تعبیرپذیری واژۀ سخن در شاهنامۀ فردوسی

مقدمه

شاهنامۀ فردوسی یکی از گنجینه‏های گرانسنگ زبان و ادبیات فارسی است. شیوۀ تعامل حکیم توس با زبان، همچون دیگر شاعران سبک آفرین، شیو‏ه‏ای خلّاقانه و در عین حال منحصر به فرد است. فردوسی با انتخاب و به‏کارگیری واژگان مناسب، به پیکرۀ هنری سرودۀ خویش شکل می‏بخشد و باز تحت تأثیر ضرورت‏های همان نظامِ هنریِ خودآفریده، واژگان را در مفاهیمی خاص به کار می‏گیرد. از این‏رو رابطۀ میان نظام هنری شاهنامه و نقش معنایی واژگان آن رابطه‏ای دوسویه است.

واژه‏ای که با قرارگرفتن در بخشی از شاهنامه که حکم کالبدی هنری را دارد، القا کنندۀ مفهومی خاص می‏گردد، اگر از این مجموعه پیوند بگسلد و بیرون آید، دیگر نقش معنایی پیشین را نخواهد داشت. این قانون نه تنها در عالم شعر بلکه بر عالم نثر نیز حاکم است. زبان شناسان بر این باورند که « معنیِ جمله از جمعِ معنیِ واژه‏ها حاصل نمی‏شود بلکه غالباً جمله، معنی واژه را تعیین می‏کند»(وزیرنیا، 1379: 69) از این رو مفاهیم حاصل از واژۀ سخن در شاهنامۀ فردوسی، برآمده از دل این مجموعه و مخصوص به آن است و این کلیّتِ هنری شاهنامه است که امکان دریافت چنان تعابیری را فراهم می‏آورد.

ذهن فردوسی هنگام رویارویی با این واژۀ به ظاهر ساده، ذهنی منفعل و خنثی نیست تا استعمال آن را تنها در مفاهیم به‏کار گرفته شده از سوی شاعرانِ پیش از خود مجاز بداند بلکه او با هوشیاری، ظرفیت‏های واژۀ سخن را می‏شناسد و درمی‏یابد که دایرۀ تعابیر آن به تناسب متن، توان گسترش بسیاری دارد.

اگر کلمات را ظرف و معانی را مظروف فرض کنیم، واژۀ سخن در دست توانای فرزانۀ توس حکم ظرفِ منعطفی را دارد که به مناسبت‏های گوناگون مظروف‏های متعدد و متنوعی را در درون آن جای می‏دهد و با این کار حوزۀ مفهومی واژگان زبان فارسی را نیز وسعت می‏بخشد. کزّازی می‏نویسد: واژۀ « سخن در شاهنامه در کاربرد و معنایی فراگیر به کار رفته است و همواره از آن گفته خواسته نمی‏شود. این کاربردِ سخن در شاهنامه به کاربرد قصّه در غزل‏های خواجه می‏ماند. شوریدۀ شیراز نیز قصّه را در معنایی فراگیر به کار برده‏است» (کزازی، 1381: 2/ 175).

 

پیشینه و روش تحقیق

واژۀ سخن که در اوستای متقدم یا گاهانی به صورت saxvar (بارتولمه،1569:1961)، در دورۀ میانه با شکل پهلویِ saxwan (مکنزی،1390: 134) به معنی سخن و کلام و در فارسی دری با ریخت سَخون و سَخُن آمده است، در لغت‏نامه‏ها و فرهنگ‏های عمومی، معانی ‏عامی دارد که از لابه‏لای طیف وسیعی از آثارِ نگاشته شده به زبان فارسی گرد آمده‏است. در لغت‏نامۀ دهخدا سیزده معنی برای واژۀ سخن ذکر شده است که برخی از آن‏ها طبق شیوۀ معمولِ این مأخذ، عیناً از فرهنگ‏های پیش از آن نقل گشته‏اند. این معانی عبارتند از: کلمه، لفظ، عبارت، کلام، قول، گفت، حرف، گفتار، تقریر، بیان،گفت‏وگو، نطق و صحبت. فرهنگ‏ معین بر معانی یاد شده، دو معنی اراده و آرزو و فرهنگ سخن، مفاهیمِ دانش ادبیات، ادب، شعر و نظم را افزوده است.

