- مقدمه

ادبیات عرفانی همواره بستری عمیق برای کاوش در پرسش‌های اساسی بشری درباره هستی، عشق، وحدت و رابطه انسان با خداوند بوده است. این ادبیات، که با استعاره‌ها، نمادها و زبان شاعرانه بیان می‌شود، از معانی ظاهری فراتر می‌رود و تفسیرهای چندلایه‌ای از حقیقت ارائه می‌دهد. زبان عارفان زبانی ویژه و رمزآلود است و ازآنجاکه عارفان از حالاتی سخن می­گویند که توصیف‌پذیر نیست، به تعابیری متوسل می­شوند که ساختة ذهن و فکر و روح خود آن‌هاست. این زبانی رمزی و غیرمعتاد است و سبب این امر نیز بی­انتهایی معانی و گاه پوشیدگی مفهوم است (ناصح، 1371، ص. 502).

باری، مولوی خود نیز درخصوص پوشیدگی مفاهیم عرفانی می­گوید:

به‌هرروی، ادبیات عرفانی فارسی، به‌ویژه آثار شاعرانی همچون مولانا، جایگاهی منحصربه‌فرد در ادبیات جهانی دارد. نی‌نامه، مقدمة مثنوی معنوی مولانا، نمونه‌ای برجسته از این غناست که خواننده را ازطریق نماد نی به عالم اشتیاق معنوی و خودشناسی دعوت می‌کند. بااین‌حال، درک چنین آثاری ساده نیست. پیچیدگی‌های تاریخی، فرهنگی، زبانی و معنوی این متون مستلزم دانش عمیق و زمینه‌ای است. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است که آیا فناوری‌های مدرن همچون مدل‌های زبانی بزرگ[1] در حوزة دانش هوش مصنوعی[2] می‌توانند در تفسیر این متون عمیق و پیچیده یاری‌رسان باشند؟

هوش مصنوعی در سال‌های اخیر نحوة تعامل با متون را دگرگون کرده است. مدل‌های زبانی بزرگ مانند ChatGPT، Google Gemini و Anthropic  ابزارهای قدرتمندی در زمینه‌هایی مانند ترجمه، خلاصه‌سازی و تحلیل متون هستند. توانایی آن‌ها در پردازش حجم عظیمی از داده‌های زبانی، امکان شناسایی الگوها، روابط و تولید متون شبیه به زبان انسان را فراهم کرده‌اند. به نظر می‌رسد در حوزة ادبیات عرفانی، مدل‌های زبانی بزرگ می‌توانند شکاف میان متون سنتی و مخاطبان مدرن را پر کنند، مفاهیم پیچیده و اسرارآمیز را برای طیف وسیع‌تری از مخاطبان دریافتنی سازند و مطالعات تطبیقی میان فرهنگ‌ها و سنت‌های مختلف را تسهیل کنند. با این‌حال، کاربرد آن‌ها در این حوزه با چالش‌هایی همراه است. ادبیات عرفانی به‌طور ذاتی از تحلیل‌های سطحی فراتر می‌رود و اغلب معنای واقعی خود را در آنچه گفته نشده یا به‌طور ضمنی بیان ‌شده است، می‌یابد. این ویژگی‌ها ممکن است برای مدل‌هایی که بر الگوهای آماری و داده‌های صریح متکی هستند، دشوار باشد.

