مقدمه و بیان مسأله

جهان امروز، جهان توسعه اقتصادی و صنعتی است و انرژی از ملزومات اساسی آن به شمار می‏رود؛ چنان‏چه انرژی یکی از تعیین‏‏کننده‏ترین عوامل در جهت‏دهی به تعامل کشورهای جهان است (مشیری و شاهمرادی، 1385). علی‏رغم آن‏که ایران از غنی‏ترین کشورهای جهان به لحاظ انرژی محسوب می‏گردد اما در زمره کشورهای در حال توسعه قلمداد می‏شود که علت عمده آن استفاده بهینه نکردن از این منابع است (اسدی مهماندوستی، 1388). بر اساس گزارش انجمن جهانی انرژی^[1] (WEC)، ایران در طی سال‏های 1990-2006 از جمله کشورهای دارای بالاترین شدت انرژی^[2] در جهان بوده است. به علاوه، در حالی‏که در سطح جهان شدت انرژی در حال کاهش است (Jamshidi, 2008)، این شاخص برای ایران حکایت از روندی متفاوت و صعودی دارد (ترازنامه انرژی، 1388). تجزیه و تحلیل شدت انرژی بخش‏های مختلف اقتصادی کشور (صنعت، حمل و نقل، خانگی- عمومی-تجاری، کشاورزی و سایر بخش‏ها) طی دوره 86-1376 حاکی از آن است که در میان بخش‏های مورد بررسی، تنها بخش خانگی-عمومی-تجاری با افزایش در شدت انرژی همراه بوده است (فطرس و براتی، 1390). افزایش در شهرنشینی، تغییر در سبک زندگی[3]، قیمت ارزان انرژی و پایین بودن سهم هزینه آن در کل هزینه‏های مصرفی خانوار که از اختصاص یارانه به آن نشأت می‏گیرد، نبود فرهنگ صحیح مصرف و استفاده از تجهیزات خانگی با راندمان پایین در مصرف انرژی از دلایل اصلی افزایش در شدت انرژی بخش خانگی است (فطرس و براتی، 1390؛ دهقان شبانی، 1385: 45)؛ بنابراین در ایران بخش خانگی-عمومی-تجاری بیش‏ترین سهم را در روند افزایشی شدت انرژی داشته است. مقایسه الگوی بخشی مصرف نهایی انرژی نیز در ایران با الگوی جهانی بیانگر تفاوتی اساسی است؛ چنان‏چه سهم مصرف انرژی بخش صنعت در ایران بسیار کم‏تر از متوسط جهانی و بر عکس سهم بخش خانگی-تجاری و بخش حمل‏و‏نقل بالاتر از متوسط جهانی است (ترازنامه انرژی، 1390).

در ایران در طی چند دهه گذشته، تلاش دولت برای کنترل رشد قیمت حامل‏های انرژی نسبت به افزایش قیمت سایر کالاها و خدمات یا نهاده‏های تولید پیامدهای زیر را به دنبال داشته است : 1– اختصاص بخش عظیمی از منابع و بودجه کشور به اعطای یارانه مستقیم و غیرمستقیم برای حامل‏های انرژی که بار مالی سنگینی را به دولت تحمیل کرده است و مجال اندکی برای صرف هزینه‏های عمرانی و سرمایه‏گذاری در زیر‏بناهای اقتصادی کشور فراهم آورده است (اکبری و همکاران، 1389). 2- به شکاف هرچه بیش‏تر قیمت این حامل‏ها با هزینه‏های تولید و عرضه آن‏ها در داخل (شاهمرادی و همکاران، 1389) و به مخاطره افتادن استمرار خدمات بخش انرژی منجر شده است (ترازنامه انرژی، 1390: 186). 3- علاوه بر این‏که در بخش تقاضا، سبب شکل‏گیری عادات و رفتارهای غلط مصرفی و اتلاف انرژی شده است، یکی از موانع اصلی در ارتقای بازدهی و کارایی تجهیزات خانگی مصرف­کننده انرژی و تکنیک‏های ساخت ساختمان است (نصراللهی، 1390؛ Farahmandpour et al., 2008). 4- به آلودگی فزاینده محیط زیست به ویژه در شهرهای بزرگ منجر شده است.

با وجود اذعان دولت‏های مختلف به وجود چنین معضلات مزمنی در کشور، موضوع هدفمندسازی یارانه‏ها تنها در دولت نهم به طور جد در دستور کار قرار گرفت لایحه آن پس از یک سال و نیم کارشناسی مستمر، تهیه شد و برای طی مراحل قانونی به مجلس شورای اسلامی ارسال گردید. مجلس نیز با تشکیل کمیسیون ویژه‏ای، پس از یک سال بررسی، لایحه را در دی ماه 1388 به تصویب رساند و علی‏رغم مخالفت تعدادی از اقتصاددانان و نمایندگان مجلس با نحوه اجرایی شدن آن، قانون هدفمندسازی یارانه‏ها با دستور رئیس‏جمهور از یکشنبه 28 آذرماه 1389 با طرح اصلاح (افزایش) قیمت حامل‏های انرژی و با محوریت کاهش مصرف انرژی تمامی بخش‏های مصرف‏کننده انرژی به ویژه بخش خانگی آغاز گردید.

در عصری که نگاه به مصرف، نه صرفاً همچون یک روند اقتصادی منفعت‏گرایانه بلکه به مثابه روندی اجتماعی – فرهنگی که شامل نشانه‏ها و نمادهای فرهنگی نیز هست در نظر گرفته می‏شود (باکاک، 1381)، برنامه‏ریزان و تصمیم‏گیرندگان در زمینه سیاست‏های کلان بهینه‏سازی مصرف انرژی باید به یافته‏ها و تحلیل‏های جامعه‏شناختی در ارتباط با این مقوله نیز تکیه کنند تا بتوانند میزان اثربخشی تصمیم‏گیری‏های خود و چگونگی واکنش گروه‏های گوناگون کلان اجتماعی را به سیاست‏ها و تصمیم‏های خود به نحو صحیحی بسنجند.

بخش خانگی متشکل از گروه‌هایی است که به لحاظ ویژگی‏های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی متفاوتند و به نظر می‏رسد تغییر یکسان قیمت دو حامل برق و گازطبیعی برای تمامی این گروه‏ها در نتیجه اجرای قانون هدفمندسازی یارانه‏ها، اثرات متفاوتی بر میزان مصرف انرژی هر گروه داشته باشد. بنابراین با گذشت حدود سه سال از اجرای این قانون و در آستانه اجرایی نمودن فاز دوم آن، پژوهش حاضر درصدد بررسی عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر مصرف انرژی (برق و گاز طبیعی) خانوارهای شهر اصفهان پس از اجرای قانون است.