فرهنگ‏های تخصصی شاهنامه که مورد بررسی این مقاله قرار گرفته است، ازحیث ثبت مدخل سخن به دو دسته تقسیم می‏شوند: دستۀ اول فرهنگ‏هایی که این مدخل در آن‏ها جایی نداردو بالطبع هیچ معنایی از واژۀ سخن به دست نداده‏اند (رضازاده ‏شفق،1350 ؛نوشین،1363؛زنجانی،1371؛برومند،1380؛محمودی‏ریکنده،1386)و دستۀ دوم فرهنگ‏هایی که به بیان تعابیر واژۀ سخن پرداخته‏اند(شامبیاتی، 1375؛ اتابکی،1390، امیریان،1382؛رواقی1390).

مفاهیم واژۀ سخن در فرهنگ‏های دسته دوم، با توجه به قرابت معنایی میان آن‏ها، در شش گروه جمع‏آمدنی است:1)شهرت، نام، نام نیک، ذکر، ذکرخیر، یادکرد 2 ) اندرز 3 )گفتار، کلام ، لفظ، عبارت، گفته، حرف 4 ) موقعیت سخت و دشوار 5 ) ماجرا، پیشامد، واقعه 6 )تقدیر، سرنوشت.

مقالۀ حاضر بر آن است که نشان دهد واژۀ سخن از واژه‏های کلیدیِ فردوسی در سرودن شاهنامه بوده‏است و افزون بر معانی یاد شده در فرهنگ‏های عمومی و تخصصی، در جایگاه‏های مختلف، ظرفیت القای تعابیر متفاوتی دارد.

روش این پژوهش در دست‏یابی به تعابیر تازه‏ای از واژۀ سخن در شاهنامۀ فردوسی چنین بوده‏است که با رویکرد به زمینۀ متن و درونمایۀ داستان‏ها و در نظر گرفتن مفهوم ابیات پیش و پس و بدون مقید ماندن به معانیِ شناخته شده و معروف واژۀ سخن که در فرهنگ‏های عمومی وتخصصی شاهنامۀ فردوسی یاد شده‏ است، به بازشناسی تعابیر نویی از این واژه پرداخته است که گاه حوزۀ تعابیر مجازی را نیز دربرمی‏گیرد.

در تمامی ارجاعات طبق روش APA  ابتدا شمارۀ جلد و سپس شمارۀ صفحه شاهنامه فردوسی به تصحیح جلال خالقی‌مطلق ذکر شده است و برای پرهیز از تکرار، از ذکر دیگر اطلاعات کتابشناسی خودداری شده است.

 

بحث اصلی

 اینک با حفظ ترتیب الفبایی به نقل سی ‏و شش تعبیر از تعابیر واژۀ سخن در شاهنامۀ فردوسی می‏پردازیم.

1 )برآوردن آرزو

 قیصر در نامۀ خود به خسروپرویز از او آرزویی طلب می‏کند که به زعم وی، برآوردنِ آن آرزو برای خسرو بسیار سهل است :

2 ) پادشاهی¹

 مهرنوش به ماهوی که فکر کشتن یزدگرد و جانشینی او را دارد هشدار می‏دهد که بر فرضِ به دست آوردن سلطنت، پادشاهی او دوامی نخواهد داشت:

3 ) پیغام

فردوسی پیغام پیران را به افراسیاب سخن می‏خواند :

4 ) تحمّلِ مصیبت

بزرگان لشکر ایران پس از مرگ سهراب، رستم را چنین تسلی می‏دهند :

5 ) تصمیم²

فریدون برای وداع نزد مادر می‏رود و به او خبر می‏دهد که قصدِ جنگ با ضحّاک را دارد اما جز مادر، تا مدتی تصمیم خویش را بر کسی آشکار نمی‏سازد:

6 ) جنگ

مَغاتورۀ ترک که پیش از بهرام چوبین آمادۀ جنگ شده است و قدم در میدان نهاده است، از بهرام دربارۀ آغازکنندۀ جنگ می‏پرسد و چنین پاسخ می‏شنود:

7 ) حدّ و حریم

اردشیر بابکان در عهدنامۀ خویش، از شاپور می‏خواهد همان طورکه پیشینیان حدّ و حریم بزم و نخچیر را مراعات کرده‏اند، او نیز چنان کند :