این مقاله با تمرکز ویژه بر نی‌نامة مولانا به بررسی تعامل بین مدل‌های زبانی بزرگ و ادبیات عرفانی می‌پردازد. هدف آن پاسخ به پرسش‌هایی از این قبیل است: مدل‌های زبانی چه نقاط قوتی در تحلیل و تفسیر متون عرفانی دارند؟ در کنار این نقاط قوت، چه محدودیت‌هایی به‌ویژه در درک لایه‌های عمیق‌تر، نمادین و معنوی این آثار دارند؟ چگونه می‌توان استفاده از این مدل‌ها را در این حوزه بهبود بخشید تا نتایج آن‌ها با ظرافت‌های فکری عرفانی هماهنگ‌تر شود؟ با بررسی این جنبه‌ها، مقالة حاضر به گفت‌وگوهای جاری دربارة نقش هوش مصنوعی در علوم انسانی کمک می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه این فناوری‌ها می‌توانند مکمل تخصص انسانی در درک و تحلیل ادبیات عرفانی باشند. با بررسی تلاقی ادبیات عرفانی و مدل‌های زبانی بزرگ، این مقاله نه‌تنها به گفتمان علمی دربارة کاربردهای هوش مصنوعی در علوم انسانی کمک می‌کند، بلکه به پژوهشگران، اساتید و علاقه‌مندان یاری می­رساند تا از این فناوری برای درک عمیق‌تر ابعاد شاعرانه و معنوی آثاری همچون نی‌نامه استفاده کنند.

 2- روش‌شناسی پژوهش

رویکرد منتخب برای انجام این پژوهش، رویکرد کیفی است. بنا بر این رویکرد، عمق تفسیرهای متنی و معنایی سه مدل زبانی بزرگ از نی‌نامة مولانا بررسی و تحلیل شده است. مدل‌های زبانی انتخاب‌شده برای بررسی، سه مدل زبانی بزرگ ChatGPT از شرکت OpenAI، Gemini از شرکت  Googleو Claude 3.5 Sonnet محصول شرکت Anthropic است. دلیل اصلی در انتخاب این مدل‌های زبانی رواج بیشتر آنها در میان پارسی‌زبان‌ها، سهولت بیشتر دسترسی به نسخه‌های بروزشدة این مدل‌های زبانی و توان بالای فهم و تفسیر متن توسط این مدل‌های زبانی در آخرین ارزیابی‌های مقایسه‌ای موجود بود. شایان ذکر است که پاسخ تولیدشده توسط مدل زبانی ‌Claude 3.5 Sonnet بسته به نظر کاربر می‌تواند در قالب‌های مختلف بیانی ارائه شود. در این پژوهش دو قالب توضیحی[3] و رسمی[4]، که بیشتر در مجامع دانشگاهی استفاده می‌شوند، بررسی و مقایسه شده‌اند. در بخش سوم این مقاله، مدل‌های زبانی گفته‌شده با جزئیات بیشتر معرفی خواهند شد.

برای بررسی دقت مدل‌های زبانی مذکور در فهم و تفسیر نی‌نامة مولانا از دو پرسش مجزا استفاده شد. در پرسش اول، فهم و برداشت کلی و جامع هریک از این مدل‌های زبانی از نی‌نامه مورد پرسش قرار گرفت. در پرسش دوم، از مدل‌های زبانی خواسته شد تفسیر و برداشت خود از هریک از ابیات نی‌نامه را به‌صورت مجزا بیان کنند.

برای سنجش توان ادراکی مدل‌های زبانی مزبور، از معیارهای ارزیابی زیر استفاده شد:

• فهم تحت‌اللفظی (ترجمه و بازنویسی).
• تفسیر نمادین (استعاره‌ها و تمثیل‌ها).
• درک زمینة فرهنگی و ادبی.

3- مروری بر مدل‌های زبانی بزرگ

مدل‌های زبانی بزرگ[5] سیستم‌های پیشرفتة هوش مصنوعی هستند که بر روی مجموعه‌داده‌های عظیمی از متن آموزش دیده‌اند تا زبان انسانی را درک، تولید و پردازش کنند. این مدل‌ها بر پایة معماری‌های یادگیری عمیق، به‌ویژه مدل‌های «تبدیل‌کننده»[6] طراحی شده‌اند که از سازوکاری به نام «توجه»[7] بهره می‌برند (Vaswani et al., 2017). این مدل‌ها نمایانگر پیشرفتی عظیم در حوزة پردازش زبان طبیعی[8] هستند و قابلیت‌هایی نظیر تولید متن (ایجاد متونی روان و مرتبط با زمینه)، ترجمة زبان‌ها، پاسخ‌گویی به پرسش‌ها (پاسخ به پرسش‌ها با اطلاعات استخراج‌شده از داده‌های آموزشی) و نگارش خلاقانه (تولید اشعار، داستان‌ها و حتی نوشته‌های فلسفی) را ارائه می‌دهند. مدل‌های یادشده با استفاده از روابط آماری میان کلمات و عبارات موجود در داده‌های آموزشی، پیش‌بینی و تولید توالی‌های متنی را انجام می‌دهند.