پیشینه پژوهش

صالحی و امام‏قلی (1391)، در پژوهش خود به واکاوی رابطه میان آگاهی زیست‏محیطی ساکنان شهرستان سنندج با رفتارهای زیست‏محیطی آن‏ها (که از ترکیب سه مقوله مصرف انرژی، استفاده از وسایل دارای استانداردهای زیست‏محیطی و استفاده دوباره از وسایل قابل استفاده حاصل شده است) پرداخته‏اند. نتایج پژوهش حاکی از رابطه مستقیم میان رفتارهای مسؤولانه محیطی و آگاهی زیست‏محیطی بوده است. لاهیری نیز در پژوهش خود به نتایج مشابهی دست یافته است (Lahiri, 2011). فردوسی، مرتضوی و رضوانی (1386)، در مقاله خود به بررسی رابطه میان دانش زیست‏محیطی و نگرش‏ها با رفتارهای محافظت از محیط پرداخته‏اند. نتایج پژوهش حاکی از آن بوده است که دانش و نگرش افراد به مسائل زیست‏محیطی تعیین کننده‏هایی مهم در زمینه پیش‏بینی رفتارهای محافظت از محیط هستند. شاهنوشی و عبدالهی (1386) نیز در پژوهش خود به نتایج مشابهی دست یافته‏اند. کریمی و صفاری‏نیا (1384)، در مقاله خود به بررسی دیدگاه‏ها و نظریه‏های مربوط به شکل‏گیری نگرش‏ها و روش‏های تغییر آن پرداخته‏اند و به این نتیجه دست یافته‏اند که استفاده صحیح و منطقی از انرژی و فرآورده‏های آن مسأله‏ای است که با رفتار انسان ارتباط می‏یابد. اگر صرفه‏جویی در مصرف انرژی به عنوان یک رفتار در نظر گرفته شود، برای بررسی و ترغیب رفتار صرفه‏جویی انرژی در مصرف‏کنندگان باید به بررسی و تغییر نگرش‏ها پرداخت. کایزر، ولفینگ و فوهرر[4]، در مقاله خود با استفاده از تئوری رفتار برنامه‏ریزی شده آیزن به بررسی نگرش زیست‏محیطی و رفتارهای زیست‏محیطی در میان اعضای دو شرکت حمل و نقل سوئیسی پرداخته‏اند. نتایج حاکی از آن بوده است که دانش زیست‏محیطی و ارزش زیست‏محیطی 40 درصد از واریانس قصد رفتار زیست‏محیطی را توضیح داده‏اندکه به نوبه خود پیش‏بینی کننده 75 درصد از واریانس رفتار زیست‏محیطی است  (Kaiser et al., 199).

محمدی، صالحی و خوشفر (1390)، در مقاله خود به بررسی نحوه اثرگذاری سبک زندگی بر مصرف برق شهروندان گرگانی پرداخته‏اند. نتایج پژوهش حاکی از آن بوده است که زیربنای ساختمان، تعداد لوازم برقی موجود در منزل و نحوه معماری منزل بر میزان مصرف برق تأثیرگذار بوده است و بنابراین سبک زندگی افراد بر مصرف انرژی آن‏ها در بخش خانگی تأثیر مثبت معناداری داشته است. علاوه بر این، نتایج پژوهش بیانگر عدم تأثیر تحصیلات بر مصرف برق افراد بوده است. سلیمان، در مقاله خود به تخمین تابع تقاضای برق بخش مسکونی کره جنوبی با هدف بررسی تأثیرات بهبود کارایی انرژی، عوامل ساختاری و سبک‏های زندگی بر مصرف برق پرداخته است. نتایج پژوهش حاکی از آن بوده است که متغیرهای درآمد خانوار، قیمت برق و عوامل ساختاری (اندازه خانواده، توزیع سنی و شرایط آب و هوایی) و سبک زندگی بر مصرف انرژی تأثیر معناداری داشته‏اند (Suleiman, 2009).

سرمست و پورحسن (1389)، در مقاله خود با استفاده از نظریه پیر بوردیو[5] به بررسی عوامل مؤثر بر تغییر الگوی مصرف برق شهروندان تبریزی پرداخته‏اند. نتایج پژوهش حاکی از آن بوده است که سرمایه فرهنگی و سرمایه اقتصادی (درآمد و محل سکونت) از عوامل مؤثر بر الگوی مصرف برق شهروندان تبریزی است. تابلی و خواجوی (1388)، در مقاله خود درصدد واکاوی رابطه میان درآمد و سطح تحصیلات خانوارهای شهر تهران با میزان مصرف انرژی آن‏ها (آب، برق و گاز) بوده‏اند. نتایج حاکی از آن بوده است که میان درآمد خانوار و میزان مصرف مازاد بر الگوی مصرف بهینه انرژی همبستگی قوی و مثبتی وجود دارد اما رابطه معناداری میان تحصیلات خانوار با مصرف مازاد بر الگوی بهینه وجود ندارد. لطفعلی‏پور و لطفی (1383)، در مقاله خود به بررسی تأثیر عوامل مختلف بر تقاضای برق خانگی در استان خراسان پرداخته‏اند. نتایج پژوهش حاکی از آن بوده است که درآمد خانوار، موجودی وسایل برقی خانگی، شدت استفاده از وسایل برقی، قیمت لوازم برقی خانگی، بعد خانوارها، محل زندگی (شهر یا روستا)، تحصیلات، تعداد اتاق‏ها و زیربنای منزل با میزان مصرف برق رابطه مستقیم معناداری داشته‏اند. ساردیانو، لانگ، شیپر و هاوک، هلد و ریچی و همکاران نیز در پژوهش‏های خود بر تأثیر مثبت و معنادار درآمد خانوار بر مصرف انرژی آن صحه گذارده‏اند (Sardianou, 2005). نتایج پژوهش‏های هلد، اولسن و پورتینگا و همکاران نیز مؤید ارتباط مثبت و معنادار میان تحصیلات افراد و مصرف انرژی آن‏ها بوده است (Held, 1983). بوشهری و ولجنانت، در مقاله خود به تحلیل و برآورد منافع و هزینه‏های مستقیم ناشی از افزایش قیمت برق یارانه‏ای در کشور کویت پرداخته‏اند. نتایج حاکی از آن بوده است که تقاضای برق برای تمامی گروه‏های درآمدی بی‏کشش[6] است و خانوارهای با درآمد بالا به تغییرات در قیمت برق واکنش بیشتری نشان می‏دهند و انتظار بر آن است که مصرف آن‏ها بیش از دیگر خانوارها به ازای یک افزایش معین در قیمت برق کاهش یابد (Bushehri & Wohlgenant, 2012).

پژوهش حاضر از جمله معدود پژوهش‏های داخلی در زمینه مصرف انرژی خانوار است که رویکرد صرف اقتصادی به الگوی مصرف انرژی نداشته است بلکه به بررسی توأمان عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر در این حیطه پرداخته است.

مبانی نظری پژوهش

مبانی جامعه‏شناختی مصرف

نظریه‏های اجتماعی مصرف، مصرف را به صورت پدیده‏ای گروهی که یاری‏دهنده در شکل‏بندی و عضویت در گروه‏هاست، ترسیم می‏نمایند (محمدی، 1390: 40، به نقل از ویلک). با توجه به محوریت بحث مصرف در این پ‍ژوهش و ارتباط آن با مقوله پایگاه اقتصادی-اجتماعی که به عنوان یک متغیر کلیدی مورد بحث است، در این بخش، آراء و اندیشه‏های سه تن از متفکران برجسته (وبر[7]، وبلن[8] و بوردیو) که از منظر جامعه‏شناختی به تبیین ارتباط میان مصرف و پایگاه اقتصادی-اجتماعی با تأکید بر مفهوم سبک زندگی پرداخته‏اند، به اختصار بررسی شده است. آرتور آسابرگر و جورج زیمل[9] نیز از جامعه‏شناسان برجسته دیگری هستند که قائل به سبک زندگی طبقاتی بوده‏اند و عامل طبقه اقتصادی – اجتماعی را در شکل‏گیری سبک زندگی مؤثر دانسته‏اند. از اواخر دهه 1980 در ادبیات انرژی نیز پژوهشگران انرژی، مفهوم سبک زندگی را در مطالعه مصرف انرژی معرفی کرده‏اند و مطالعات متعددی با تأکید بر مفهوم سبک زندگی به تبیین ارتباط میان پایگاه اقتصادی –اجتماعی خانوار و مصرف انرژی آن پرداخته‏اند. از جمله پژوهش‏های صورت پذیرفته در این زمینه می‏توان به مطالعات: نادر و بکمنان[10] (1987)، ریچی و همکاران (1981)، کاسولیس[11] و همکاران (1981)، هلد (1983)، اولسن (1983)، کورتیس[12] و همکاران (1984)، والش[13] (1989)، شیپر و هاوک (1991)، ساموئلسن و بیک[14] (1991)، لوتزنهایزر[15] (1992)، لوتزنهایزر (1993)، لانگ (1993)، ناکاگیمی[16] (1996)، براندن و لویس[17] (1999)، پورتینگا و همکاران (2003) اشاره کرد (Sardianou, 2005).