8 ) حدس

گستهم و بندوی در گریزِ خسروپرویز از دست بهرام چوبینه همراه اویند اما برای مدتی از وی بازمی‏مانند، به کاخ شاهی برمی‏گردند، هرمز را حلق‏آویز می‏کنند و سپس خود را به خسرو می‏رسانند. هنگام پیوستنشان به خسرو، او دلیل بازماندنِ ایشان را حدس می‏زند ولی حدس خویش را اظهار نمی‏کند:

9 ) خبر³

مرزبانی که داراب نزد اوست، در حملۀ رومیان کشته می‏شود و خبر مرگ او سپاهیانش را اندوهگین می‏سازد :

10 ) خواب

ارنواز پس از شنیدن خواب ضحّاک، به وی توصیه می‏کند که در پی چاره باشد. اخترشناسان و مهتران را گرد آورد و خواب خویش را برای آنان بازگو کند :

11) داستان⁴

فردوسی داستان‏هایی را که در شست‏وسه سالگی به رشتۀ نظم می‏کشد، سخن می‏خواند:

12 ) دانسته، دریافته

گودرز نامۀ پیران را پاسخ می‏گوید و دعوت او را برای صلح نمی‏پذیرد. وقتی نامۀ گودرز در حضور پیران قرائت می‏شود، او درمی‏یابد که در نبردِ آتی، تورانیان شکست خواهند خورد؛ اما درک و دریافت خویش را بر سپاهیان آشکار نمی‏سازد :

13 ) دردِ عشق

رودابه به پرستندگان خود می‏گوید که دردمند عشق است و از آنان می‏خواهد تا با تدبیری دل و جان او را از این درد فارغ سازند :

14 ) دسیسه

شَغاد به شاه کابل می‏گوید که اگر بخواهند دسیسۀ آن‏ها برای نابود کردن رستم، به تمامی و بی‏نقص اجرا شود، باید مطابق نقشۀ او رفتار کنند:

15 ) دین

شاپور ذوالأکتاف با بَرانوش فرستادۀ رومیان عهدی ‏می‏بندد که طیّ آن‏ شهر نصیبین از آنِ شاپور می‏شود ولی مردمِ این شهر پس از آگاهی از مُفاد عهدنامه به مخالفت برمی‏خیزند و می‏گویند :

برای دریافت مفهوم دین، از سویی باید متوجه بود که سخن درمصراع اولِ بیتِ سوم، درست مقابل اُستا و دین کهن در مصراع دوم همان بیت، قرار گرفته است. از دیگرسو برگرفتن در فرهنگ ناظم‏الأطبادر مفهوم پذیرفتن و در لغت‏نامۀدهخدا به معنی تحمل کردن آمده است. با در نظر گرفتن هر یک از این دو تعبیر، سخن مردم آن شهر را به هر شکل که معنا کنیم: 1 ) شاپور دین مسیح را از ایشان نمی‏پذیرد 2) خود به دین آنان درنمی‏آید 3 ) تحمل دین دیگری غیر از دین خود را ندارد، واژۀ سخن القاکنندۀ مفهوم دین خواهد بود.

16 ) راهکار

پیران سپاهیان خود را که در برابر ایرانیان شکست خورده‏اند از پشت کردن به دشمن بر حذر می‏دارد و به نبردی دوباره فرامی‏خواند. آنان ضمن متعهد گشتن به پایداری، با به کار بستن راهکارِ پیران، برای نبردِ دوم مهیا می‏شوند :

17 ) رای، نظر

پیران برای جلب رضایت افراسیاب نسبت به ازدواج سیاوش و فرنگیس می‏کوشد و سرانجام او را راضی می‏کند. اعلام رضایت افراسیاب و هم‏رایی او با پیران چنین است:

18)سرگذشت، تاریخ گذشته⁶

قیصر در نامه‏ای به خسرو پرویز دلیل به طول انجامیدن ارائۀ پاسخ به نامۀ وی را صرف وقت برای بررسی گزارش کسانی عنوان می‏کند که از تاریخ گذشتۀ ایران و رفتار پادشاهان آن آگاهی داشته‌اند و طیّ این مدت مشغول ارائۀ دانسته‏های خویش به قیصر بوده‏اند.