در پژوهش حاضر قابلیت‌های سه مدل زبانی مطرح در تحلیل متون عرفانی و به‌‌طور خاص تحلیل نی‌نامة مثنوی معنوی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. در ادامه، ضمن معرفی هریک از این سه مدل زبانی، شرح مختصری از آن‌ها نیز ارائه شده است.

1-3 مدل زبانی GPT 4-Turbo

GPT 4-Turbo از شناخته‌شده‌ترین مدل‌های زبانی بزرگ است که شرکت OpenAi در نوامبر سال 2023م. آن را معرفی کرد و توسعه داد. این مدل زبانی بر پایة معماری «تبدیل‌کنندة از پیش آموزش‌دیدة مولد»[9] تولید شده و به‌واسطة پردازش داده‌های گستردة متنی از منابع متنوع، توانایی درک و تولید پاسخ‌های متنی طبیعی و شبیه به انسان را دارد (Roumeliotis & Tselikas, 2023). از مهم‌ترین ویژگی‌های کلیدی این مدل زبانی بزرگ می‌توان به تعاملات چندگانه و متنوع، حفظ انسجام در گفت‌وگوهای چندمرحله‌ای و قابلیت تنظیم برای کاربردهای خاص مانند آموزش، کدنویسی و تولید محتوای خلاقانه اشاره کرد. نسخه‌های متنوعی از این مدل زبانی معرفی شده که بنا به سطح استفاده و هزینۀ پرداختی، گستره‌ای از ویژگی‌ها را ارائه می‌دهند. در این پژوهش از روبات چت ChatGPT بر پایة مدل زبانی بزرگ GPT 4-Turbo استفاده شده است. این نسخه از ChatGPT، برای عرضه به‌صورت «رابط برنامه‌نویسی کاربردی»[10] طراحی شده است؛ اما نسخة رایگان آن از وب‌سایت رسمی ChatGPT[11] در دسترس است. در ادامه، این مقاله به‌سبب سهولت در نوشتار و خوانش، به‌جای مدل زبانی GPT 4-Turbo از ChatGPT 4 یا فرم مختصرتر ChatGPT استفاده کرده است.

2-3 مدل زبانی Google Gemini

Gemini یک خانوادة پیشرفته از مدل‌های زبانی است که توسط Google DeepMind توسعه یافته است. این مدل زبانی افزون‌بر متن، تصاویر، صداها، ویدئوها و کدها را نیز می‌تواند درک و تولید کند و به‌این‌ترتیب قادر است طیف وسیعی از وظایف را به‌طور مؤثرتری نسبت به سایر مدل‌های زبانی سنتی انجام دهد و امکان انجام کارهایی مانند پاسخ‌دادن به پرسش‌هایی دربارة تصاویر یا خلاصه‌سازی اطلاعات پیچیده را فراهم آورد (Gemini Team, 2023). رابط چت‌بات[12] Gemini که پیش‌تر با نام Bard شناخته می‌شد، در جایگاه رقیب مستقیم دیگر چت‌بات‌ها مانند ChatGPT عمل می‌کند و در پلتفرم‌های مختلفی ازجمله اندروید و iOS در دسترس است. این مدل زبانی در چندین نسخه منتشر شده است؛ نسخة 1.0 که در دسامبر 2023م. معرفی شد و شامل سه مدل Ultra (برای وظایف پیچیده)، مدل Pro (برای طیف وسیعی از کاربردها) و مدل Nano (برای درخواست‌های سبک و روی گوشی) بود. نسخة 1.5 نیز در فوریه 2024م. راه‌اندازی شد و قابلیت‌های بهبودیافته‌ای را ازطریق پیشرفت‌های فنی و افزایش اندازة پنجرة زمینه برای پردازش اطلاعات ارائه داد. در این پژوهش از نسخة Gemini Flash 2 استفاده شد.[13]