در میان جامعه‏شناسان کلاسیک، ماکس وبرتنها کسی است که بدون داشتن هیچ اندیشه مبسوطی درباره مصرف و نقش آن در دنیای مدرن، با ارائه نظریه‏ای در زمینه قشربندی اجتماعی به بحث در این باره پرداخته است (تامین[18]، 1373: 9). به عبارت دیگر، نظریات وبر در زمینه مصرف به تبع مطالعات وی در زمینه سبک زندگی حاصل شده است و مفهوم سبک زندگی حاصل تأملات وی درباره مفاهیم «مرتبه منزلتی» و «منزلت» است (رئیسی، 1390: 28) که مقصود از آن، توزیع احترام و اعتبار و وجود تفاوت‏هایی است که از آن‏ها با عنوان سلسله مراتب اجتماعی نام برده می‏شود (شجاع، 1387: 49، به نقل از ربانی). به اعتقاد وی، گروه‏های منزلتی با تفاوت در سبک زندگی که بازتاب‏دهنده تفاوت‏های پرستیژی[19] آن‏هاست، بازشناسی می‏شوند[20]. وبر به عنوان نخستین مبنای تمایز گروه‏های منزلتی، هم به «فرآیند رسمی آموزش[21]» و هم به «پرستیژ تبار[22] (اصل و نسب) و پرستیژ شغل» توجه داشته که هر یک مبنایی برای نشان دادن سبک‏های مختلف زندگی فراهم می‏آورد (ریزمن و انگویتا[23]، 1383: 47؛ تامین، 1373: 11؛ ملک، 1388: 74). گروه‏های منزلتی به دنبال انحصار کالاها، فرصت‏ها و نمادهایی هستند که فراهم آورنده احترام باشد تا بدین وسیله فاصله اجتماعی خود و دیگران را به حداکثر برسانند (ریزمن و آنگویتا، 1383: 48). به عبارت دیگر، وبر می‏گوید: «با برخی ساده‏سازی‏های بیش از اندازه، کسی ممکن است بگوید که طبقات بر اساس روابط‏شان با تولید و تملک کالا قشربندی می‏شوند، در حالی که گروه‏های منزلتی بر اساس الگوهای مصرف خود به عنوان جلوه مخصوص شیوه‏های زندگی قشربندی می‏شوند. (ریزمن و آنگویتا، 1383: 50). همان‏طور که ریمر[24] به خوبی دریافته است، از نظر وبر جامعه فقط به لحاظ اقتصادی قشربندی نمی‏شود  آن‏چنان که مارکس معتقد است  بلکه بر اساس منزلت و راه و رسم آشکار شدن منزلت در «سبک زندگی»، گروه‏های اجتماعی مختلف نیز قشربندی می‏شوند (بنت[25]، 1386: 29).

تورشتاین وبلن نیز همچون وبر، به وجود رابطه میان الگوی مصرف به عنوان یکی از ابعاد فکری و رفتاری حیات اجتماعی با پایگاه اقتصادی-اجتماعی به خصوص از بعد منزلتی و اجتماعی آن معتقد است و بدین منظور نظریه‏ای درباره سبک زندگی ارائه نموده است. به اعتقاد وی، سبک زندگی، شیوه‏ای از زندگی است که علاوه بر مصرف، ارزش‏ها، نگرش‏ها، مسائل جمعیت‏شناختی، تفاوت‏های جنسیتی، موقعیت اقتصادی، شغل و طبقه اجتماعی را نیز در بر‏می‏گیرد. از نظر وبلن، الگوهای مصرف را عموماً نباید تنها بر حسب کارکردهای آشکار آن‏ها تبیین کرد بلکه کارکرد پنهانی بالا بردن منزلت اجتماعی را نیز باید به حساب آورد. در برخی موارد ممکن است یک الگوی مصرف حتی هیچ‏گونه کارکرد آشکاری نداشته باشد و آن را تنها باید بر حسب بالا بردن منزلت اجتماعی توجیه کرد (مهدوی‏کنی، 1386: 366).

اهمیت سبک زندگی برای درک روابط میان ثروت، منزلت و قدرت در جامعه مصرفی به نحو درخشانی در مطالعه وبلن درباره طبقه مرفه نوظهور در آمریکای اواخر قرن نوزدهم نشان داده شده است. این طبقه مرفه از افرادی تشکیل می‏شد که ثروت و منزلت خود را با تلاش بسیار، کار سخت و انباشت سرمایه به چنگ آورده بودند. وبلن نشان می‏دهد که این افراد چگونه می‏کوشیدند منزلت نوآمده خویش را با تقلید از سبک زندگی طبقات بالای اروپایی به نمایش بگذارند و سلایق آن‏ها را در مد، غذا، فعالیت‏های فراغتی و تفریحی و... مو به مو تقلید کنند. وبلن برای این فعالیت، اصطلاح «مصرف نمایشی» را وضع کرد (بنت، 1386: 27).

مطابق با استدلال وبلن، عادات فکری که با پایگاه فرد در نظام اجتماعی و شغلی همخوان هستند، در رفتار وی منعکس می‌شوند و رفتار (از جمله رفتار مصرفی) افراد را شکل می‏دهند (کوزر[26]، 1389).

پیر بوردیو یکی از برجسته‏ترین جامعه‏شناسان حوزه مصرف، بیش از همه برای بسط نظریه‏های اجتماعی مصرف تلاش کرده است، با این استدلال که مصرف، سلائق و سبک‏های گروهی را که طبقات اجتماعی مشابه را تصرف کرده است منعکس می‏سازد. به اعتقاد وی، به لحاظ منطقی در هر جامعه‏ای که تفکیک اجتماعی وجود دارد، مصرف نقش مهمی در ارزیابی یا به چالش کشیدن رتبه و پایگاه دارد (محمدی، 1390: 30، به نقل از ویلک).

مطابق با نظریه بوردیو، انسان‏ها در فضاهای اجتماعی بر اساس سرمایه‏هایی که در اختیار دارند، عمل می‏کنند. وی از چهار نوع سرمایه سخن می‏گوید: 1- سرمایه اجتماعی[27] 2-سرمایه فرهنگی[28] 3- سرمایه اقتصادی[29] 4- سرمایه نمادین[30]. بر اساس اندیشه‏های وی، این سرمایه‏ها با کمیت‏های متفاوتی در اختیار گروه‏های طبقاتی مختلف قرار دارد (شجاع، 1387: 51) و تمامی فعالیت‏های زندگی آن‏ها از گوش دادن به موسیقی، نحوه لباس پوشیدن، غذا خوردن و به عبارت دقیق‏تر، سبک زندگی آن‏ها را تحت تأثیر قرار می‏دهد (محمدی، 1390، به نقل از فاضلی و همکاران). در واقع سبک زندگی در اندیشه بوردیو مبنایی طبقاتی دارد؛ به عبارتی، موقعیت طبقاتی افراد، عادات و اشتغالات فرهنگی متمایزی را شکل می‏دهد و در نتیجه سبک‏های زندگی مختلفی را پدید می‏آورد (رستگار، 1386: 74). از دیدگاه وی، مصرف نه تنها ارضای نیازهای زیستی نیست بلکه متضمن نشانه‏ها، نمادها، ایده‏ها و ارزش‏هاست. به تعبیر وی، مصرف در دوران جدید روندی است که در آن خریدار کالا، از طریق به نمایش گذاشتن کالاهای خریداری شده، فعالانه در تلاش برای خلق و حفظ هویت خویش است (محمدی، 1390، به نقل از غلامرضایی).