19) سؤال

خسرو پرویز برای دفع دسیسۀ گراز، مخفیانه قاصدی به روم می‏فرستد و از او می‏خواهد طوری رفتار کند تا رومیان به او مشکوک شوند و وی را بازداشت کرده، مؤاخذه نمایند :

20 ) سروصدا

هنگامی‏که جَهن فرزند افراسیاب به همراه ده سوار برای کیخسرو پیغامی می‏آورد، دیده‏بانان با دیدن آن‏ها فریاد برمی‏آورند و سروصدا نگهبانان خسرو را نگران می‏سازد :

21 ) شکست⁷

در نبرد اردشیر با کُردان، جنگ مغلوبه می‏شود. او شب را نزد شبانان به روز می‏رساند. وقتی سپاهیانش از زنده بودن شاه آگاه می‏شوند، پیش او می‏آیند و خبر می‏دهند که کُردان همگی شادند و گمان می‏کنند اردشیر کشته شده است. اردشیر با شنیدن این خبر خوشحال می‏شود و شکست قبلی را به هیچ می‏گیرد و به فکر شبیخون می‏افتد :

22 ) صدا

صدای گرگین هنگام گزارشِ احوالِ بیژن نزد گیو لرزان است :

23 ) عهد و پیمان

افراسیاب به کیقباد پیشنهادِ بستنِ عهدی دوباره می‏دهد که طیّ آن مرز ایران و توران به همان حدودی بازگردد که فریدون تعیین کرده بود تا اسباب شادی مردم هر دو کشور فراهم آید :

24) فرمان، دستور

اسکندر به کید هندی نامه‏ای می‏نویسد و از او می‏خواهد تا به فرمان‌های نامه عمل کند که اگر نکند، پادشاهی‏اش پی‏سپر اسکندر خواهد شد:

25 ) فرمان دادن

محتوای نامه‏ای که خسرو پرویز قصد دارد با افشای آن نزد رومیان، گراز نگهبان روم را خائن جلوه دهد، چنین است: منتظر حرکت من باش و آنگاه سپاه خود را به حرکت درآور تا قیصر را محاصره کنیم. مسلماً قیصر هنگامی که در محاصره قرار گیرد، در فرمان‏هایی که صادر خواهد کرد بر صواب نخواهد بود.

26 ) قصد و نیت

به باور فردوسی جهان قصد و نیت خویش را بر هیچ کس آشکار نمی‏سازد :

27 ) کار ( فعل، عمل) ⁸

هنگامی که کیخسرو به ترک شاهی می‏گوید، زال ضمن نصیحت او، تأکید می‏کند که عاقبت از کردۀ خویش پشیمان خواهد شد.

28 ) کین‏جویی

کیخسرو قصد کین‏جویی از افراسیاب را دارد. تصمیم خویش را با ایرانیان در میان می‏گذارد و تصریح  می‏کند که اگر او را یاری کنند، از تورانیان به سختی انتقام خواهد گرفت:  

29 ) کین و آز

 برهمن در پاسخ به سؤال اسکندر که می‏پرسد: « گناهکار کیست ؟» انسان کینه‏جو و آزمند را گناه‏کارترین می‏داند و اسکندر را نیز نمونۀ انسانی گنهکار می‏خواند، مگر آن‏که به ترکِ کین و آز بگوید :

30 )گرفتاری ⁹

گشتاسپ که پس از قهرکردن با پدر به روم رفته است و در آنجا نیازمند شده است، از ساربان می‏خواهد تا او را به خدمت بگیرد. ساربان از این کار سرباز می‏زند و به وی توصیه می‏کند نزد قیصر رود تا گرفتاری او را چاره سازد :

31 ) گره ، عُقده

بزرگان لشکر ایران با مشاهدۀ انزوا و ترک شاهیِ کیخسرو، هم رأی می‏شوند که این گرهی است که تنها به دستِ دستان گشوده خواهد شد :

32) موضوع ¹⁰

فردوسی مشغول بودنِ فکر هرمزد به چگونگی رویارویی با ساوه شاه را در ابیاتی موقوف المعنی چنین بیان می‏کند :

33 ) نگرانی

نوشین روان دربارۀ نگرانی‏ای که پیشتر داشته و آن، قلّت سپاه در برابر فراوانی دشمنان بوده است، به موبد چنین می‏گوید:

34)وصیت¹¹

فردوسی وصایای شاپور ذوالأکتاف را سخن می‏خواند :

