR) 11/0، شاخص نیکویی برازش (GFI) 89/0 و شاخص برازش تطبیقی (CFI) 91/0 به دست آمدند. چنان‏چه در جدول  مشاهده می‌شود حمایت خانواده از طریق کاهش استرس معادل 111/0 و 115/0 به صورت غیر مستقیم به ترتیب بر کیفیت معطوف به سلامت جسمی و کیفییت معطوف به سلامت روان اثر دارد. در مجموع بر اساس آن‏چه در جدول (4 و 5) و شکل (2) ارائه شد، نتایج مربوط به فرضیه‌های پژوهش به این شرح است:

فرضیه اول پژوهش مبنی بر این که ادراک از حمایت خانواده و کیفیت زندگی رابطه مثبت وجود دارد تنها مورد کیفیت معطوف به سلامت روان مورد تأیید قرار گرفت. فرضیه دوم که طی آن رابطه مثبتی بین ادراک از حمایت دیگران وکیفیت زندگی فرض شده است مورد تأیید قرار نگرفت. فرضیه سوم مبنی بر این که بین ادراک از حمایت اجتماعی با استرس رابطه منفی وجود دارد، تنها رابطه بین حمایت خانواده و کاهش استرس مورد تأیید قرار گرفت، ولی در مورد حمایت دیگران تأیید نشد. بالاخره فرضیه چهارم پژوهش که در آن رابطه منفی بین استرس و کیفیت زندگی فرض شده است نیز مورد تأیید قرار گرفت. فرضیه پنجم که به  بررسی میانجی گری کاهش استرس  در ارتباط بین حمایت اجتماعی و کیفیت زندگی می‏پردازد، از روش بوت استرپ[27] نرم‏افزار ایموس استفاده گردید که طی آن با توجه به معنادار شدن اثر غیر مستقیم حمایت خانواده بر کیفیت جسمی به واسطه حضور متغیر کاهش استرس می‏توان نتیجه گرفت که با احتمال 99 درصد ، نقش میانجی‏گری کاهش استرس در ارتباط میان حمایت خانواده و کیفیت جسمی مورد تأیید قرار می‏گیرد. کاهش استرس برای رابطه ادراک از حمایت خانواده با کیفیت جسمی نقش متغیر میانجی کامل ولی برای رابطه ادراک از حمایت خانواده با سلامت روان نقش یک متغیر میانجی مکمل را ایفا می‌کند. نیرومندترین حالت میانجی زمانی است که با حذف میانجی، اثر متغیر مستقل بر وابسته، تقریباً صفر شود (یعنی در شکل 1، c' = 0). در این حالت میانجی کامل[28] اتفاق می‏افتد. زمانی که اثر متغیر مستقل بر وابسته با حذف متغیر میانجی کاهش می‏یابد اما به صفر نمی‏رسد، دو حالت اتفاق می‌افتد یا اثر میانجی (a. b) مثبت است که در این حالت به آن میانجی مکمل[29] می‌گویند. یا اثر میانجی (a. b) منفی است که در این حالت به آن میانجی رقیب[30] می‌گویند (Zhao et al., 2010). چنان‏چه در جدول 5 مشاهده می‌شود نتایج آزمون بوت استراپ برای معناداری اثرات غیر مستقیم حاکی از معناداری تمام اثرات غیر مستقیم برای مدل نهایی است. نتایج آزمون حاکی از آن است که به احتمال 99 درصد اطمینان اثرات غیر مستقیم حمایت خانواده بر کیفیت زندگی جسمی و روانی از طریق کاهش استرس در حد 01/0 >P است.

جدول 7- اثرات مستقیم و غیر مستقیم استاندارد شده متغیر‌های مدل نهایی بر استرس و کیفیت زندگی

جدول 8- نتایج آزمون بوت استراپ برای اثر غیر مستقیم حمایت خانواده بر سلامت جسمی و روان از طریق کاهش استرس (مسیرa. b)