مطالعه پرآوازه بوردیو با عنوان تمایز (1984)، با بسط‏دادن به اندیشه‏های وبر، زیمل[31] و وبلن، سبک زندگی را به منزله بازتاب منزلت اجتماعی مفهوم‏پردازی می‏کند. مطابق با استدلال وی، کرد و کارهای مربوط به سبک زندگی که افراد آن‏ها را انجام می‏کنند، پیام‏هایی درباره سطح ثروت، موفقیت، شأن و منزلت آن‏ها به جامعه صادر می‏کند. به گفته بوردیو، هرچند سبک‏های زندگی ظاهراً به صورت مستقل برساخته می‏شوند و شکل‏هایی از عمل فرهنگی هستند که به صورت تأملی پیکربندی می‏شوند ولی پیوند تفکیک‏ناپذیری با تجربه‏های مربوط به طبقه دارند (بنت، 1386) (بوردیو دسته‏بندی‏های طبقاتی را به طور تجربی و بر اساس پایگاه شغلی تعریف می‏کند (شجاع، 1387: 52)).

مبانی فرهنگی مصرف انرژی

فرهنگ بستری است که تمامی رفتارهای پایدار اجتماعی انسان در درون آن شکل می‏گیرد. منظور از بستر، محیط غیر مادی ساخته شده توسط بشر در مدتی طولانی است که شامل ارزش‏ها، باورها، آداب و رسوم و... است که توسط اکثریت جامعه پذیرفته می‏شود و مهم‏ترین ویژگی آن، پایداری و چسبندگی است. در حقیقت رفتارهای پایدار انسان نتیجه فرهنگ خاصی است که دارد. تفاوت رفتارها، نتیجه تفاوت فرهنگ‏هاست. بر این اساس، تغییر رفتارهای پایدار تنها در صورت تغییر فرهنگ ممکن است؛ بنابراین برای تغییر رفتار مصرفی جامعه باید برای عامل فرهنگ اعتبار خاصی قائل گردید (موسایی، 1388).

امروزه از صرفه‏جویی در مصرف انرژی به عنوان رفتاری زیست محیطی[32] سخن گفته می‏شود (فاضلی و همکاران، 1385: 15)؛ چنان‏چه سبک زندگی خانوار در مصرف انرژی می‏تواند منعکس کننده درک خانوار از مسؤولیت‏های زیست‏محیطی خود و نیز نگرانی درباره منابع انرژی باشد (Held, 1983; Van Raaij & Verhallen, 1983; Weber & Perrels, 2000). استفاده بی‏رویه از انرژی در منازل، استفاده از تولیدات یک‏بار مصرف، استفاده از وسایل نقلیه شخصی، استفاده از انواع آفت‏‏کش‏ها، دفع مواد زائد به روش غیر بهداشتی، جمع‏آوری و تفکیک نکردن زباله به منظور بازیافت و بسیاری از رفتارهای مخرب زیست‏محیطی دیگر همگی نتیجه رفتارهای محیطی انسان است (بارو[33]، 1380؛ صالحی و امام‏قلی، 1390).

به اعتقاد جامعه‏شناسان محیط‏زیستی، مسائل زیست‏محیطی به صورت گسترده‏ای در ارزش‏ها، نگرش‏ها و باورهای سنتی یک جامعه معین ریشه دارند شکل‏دهنده رفتار انسان نسبت به محیط‏زیست هستند و در مجموع می‏توان از آن‏ها با عنوان «فرهنگ زیست‏محیطی» نام برد. در ادامه با تأکید بر یکی از مهم‏ترین انواع رفتارهای زیست‏محیطی (رفتار صرفه‏جویی در مصرف انرژی) به ارائه نظریه‏های مرتبط پرداخته شده است.

فرهنگ زیست‏محیطی

تبیین رفتارهای زیست‏محیطی در قالب نظریه‏ها و الگوهای گوناگونی بررسی شده است. یکی از ابتدایی‏ترین نظریه‏ها در این زمینه، توسط فیش‏بین و آیزن[34] با عنوان «فعالیت تفکر شده[35]» مطرح شده است. بعدها در باره این نظریه تجدید نظر شد و با عنوان نظریه «رفتار برنامه‏ریزی شده[36]» بسط داده شد. مطابق با نظریه فعالیت تفکر شده، یک کنش یا رفتار در پی زنجیره‏ای از عوامل روی می‏دهد. قصد رفتار[37] که از پیشایندهای بدون واسطه انجام یک رفتار است، تابع نگرش‏ها و هنجارهای ذهنی شخص برای انجام دادن یک فعالیت مشخص است (Kaiser et al., 1991). نگرش به رفتار، متغیری فردی و شخصی است که طی آن رفتار از منظر خود فرد کنشگر ارزیابی می‏گردد اما متغیر دوم «هنجارهای ذهنی[38]» منعکس کننده نفوذ و فشار اجتماعی است که شخص آن را برای انجام یک رفتار احساس و ادراک می‏کند و برآیندی از انتظارات و ارزش‏های اجتماعی و اصول اخلاقی است (نواح و فروتن‏کیا، 1390). مطابق با این نظریه، اطلاعات و دانش از واقعیت‏های خاص، از پیش شرط‏های ضروری برای هر نگرش است. دانش ضرورتی برای انجام موفقیت‏آمیز فعالیت‏ها قلمداد می‏شود. در واقع، دانش به مثابه ابزاری برای چیره شدن بر موانع روان‏شناختی نظیر ناآگاهی یا اطلاعات غلط به کار گرفته می‏شود. اگرچه دانش همیشه تأثیر مستقیمی بر رفتار ندارد اما مکانیسم‏های دیگری را تقویت می‏کند که تغییر رفتار را تسهیل می‏کند (فردوسی و همکاران، 1386، به نقل از فریچ[39]).

نظریه دیگری که توسط هینز و همکارانش مطرح شده است، شباهت زیادی به نظریه فیش‏بین و آیزن دارد (Hines et al., 1987). این الگو مبتنی بر بررسی فراتحلیلی از 128 مطالعه از سال 1970 است. در این بررسی فراتحلیلی، متغیرهای تعیین کننده رفتار زیست‏محیطی در سه طبقه دسته‏بندی شده‏اند که عبارتند از: 1- متغیرهای شناختی 2- متغیرهای روان‏شناختی 3- متغیرهای جمعیت‏شناختی. در این طبقه‏بندی، دانش جزء متغیرهای شناختی است. نگرش‏ها، منبع کنترل[40]، مسؤولیت‏پذیری شخصی و تعهد شفاهی، متغیرهای روان‏شناختی دانسته شده‏اند. سن، تحصیلات، درآمد، جنسیت، نژاد و وضعیت تأهل جزء متغیرهای جمعیت‏شناختی قرار می‏گیرند. به عقیده هینز، تمایل فرد برای رفتارهای مسؤولانه به تنهایی برای تحقق پذیرفتن رفتار کافی نیست زیرا رفتار مسؤولانه محیطی تحت تأثیر فشارهای اقتصادی و اجتماعی و فرصت انتخاب رفتارهای متفاوت نیز واقع می‏گردد. در این فراتحلیل مشخص شده است که تعهد شفاهی از مهم‏ترین متغیرهاست که رابطه نزدیکی با رفتار واقعی دارد. تعهد نیز با دانش، مهارت و شخصیت افراد مرتبط است (صالحی عمران و آقا محمدی، 1387).

فریتیوف[41] (1386) معتقد است که تحصیل دانش زیست‏محیطی نخستین گام در راه نیل به جوامع پایدار است و اساساً شرط بقای آینده بشریت، آگاهی زیست‏محیطی، توانایی فهم اصول شناخت محیط‏زیست و زندگی کردن بر پایه آن‏هاست. گامبر و سوتیزکی، دانش زیست‏محیطی را به عنوان توانایی فرد در درک و ارزیابی اثر جامعه بر اکوسیستم تعریف نموده‏اند و خاطر نشان می‏کنند که آگاهی زیست‏محیطی خود را در قالب درک مسائل زیست‏محیطی و منشأ آن‏ها، مسائل و پیامدهای آن نشان می‏دهد (Gambro & Swizky, 1996). فریک و همکارانش، سه شکل از دانش محیطی را مطرح نموده‏اند که عبارتند از: دانش نظام‏مند[42]، دانش مربوط به عمل[43] و دانش اثربخشی[44] (Frick et al., 2004) . دانش نظام‏مند به نحوه عمل اکوسیستم می‏پردازد. دانش مربوط به عمل، طیف وسیعی از راه حل‏های رفتاری را در برمی‏گیرد و دانش اثربخشی، دانشی است که به فرد برای انتخاب راه حل‏های رفتاری کمک می‏کند. نتایج مطالعات حاکی از تأثیر بیشتر دانش مربوط به عمل و دانش اثربخشی در مقایسه با دانش نظام‏مند بر رفتار است. علی‏رغم آن‏که دانش نظام‏مند تأثیر مستقیمی بر رفتار ندارد، مبنایی ضروری برای دانش مربوط به عمل و دانش اثربخشی است (فردوسی، مرتضوی و رضوانی، 1386).