35) واقعیت ¹²

سهراب باردیگر دربارۀ رستم، اسب و سراپرده‏اش از هجیر سؤال می‏کند. هجیر که قصد ندارد نام رستم را فاش سازد، اظهار می‏کند که واقعیت را گفته است و کتمانِ واقعیت از سوی وی وجهی ندارد :

36) هنر ¹³

خاقان چین ضمن تعریف از دلاوری‏ها و توانایی‏های کاموس کشانی نزد پیران، ایرانیان را بی‏بهره از چنین هنرهایی می‏خواند:

ویژگی‏ سبکی در به کار گیری واژۀ سخن در شاهنامه

توجه ویژۀ فردوسی به واژۀ سخن و باور او به قابلیت و ظرفیت فراخ این واژه در تبدیل شدن به محملی مناسب برای انتقال مفاهیم گوناگون، سبب شده‏است تا آن را به طرق مختلف به کارگیرد.

در شواهدی که گفته آمد، شیوۀ به کارگیری واژۀ سخن چنان بود که دریافت مفهوم بر عهدۀ مخاطب نهاده می‏شد تا با توجه به زمینۀ داستان و سیر حوادث آن و نیز مضمون ابیات قبل و بعد، به تعبیر واژۀ سخن بپردازد اما ابیاتی که اکنون به بررسی نمونه‏هایی از آن می‏پردازیم، ابیاتی است که در آن‏ها فردوسی خود به شرح مفهومی که از این واژه اراده کرده است می‏پردازد و مقصود خویش را از به کار بستن آن معلوم می‏کند.

شیوۀ فردوسی در ابیاتی که خود پرده از مفهوم واژۀ سخن برمی‏گیرد چنان است که غالباً در مصراع نخست، این واژه را نقل می‏کند و سپس با آوردن حرف ربط که یا کجا = که در ابتدای مصراع دوم تعبیر خویش از واژۀ سخن را آشکار می‏سازد. نمونه‏هایی هم‏چون:

- سروش، سیامک را از نقشه‏ای که اهریمن برای کیومرث کشیده‏است آگاه می‏کند. فردوسی ابتدا بالاجمال با واژۀ سخن به آن نقشه اشاره می‏کند و سپس به تفصیل آن را بازمی‏نماید :

- در نبرد میان منوچهر و سلم، ناگاه این اندیشه به ذهن قارن متبادر می‏شود که مبادا سلم در دژی که پشت سر اوست( الانی دژ )پناه بگیرد. فردوسی ابتدا به طور مبهم با واژۀ سخن از اندیشۀ او یاد می‏کند و در مصراع دوم به ایضاحِ منظور خویش روی می‏آورد :

- برای افراسیاب پشت کردن به دشمن هم‏سنگِ پذیرش مرگ است. فردوسی در مصراع نخست، این حال روحی افراسیاب را سخن می‏خواند و سپس در مصراع بعد منظور خویش را از این واژه آشکار می‏سازد :

- گیو نگرانِ نتیجۀ نبرد فرزندش بیژن با بلاشان است. واژۀ برگزیدۀ فردوسی برای اشارۀ اجمالی به نتیجۀ نبرد، سخن است که در مصرع دوم به تبیین مفهوم آن می‏پردازد :

- فردوسی به موضوعِ آگاهی گودرز از کینه‏جویی پیران، با واژۀ سخن اشاره می‏کند و در مصرع بعد به تصریح، منظور خویش را معلوم می‏نماید :

نتیجه

در پژوهش حاضر با نگاهی متکی به فضای متن، تعابیر واژۀ سخن در شاهنامۀ فردوسی واکاوی شد و حوزه‏های نویی از مفهوم آن ارائه گردید. پژوهش‏هایی از این دست که به کشف ظرفیت معنایی واژگان شاهنامه می‏انجامد، ضمن کمک به متن‌شناسی این اثر سترگ، مسیر درک بهتر حماسۀ ملی ایران را هموار می‌سازد و در غنای زبان فارسی نیز مؤثر می‏افتد.