بار معتقد است که «این تصور در قلب سیاست‏گذاری‏های دولتی جای دارد که دانش مناسب تأثیرات ملموسی بر رفتار خواهد داشت» (Barr, 2003). انتشار اطلاعات[45] با استفاده از روش‏های گوناگون همچون برچسب زدن تجهیزات خانگی مصرف کننده انرژی، از طریق افزایش دانش خانوار درباره راه‏های موجود و ممکن برای صرفه‏جویی در مصرف انرژی استراتژی مؤثری برای تحریک خانوار به صرفه‏جویی در مصرف انرژی است (Sarduabiy, 2005، به نقل از اولسن، هلد، مک دوگال و همکاران). شیپر و هاوک (1991) معتقدند که مصرف کنندگان (خانوار) نه تنها ممکن است فاقد آگاهی لازم درباره هزینه‏ها و منافع ناشی از ارتقای کارایی انرژی باشند بلکه ممکن است نحوه استفاده از اطلاعات خود را نیز ندانند. بنابراین تمامی انواع اطلاعات (اعم از اطلاعات بازخوردی[46]، اطلاعات عمومی، اطلاعات خاص و یا آگاهی‏های رفتاری) می‏تواند در فرآیند صرفه‏جویی در مصرف انرژی خانوار مؤثر واقع شود (Van Raaij & Verhallen, 1983).

استرن، دیتز[47] و کالف (1993) مطرح می‏کنند که نوع نگرش به محیط ریشه در نظام ارزشی اشخاص دارد. ارزش‏ها به صورت نوعی به عنوان اهداف یا استانداردهای مهم زندگی مفهوم‏سازی شده‏اند و به صورت خط راهنمایی در زندگی عمل می‏کنند. به همین دلیل ممکن است مبنایی برای شکل‏دهی به نگرش‏ها و در نتیجه رفتار باشند (محمدی، 1390: 35، به نقل از پورتینگا؛ اسشوارتز[48] و زلزنی[49]). نگرش‏های افراد در مورد موضوعات محیطی بر اساس نوع ارزشی است که این اشخاص برای خود، دیگران و یا گیاهان و حیوانات (موجودات دیگر) قائل هستند. بر این اساس سه دسته نگرش مطرح می‏گردد: 1- علاقه به آسایش خود که نگرش «خودمحوری» نامیده می‏شود. 2- علاقه به آسایش موجودات انسانی دیگر که نگرش «نوع دوستی» نامیده می‏شود. 3- علاقه به موجودات غیرانسانی یا محیط‏زیست که نگرش «زیست‏محیطی[50]» نامیده می‏شود. هر یک از این سه نوع نگرش به علایق محیطی متفاوتی منجر می‏شوند. اگر علاقه به مسائل محیطی مبتنی بر نفع شخصی باشد، زمانی شخص هزینه‏هایی برای حفظ محیط متقبل خواهد شد که فوایدی برای وی داشته باشد. اگر علاقه محیطی به طور کامل مبتنی بر نگرش نوع‏دوستی باشد، زمانی فرد هزینه‏هایی برای حفظ محیط می‏پردازد که منجر به حفظ موجودات انسانی دیگر شود. اگر علاقه فقط مبتنی بر ارزش‏های زیست‏محیطی باشد، توجه شخصی معطوف به گونه‏های دیگر و محیط‏های طبیعی است (صالحی عمران و آقا محمدی، 1387).

بکر و سلیگمن[51] (1981) معتقدند که «نگرش‏های صحیح درباره مصرف انرژی شرط ضروری برای بروز رفتارهای صحیح در مصرف انرژی است». از آن‏جا که نگرش‏های جدید می‏تواند ایجاد شود، ارتباط میان نگرش و رفتار کارکردهای مهمی برای استراتژی‏های انرژی داراست (Collins et al., 1979). البته نگرش‏های هوشیارانه درباره مصرف انرژی همواره به رفتاری صرفه‏جویانه در مصرف انرژی منجر نمی‏گردد. نگرش‏ها می‏تواند به قصد رفتاری صحیح و مناسبی منجر شود اما هنجارهای اجتماعی، فقدان دانش در زمینه رفتارهای صحیح در مصرف انرژی و عوامل نهادی می‏توانند مانع از تبدیل قصد رفتار به بروز رفتار شوند (Van Raaij & Verhallen, 1983).

با الهام از رویکردهای نظری مطرح شده در بالا، الگوی نظری و فرضیه‏های پژوهش برای مشخص نمودن ویژگی‏های اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر میزان تغییر مصرف برق و گاز طبیعی خانوارهای شهر اصفهان پس از اجرای قانون هدفمندسازی یارانه‏ها، به شرح زیرند:

شکل 1- الگوی نظری پژوهش

فرضیه‏های پژوهش

1-              میزان کاهش در مصرف برق با پایگاه اقتصادی–اجتماعی خانوار رابطه داشته است.

2-              میزان کاهش در مصرف برق با فرهنگ زیست‏محیطی خانوار رابطه داشته است.

3-              میزان کاهش در مصرف گاز طبیعی با پایگاه اقتصادی–اجتماعی خانوار رابطه داشته است.

4- میزان کاهش در مصرف گاز طبیعی با فرهنگ زیست‏محیطی خانوار رابطه داشته است.

روش پژوهش

این پژوهش به لحاظ هدف، کاربردی و به لحاظ ماهیت و روش، توصیفی-تحلیلی و علّی-تطبیقی (پس رویدادی) است. داده‏های مورد نیاز برای بررسی فرضیه‏های پژوهش به روش میدانی گردآوری شده‏اند. جامعه آماری پژوهش حاضر، تمامی خانوارهای ساکن در مناطق پانزده‏گانه شهرداری اصفهان بوده‏اند. از مجموع 492767 خانوار ساکن در شهر اصفهان در سال 1390، 145 خانوار با استفاده از فرمول کوکران (در سطح اطمینان 90 درصد[52]) انتخاب شده‏اند و با روش نمونه‏گیری تصادفی ساده به آنان مراجعه شد و داده‏های پژوهش گردآوری شده‏اند. پرسشنامه‏های مورد استفاده در پژوهش توسط زنان متأهل تکمیل شده است؛ زیرا از یک سو، زنان و مادران به عنوان مربیان فرزندان و مدیران داخلی منازل، در مقایسه با سایر اعضای خانواده نقشی دو چندان در شکل‏دهی ارزش‏ها، نگرش‏ها و رفتارهای خانواده دارند و از سوی دیگر، زنان به عنوان یکی از ارکان مهم خانواده که در مقایسه با سایر اعضا استفاده بیشتری از تجهیزات خانگی مصرف‏کننده انرژی دارند، نقش مهمی در الگوی مصرف انرژی خانوار ایفا می‏کنند (صالحی و محمدی، 1389، به نقل از همتی)؛ بنابراین به نظر می‏رسد از میان اعضای خانواده، زن یا مادر عضو مناسب‏تری برای سنجش فرهنگ خانوار باشد.

روایی پرسشنامه مورد استفاده در سنجش متغیر فرهنگ زیست محیطی به دو روش اعتبار صوری و تحلیل عاملی تاییدی بررسی شده است؛ در حالی که برای متغیر پایگاه اقتصادی – اجتماعی به روش اعتبار صوری اکتفا شده است[53]. بر اساس جدول (1) و مطابق با نتایج تحلیل عاملی، آماره KMO برای متغیرهای پایگاه اقتصادی-اجتماعی و فرهنگ زیست‏محیطی خانوار به ترتیب برابر با 0.76 و 0.69 بوده که هر دو در سطح 0.95 معنادار هستند؛ بنابراین بارگذاری گویه‏ها توسط هر یک از این دو عامل قابل قبول است و نشان‏دهنده قدرت تبیین‏کنندگی بالای گویه‏های ساخته شده برای سنجش این دو متغیر است. برای سنجش میزان پایایی قسمت‏های مختلف پرسشنامه نیز از روش آلفای کرونباخ استفاده شده است و جدول (1)، مقادیر ضریب آلفا برای قسمت‏های مختلف پرسشنامه را نشان می‏دهد. نتایج حاکی از وجود پایایی در حد قابل قبول یا خوب برای قسمت‏های مختلف پرسشنامه است.

جدول 1- نتایج آزمون KMO برای تعیین روایی و ضرایب آلفا برای تعیین پایایی قسمت‏های مختلف پرسشنامه

          منبع: یافته‏های پژوهش

مدل تجربی پژوهش

برای بررسی فرضیه‏های پژوهش، از مدل تجربی زیر استفاده شده است:

شکل 2- الگوی تجربی پژوهش

تعاریف عملیاتی متغیرهای پژوهش

تعریف عملیاتی متغیرهای وابسته پژوهش

میزان کاهش (صرفه‏جویی) در مصرف برق و گاز طبیعی خانوار پس از اجرای قانون هدفمندسازی یارانه‏ها: برای سنجش این دو متغیر، 2 گویه درباره میزان کاهش (صرفه‏جویی) مصرف برق و گازطبیعی خانوار پس از اجرای قانون هدفمندسازی یارانه‏ها با استفاده از طیف لیکرت 5 گزینه‏ای از خیلی زیاد تا خیلی کم در پرسشنامه گنجانده شده است. گویه‏های مربوط به سنجش این دو متغیر در پیوست 1 ارائه شده است.

تعاریف عملیاتی متغیرهای مستقل پژوهش

الف) پایگاه اقتصادی-اجتماعی خانوار: در پژوهش حاضر مبنای سنجش متغیر پایگاه اقتصادی–اجتماعی، شاخص‏های ثروت و منزلت است و از شاخص قدرت صرف‏نظر شده است. بدین‏منظور با یک جمع‏بندی کلی از مطالعات پیشین مرتبط، برای سنجش ثروت و منزلت خانوار از 4 شاخص‏ عینی در قالب 11 گویه استفاده شده است. این شاخص‏ها عبارتند از: 1- درآمد ماهیانه مجموع اعضای خانواده 2- ارزش دارایی‏ها (واحد مسکونی و اتومبیل) 3- سطح تحصیلات 4- نوع اشتغال (منزلت شغلی). برای تعیین پایگاه اقتصادی-اجتماعی خانوار بدین‏صورت عمل شده است: ابتدا به هر یک از شاخص‏های مذکور، مطابق با پژوهش‏های پیشین مرتبط، وزن خاصی داده شد که عبارتند از: 1- درآمد ماهیانه مجموع اعضای خانواده: 4؛ 2- ارزش واحد مسکونی: 2.4 و ارزش اتومبیل: 1.7؛ 3- سطح تحصیلات: 4.3 و 4- نوع اشتغال (منزلت شغلی): 5. از حاصل‏ضرب نمره خانوار در هر شاخص در وزن آن شاخص، نمره جزئی خانوار در هریک از شاخص‏ها تعیین شد. در نهایت از مجموع نمرات جزئی خانوار، امتیاز کل خانوار محاسبه گردید (ذاکری نصرآبادی، 1384: 120، به نقل از مسعودنیا).

ب) فرهنگ زیست‏محیطی خانوار: برای انطباق بیشتر ابعاد فرهنگ زیست‏محیطی خانوار در دو بعد دانش زیست‏محیطی و نگرش زیست‏محیطی با موضوع پژوهش، در ساختن گویه‏های مربوط به سنجش این دو بعد بر مقوله مصرف انرژی (به عنوان یکی از انواع رفتارهای زیست‏محیطی) تأکید شده است که در پژوهش حاضر از آن‏ها با عناوین دانش زیست‏محیطی خاص مربوط به عمل مصرف انرژی (برق و گاز طبیعی) و نگرش زیست‏محیطی خاص (مصرف انرژی) یاد شده است؛ در حالی که برای سنجش بعد ارزش زیست‏محیطی از گویه‏های استاندارد کایزر، ولفینگ و فوهرر استفاده شده است و با توجه به فرهنگ جامعه ایران و با استفاده از نظریات تکمیلی استادان دانشگاه اصلاح و بازبینی شده است. نحوه سنجش هر یک از سه بعد فرهنگ زیست‏محیطی که در مجموع در قالب 26 سؤال در پرسشنامه لحاظ شده است، به تفکیک در زیر ارائه شده است:

1- دانش زیست‏محیطی خاص مربوط به عمل (مصرف برق و گاز طبیعی): برای سنجش و اندازه‏گیری این متغیر، 10 سؤال مورد سنجش از عدد صفر تا 10 شماره‏گذاری شده است. امتیاز 1 برای سؤالی است که پاسخ صحیح بدان داده شده است. برای پاسخ نادرست نیز امتیازی لحاظ نشده است. بدین‏ترتیب 10 سؤال مورد سنجش دانش با 11 عدد (از صفر تا10) به پنج بازه تقسیم‏بندی شده است و هر بازه رتبه‏ای را به خود اختصاص داده است: بازه صفر دانش بسیار پایین، بازه 3-1 دانش پایین، بازه 6-4 دانش متوسط، بازه 8-7 دانش بالا و بازه 10-9 دانش بسیار بالا. گویه‏های مربوط به سنجش این متغیر به تفکیک دو حامل انرژی برق و گاز طبیعی در پیوست 2 ارائه شده است. 2- نگرش زیست‏محیطی خاص (مصرف انرژی): برای سنجش و اندازه‏گیری این متغیر، از طیف لیکرت 5 گزینه‏ای از کاملاً موافقم تا کاملاً مخالفم در قالب 10 گویه استفاده شده است. گویه‏های مربوط به سنجش این متغیر در پیوست 3 ارائه شده است.3 - ارزش زیست‏محیطی: برای سنجش و اندازه‏گیری متغیر ارزش زیست‏محیطی در قالب 6 سؤال از طیف لیکرت 5 گزینه‏ای از کاملاً موافقم تا کاملاً مخالفم استفاده شده است. گویه‏های مربوط به سنجش این متغیر در پیوست 4 ارائه شده است.

در نهایت برای تعیین سطح فرهنگ زیست‏محیطی خانوار، بدین‏صورت عمل شده است: ابتدا سطح فرهنگ و یا به عبارتی، نمره و امتیاز خانوار در هر زیر بخش (که با استفاده از طیف لیکرت ارزش‏گذاری شده است)، بر اساس جمع نمرات آن در آن زیربخش محاسبه شده است. سپس سطح کل فرهنگ از جمع نمرات 3 زیر بخش مربوطه حاصل شده است. از آن‏جا که تعداد سؤالات به کار رفته برای سنجش زیر بخش‏های مختلف متفاوت بوده است، دامنه مورد انتظار در هر زیر بخش فرق می‏کرد. برای مقایسه بهتر نمرات زیر بخش‏های مختلف با یکدیگر، نمره هر زیر بخش بر تعداد سؤال‏های تشکیل‏دهنده آن تقسیم شده است که در نتیجه آن، نمره مورد انتظار در همه زیر بخش‏ها مساوی گردید. سرانجام از حاصل‏جمع مقادیر میانگین هر سه زیر بخش، نمره کلی فرهنگ زیست‏محیطی خانوار محاسبه شده است.