اگر بخواهیم با ذکر مثالی برای فارسی زبانان امروز ایران، ظرفیت فراخ واژۀ سخن را در نظام زبانی فردوسی ملموس سازیم، می‏توانیم آن را با واژۀ چیز درکاربردهای محاوره‏ای ایرانیان هم‏سنگ بدانیم. همچنان که وقتی امروزه گوینده‏ای به هر دلیلی، نخواهد یا نتواند عین واژه‏ای را به زبان آورد، به راحتی واژۀ چیز را جایگزین آن می‏سازد، در سرودن حماسۀ ملی ایران نیز فردوسی که از سویی سادگی و قابل فهم بودن متن و از دیگر سو ضرورت وزن و دیگر قیودِ حماسه‏پردازی را پیش چشم دارد، مبتکرانه واژۀ سخن را برای رهایی از تنگناهای بسیاری برمی‏گزیند و با به کارگیری آن منظورهای گوناگونی را القا می‏کند.

این پژوهش هم‏چنین با برجسته‏سازیِ هنری از هزاران هنر فردوسی در زمینۀ واژه‏یابی، نشان‏ ‏می‏دهد که او با شناخت ظرفیتِ تعبیریِ واژۀ سخن و استفاده از آن، متنی زایا پیش روی مخاطب می‏نهد. متنی که رابطۀ صورت و معنا در آن رابطه‏ای یک به یک نیست تا امکان تعبیر پذیری را از خواننده سلب نماید بلکه با دقت و درایت، رهیافت ادبی به اثر خویش را وسعت بخشیده و از واژه‏ای بهره می‏برد که به مخاطب امکان می‏دهد در عین مقید بودن به ساختار معنایی متن، برابر نهاده‏ای متناسب با جهان واژگانی خویش برای آن تصویر کند و شاید همین امر یکی از دلایل انس‏گرفتن فارسی‏زبانان با شاهنامۀ او باشد.

 

پی‏نوشت‌ها

1 – رک: 7 / 152 /ب  819.

2 - رک: 2 /222 /ب 292 ؛ 3/ 204 /ب 1633.

3 – رک: 2 / 225 /ب338 ؛ 3/196 /ب 1488 ؛ 5/ 499 /ب149 ؛ 6 / 222 /ب403 ؛ 6 /520 /ب1399 ؛7/ 129 /ب551 ؛ 8/ 212 /ب2795 ؛8 /240 /ب3145.

4 – رک: 5 /510 /ب298 ؛ 6 /11 /ب105 ؛ 6 /128 /ب1906 ؛ 8/ 97 /ب1269 ؛ 8 /288 /ب3709 ؛ 8/350 /ب346.

5 – مراد از او فردوسی است.

6- جلال خالقی مطلق در بخش چهارم یادداشت‏های شاهنامه به این معنی اشاره کرده است.

7 – رک: 2 /395 /ب241.

8 – رک: 1/208 /ب659 ؛ 2 /337 /ب2002 ؛ 3 /64 /ب605 ؛ 4 /43 /ب651 ؛ 4 /ب145 /ب2241 ؛ 5/ 53 /ب684 ؛5 / 335/ب 519 ؛ 5/342 /ب612 ؛ 5/ 473 /ب 30 ؛ 5/ 452 /ب 170 ؛7/ 124 /ب484 ؛ 8 /225 /ب2973. جلال خالقی مطلق در بخش چهارم یادداشت‏های شاهنامه به این معنی اشاره کرده است.

9- جلال خالقی مطلق در بخش چهارم یادداشت‏های شاهنامه به این معنی اشاره کرده است.

10 – رک: 1 /66 /ب189 ؛ 5 / 176/ب 1048 – 1049 ؛5 /190 /ب1202.

11 – رک: 7 / 462 /ب4515.

12 – رک: 5 / 50 /ب 654 ؛ 5 /446 /ب 88 ؛ 7 / 326 /ب 2936. جلال خالقی مطلق در بخش یکم و دوم یادداشت‏های شاهنامه به این معنی اشاره کرده است.

13 – رک: 4 / 195 /ب 387.

تذکر این نکته لازم می‏نماید که جلال خالقی مطلق افزون بر چهار معنای مشترک با یافته‏های این مقاله، در بخش چهارم از یادداشت‏های شاهنامه، سخن را در معنی "عیب و ایراد" نیز آورده است که در جای خود معنای درخور توجهی است اما از آنجا که ارجاع مربوط به آن( ج8/ ص 286/ ب 2420) صحیح نیست و احتمالا اشکال چاپی دارد از ذکر آن خودداری شد. 

تعداد مشاهده مقاله: 1,928

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 926