یافته‏های پژوهش

1.              تجزیه و تحلیل توصیفی پرسش‏نامه بر اساس سؤالات اصلی

تجزیه و تحلیل توصیفی سؤالات مربوط به متغیرهای میزان کاهش در مصرف برق و گاز طبیعی خانوار پس از اجرای قانون هدفمندسازی یارانه‏ها، جدول (2)، توزیع فراوانی و شاخص‏های توصیفی مربوط به دو متغیر میزان کاهش در مصرف برق و گاز طبیعی خانوارهای شهر اصفهان پس از اجرای قانون را نشان می‏دهد. بر اساس جدول و مطابق با اظهارات خانوارها، برای هر دو متغیر بیشترین فراوانی مربوط به کاهش متوسط با 42.8 درصد و کم‏ترین فراوانی مربوط به کاهش خیلی زیاد با 1.4 درصد بوده است. همچنین مطابق با جدول، میانگین میزان کاهش مصرف برق و گاز طبیعی خانوارهای نمونه پس از اجرای قانون به ترتیب برابر با 2.54 و 2.51 بوده است که کم‏تر از متوسط طیف لیکرت؛ یعنی 3 است؛ این بدان معناست که مطابق با اظهارات خانوارها، قانون هدفمندسازی یارانه‏ها تنها به میزان کمی به کاهش در مصرف برق و گاز طبیعی خانوار منجر شده است. برای تعمیم نظرات خانوارهای نمونه به کل جامعه باید از آزمون‏های آماری استنباطی استفاده شود.

2.                  

3.                جدول 2- توزیع فراوانی و شاخص‏های توصیفی دو متغیر میزان کاهش در مصرف برق و گاز خانوارهای شهر اصفهان پس از اجرای قانون

              منبع: یافته‏های پژوهش

تجزیه و تحلیل توصیفی سؤالات مربوط به متغیر پایگاه اقتصادی-اجتماعی خانوار

جدول (3)، توزیع فراوانی متغیر پایگاه اقتصادی-اجتماعی و شاخص‏های آن را به تفکیک در خانوارهای نمونه نشان می‏دهد. بر اساس جدول و مطابق با توزیع فراوانی متغیر درآمد ماهیانه خانوار، بیشترین فراوانی مربوط به خانوارهای با درآمد پانصد هزار تا یک میلیون و پانصد هزار تومان با 53.8 درصد (طبقه پایین) و کم‏ترین فراوانی مربوط به خانوارهای با درآمد کم‏تر از پانصد هزار تومان (طبقه پایین پایین) و با درآمد بیش‏تر از چهار میلیون تومان (طبقه بالای بالا) بوده است. توزیع فراوانی مرتبط با متغیرهای ارزش اتومبیل و ارزش واحد مسکونی نیز مؤید آن است که برای هر دو متغیر، بیشترین فراوانی مربوط به خانوارهای طبقه پایین به ترتیب با 44.1 و33.1 درصد و کم‏ترین فراوانی مربوط به خانوارهای طبقه بالای بالا به ترتیب با 4.8 و 6.9 درصد بوده است. توزیع فراوانی متغیر میزان تحصیلات نیز حاکی از آن است که بیشترین فراوانی مربوط به خانوارهای با پایگاه پایین و کم‏ترین فراوانی مربوط به خانوارهای با پایگاه بالای بالا بوده است. توزیع فراوانی متغیر میزان تحصیلات خانوارهای نمونه نشان می دهد بیشترین فراوانی مربوط به خانوارهای با پایگاه پایین و کم‏ترین فراوانی مربوط به خانوارهای با پایگاه بالای بالا بوده است. خانوارهای نمونه بر حسب منزلت شغلی نیز به پنج گروه تقسیم‏بندی شده‏اند. بیشترین فراوانی مربوط به منزلت شغلی پایین (39.3 درصد) و پایین پایین (37.9 درصد) و کم‏ترین فراوانی مربوط به منزلت شغلی بالای بالا (3.4 درصد) و متوسط (4.8 درصد) بوده است. در نهایت مطابق با توزیع فراوانی متغیر پایگاه اقتصادی-اجتماعی خانوارهای نمونه، بیشترین فراوانی مربوط به خانوارهای با پایگاه اقتصادی-اجتماعی پایین با 36.55 درصد و کم‏ترین فراوانی مربوط به خانوارهای با پایگاه اقتصادی-اجتماعی بالای بالا بوده است.

جدول 3-توزیع فراوانی متغیر پایگاه اقتصادی-اجتماعی و شاخص‏های آن در خانوارهای نمونه

     منبع: یافته‏های پژوهش

تجزیه و تحلیل توصیفی سؤالات مربوط به متغیر فرهنگ زیست‏محیطی خانوار

تجزیه و تحلیل توصیفی سؤالات مربوط به دانش زیست‏محیطی خاص (مصرف انرژی)

مطابق با آن‏چه پیشتر درباره نحوه سنجش میزان دانش زیست‏محیطی گفته شد، توزیع فراوانی افراد نمونه بر حسب این زیر بخش در جدول (4) ارائه شده است. مطابق با جدول (4)، از کل جمعیت نمونه، 1.4 درصد دانش بسیار پایین، 64.8 درصد (بیش از نیمی از افراد نمونه) دانش پایین، 31.7 درصد از دانش متوسط، 2.1 درصد دانش بالایی داشته‌اند. دانش زیست‏محیطی هیچ یک از افراد نمونه در سطح بسیار بالا قرار نداشته است. بنابراین نتایج حاکی از دانش پایین افراد نسبت به مسائل زیست‏محیطی خاص (مصرف انرژی برق و گاز طبیعی) بوده است.

جدول 4- توزیع فراوانی متغیر میزان دانش زیست‏محیطی خاص (مصرف انرژی برق و گاز طبیعی) در نمونه منتخب

            منبع: یافته‏های پژوهش

تجزیه و تحلیل توصیفی سؤالات مربوط به متغیرهای نگرش زیست‏محیطی خاص (مصرف انر‍ژی) و ارزش زیست‏محیطی

برای درک بهتر نتایج حاصل از این دو زیر بخش می‏توان از نتایج جدول (5) استفاده نمود. مطابق با این جدول، 8.3 درصد از افراد نمونه از نگرشی کاملاً مثبت و موافق و 73.1 درصد از نگرشی موافق برخوردار بوده‌اند و 18.6 درصد نیز نظری نداشته‏اند. صفر درصد نیز نگرشی مخالف و کاملاً مخالف داشته‏اند. با توجه به این‏که نگرش، خود رفتار نیست بلکه برای اقدام به رفتار در فرد ایجاد آمادگی می‏نماید، هرقدر میزان این آمادگی بیشتر باشد، احتمال وقوع رفتار زیست‏محیطی (صرفه‏جویی در مصرف انرژی) از سوی فرد نیز بیشتر خواهد بود. پس می‏توان گفت نگرش افراد نمونه به لحاظ قدرت و توان تأثیرگذاری بر رفتار در حد متوسط به بالاست. همچنین مطابق با این جدول، 13.8 درصد از افراد نمونه برای محیط زیست ارزش بسیار بالا و 64.1 درصد ارزش بالا برای آن قائل بوده‏اند. 22.1 درصد نیز نظری نداشته‏اند. با توجه به این‏که ارزش نیز همانند نگرش، خود رفتار نیست بلکه برای اقدام به رفتار در فرد ایجاد آمادگی می‏نماید، پس می‏توان گفت افراد نمونه به لحاظ قدرت و توان تأثیرگذاری بر رفتار از این منظر نیز در حد متوسط به بالا هستند.

4.                جدول 5- توزیع فراوانی متغیرهای نوع نگرش نسبت به مسائل زیست‏محیطی خاص (مصرف انرژی) و میزان ارزش نسبت به محیط‏زیست در نمونه منتخب

                منبع: یافته‏های پژوهش

متغیر فرهنگ زیست‏محیطی خانوار    

جدول (6)، توزیع فراوانی متغیر فرهنگ زیست‏محیطی خانوارهای نمونه را نشان می‏دهد. بر اساس جدول، بیشترین فراوانی مربوط به خانوارهای با سطوح پایین فرهنگ زیست‏محیطی با 46.2 درصد و کم‏ترین فراوانی مربوط به خانوارهای با سطوح بالای فرهنگ بوده است.

جدول 6- توزیع فراوانی متغیر فرهنگ زیست‏محیطی خانوارهای نمونه

5.                  

6.              یافته‏های استنباطی

7.              تجزیه و تحلیل استنباطی فرضیه‏های اول و دوم پژوهش

اولین و دومین فرضیه پژوهش به ترتیب بدین صورت هستند: 1- میزان کاهش در مصرف برق با پایگاه اقتصادی–اجتماعی خانوار رابطه داشته است؛ 2- میزان کاهش در مصرف برق با فرهنگ زیست‏محیطی خانوار رابطه داشته است. برای بررسی این دو فرضیه از مدل رگرسیون چند متغیره لجستیک دو جمله‏ای[54] به روش پیش‏رو نسبت درست‏نمایی^[55]استفاده شده است. در مدل مورد استفاده، متغیر وابسته در دو سطح کاهش و عدم کاهش در مصرف برق خانوار پس از اجرای قانون در نظر گرفته شده است و تمامی متغیرهای مستقل لحاظ شده در آن به صورت رتبه‏ای بوده‏اند. جدول (7)، نتایج مربوط به آزمون اوم‏نی‏بوس^[56] برای ارزیابی کل مدل رگرسیونی ارائه می‏دهد.

8.                جدول 7- آزمون اوم‏نی‏بوس برای ارزیابی کل مدل رگرسیونی پژوهش

   منبع: یافته‏های پژوهش

مطابق با جدول (7)، مقدار  Pکوچک‏تر از 0.1 است که دال بر معنادار بودن کلی رگرسیون تخمین زده شده در گام پنجم و در سطح معناداری 0.1 است. جدول (8)، نتایج مربوط به دو آماره لگاریتم درست‏نمایی^[57] و ضریب تعیین شبه R^2[58] (شامل ضریب تعیین کاکس و نل^[59] و ضریب تعیین نیجل‏کرک^[60])^[61] را نشان می‏دهد.

9.                جدول 8- لگاریتم درست‏نمایی و ضریب تعیین شبه R² مدل رگرسیونی پژوهش

 منبع: یافته‏های پژوهش

مطابق با جدول (8)، مقادیر هر دو آماره مربوط به ضریب تعیین شبه R²، پایین (0.035و0.047) بوده است و بیانگر آن است که 5 متغیر مستقل مورد نظر، قدرت تبیین چندان بالایی در باره واریانس و تغییرات متغیر وابسته ندارند. در واقع، این 5 متغیر توانسته‏اند تنها بین 3.5 تا 4.7 درصد از تغییرات متغیر وابسته را تبیین کنند^[62].

جدول (9)، نتایج مربوط به معناداری (آماره والد^[63]) و میزان تأثیر هر متغیر مستقل را بر متغیر وابسته پژوهش نشان می‏دهد.

10.            جدول 9- معناداری و میزان تأثیر هر متغیر مستقل بر متغیر وابسته (میزان کاهش مصرف برق) در مدل رگرسیونی پژوهش

*این نماد معرف نسبت بخت‏هاست که نشان‏دهنده نسبت تغییر در بخت‏های وقوع یک پیامد (متغیر وابسته) به ازای یک واحد تغییر در متغیر مستقل است و معادل  در رگرسیون خطی است (حبیب‏پور و صفری شالی، 1391: 707).

مطابق با جدول (9)، از میان 5 متغیر مستقل لحاظ شده در تحلیل رگرسیونی، تنها متغیر فرهنگ زیست‏محیطی، قادر به تبیین تغییرات متغیر وابسته است و توانایی تبیین آن در سطح معناداری کوچک‏تر از 0.1 معنادار است. درباره جزئیات دقیق‏تر این تأثیر می‏توان گفت: بر اساس نتایج جدول (9)، نسبت بخت‏ها برای متغیر فرهنگ زیست‏محیطی در سطح متوسط آن، برابر با 0.263 است که نشان می‏دهد با ارتقای فرهنگ زیست‏محیطی خانوارهای نمونه از سطح متوسط به بالا، احتمال صرفه‏جویی در مصرف برق توسط خانوار، به اندازه 0.263(26.3 درصد) کاهش می‏یابد. فرهنگ زیست‏محیطی در سطح پایین خود نیز تأثیر معناداری بر متغیر وابسته دارد، به‏طوری‏که نسبت بخت‏های آن برابر با 0.252است که نشان می‏دهد با تغییر سطح فرهنگ زیست‏محیطی از پایین به بالا، احتمال صرفه‏جویی در مصرف برق به اندازه 0.252 (25.2 درصد) کاهش می‏یابد؛ بنابراین ملاحظه می‏شود که: 1- تأثیر فرهنگ زیست‏محیطی بر احتمال صرفه‏جویی در مصرف برق در هر دو سطح آن (پایین و متوسط)، منفی است. 2- میزان تأثیر فرهنگ زیست‏محیطی بر احتمال صرفه‏جویی در مصرف برق در هر دو سطح آن (پایین و متوسط)، تقریباً برابر است.

11.          

12.         تجزیه و تحلیل استنباطی فرضیه‏های سوم و چهارم پژوهش

سومین و چهارمین فرضیه پژوهش به ترتیب، بدین‏صورت هستند: میزان کاهش مصرف گاز طبیعی با پایگاه اقتصادی–اجتماعی خانوار رابطه داشته است. میزان کاهش مصرف گاز طبیعی با فرهنگ زیست‏محیطی خانوار رابطه داشته است. برای بررسی این دو فرضیه از مدل رگرسیون چند متغیره لجستیک دو جمله‏ای به روش حذف پس‏رو مشروط استفاده شده است. در مدل مورد استفاده، متغیر وابسته در دو سطح کاهش و عدم کاهش در مصرف گاز طبیعی خانوار پس از اجرای قانون در نظر گرفته شده است و تمامی متغیرهای مستقل لحاظ شده در آن به صورت رتبه‏ای بوده‏اند. جدول (10)، نتایج مربوط به آزمون اوم‏نی‏بوس برای ارزیابی کل مدل رگرسیونی را ارائه می‏دهد.

13.            جدول 10- آزمون اوم‏نی‏بوس برای ارزیابی کل مدل رگرسیونی پژوهش

 منبع: یافته‏های پژوهش

مطابق با جدول (10)، مقدار  Pکوچک‏تر از 0.1 است که دال بر معنادار بودن کلی رگرسیون تخمین زده شده در گام پنجم و در سطح معناداری 0.1 است. جدول (11)، نتایج مربوط به دو آماره لگاریتم درست‏نمایی و ضریب تعیین شبه R² را نشان می‏دهد.

14.            جدول 11- لگاریتم درست‏نمایی و ضریب تعیین شبه R² مدل رگرسیونی پژوهش

منبع: یافته‏های پژوهش

 مطابق با جدول (11)، مقادیر هر دو آماره مربوط به ضریب تعیین شبه R² ، پایین (0.038و0.051) است و بیانگر آن است که 5 متغیر مستقل مورد نظر قدرت تبیین چندان بالایی در باره واریانس و تغییرات متغیر وابسته ندارند. در واقع، این 5 متغیر توانسته‏اند تنها بین 3.8 تا 5.1 درصد از تغییرات متغیر وابسته را تبیین کنند. جدول (12)، نتایج مربوط به معناداری (آماره والد) و میزان تأثیر هر متغیر مستقل را بر متغیر وابسته پژوهش نشان می‏دهد.

15.            جدول 12- معناداری و میزان تأثیر هر متغیر مستقل بر متغیر وابسته در مدل رگرسیونی پژوهش