3-3 مدل زبانی Claude

Claude مدل زبانی بزرگی است که توسط استارتاپ آنتروپیک (Anthropic) توسعه یافت و در مارس ۲۰۲۳م. معرفی شد (Drapkin, 2023). این مدل به‌دلیل توانایی‌های پیشرفته‌اش در پردازش زبان طبیعی و تولید متن، به‌سرعت در کانون توجه قرار گرفت. از ویژگی‌های کلیدی Claude می‌توان به درک عمیق زبان و حفظ انسجام منطقی در گفت‌وگوهای طولانی، خودداری از ارائة پاسخ‌های غیراخلاقی یا غیردقیق، قابلیت‌های چندرسانه‌ای و توانایی تجزیه‌وتحلیل تصاویر،  انعطاف‌پذیری و انجام وظایف متنوع (مانند تولید محتوا، پاسخ به پرسش‌ها، ترجمة زبان، تصحیح گرامری و حتی برنامه‌نویسی) اشاره کرد. این مدل زبانی قابلیت شخصی‌سازی دارد و کاربران می‌توانند با هدف بهترین بهره‌وری آن را براساس نیازهای خاص خود تنظیم کنند. اولین نسخة این مدل زبانی در مارس ۲۰۲۳م. منتشر شد و باوجود توانمندی‌های زیاد در تولید متن؛ اما در زمینه‌هایی مانند ریاضیات و برنامه‌نویسی ضعف‌هایی داشت. نسخة Claude Instant سبک‌تر و سریع‌تر از نسخة 1 برای کاربردهایی با نیاز به پاسخ‌های سریع طراحی شده بود. Claude 3 قابلیت‌های پیشرفته‌تری دارد و می‌تواند تصاویر را تجزیه‌وتحلیل کند. Claude 3.5 Sonnet نسخه‌ای است که در ژوئن 2024م. عرضه شد و استاندارد جدیدی را در هوش مصنوعی معرفی کرد. این نسخه عملکرد بهتری نسبت به نسخه‌های قبلی و مدل‌های رقبا ارائه می‌دهد.

در پژوهش حاضر نسخه Claude 3.5 که به‌‌طور رایگان ازطریق وب‌سایت[14] این مدل زبانی در دسترس است به کار گرفته شد. این نسخه این امکان را فراهم می‌کند که بتوان در قالب‌های متعددی پرسش و پاسخ را انجام داد. به‌‌طور خاص در این پژوهش از دو قالب توضیحی[15] و رسمی[16] استفاده شد. سبک توضیحی به‌منظور ارائة پاسخ‌های دقیق و آموزشی طراحی شده و هدف آن روشن‌کردن مفاهیم، توضیح فرایندها و افزایش درک کاربران است. در این سبک، لحن و زبان بیشتر محاوره‌ای است که آن را برای کاربرانی که به‌دنبال توضیحات عمیق یا مواد آموزشی هستند، مناسب می‌سازد. ازحیث محتوا نیز پاسخ‌ها معمولاً شامل مثال‌ها، تشبیهات و استدلال‌های جامع برای اطمینان از وضوح آنها هستند. این سبک ممکن است ایده‌های پیچیده را به اجزای ساده‌تر تقسیم کند تا فهم آن‌ها آسان‌تر شود.

ازطرف‌دیگر، در سبک رسمی، هدف ارتباطات حرفه‌ای است. این سبک برای وضعیت‌هایی مناسب‌ است که نیاز به لحن جدی‌تری دارند، مانند گزارش‌های تجاری یا نوشتارهای علمی. زبان استفاده‌شده در این سبک بیشتر متین و ساختارمند است. این سبک از اصطلاحات محاوره‌ای پرهیز می‌کند و بر روی وضوح تمرکز دارد؛ درحالی‌که رفتاری حرفه‌ای را حفظ می‌کند. پاسخ‌ها مختصرند، خوب سازماندهی شده‌اند و ممکن است برخی از جزئیات توضیحی موجود در سبک توضیحی را حذف کنند. تأکید بر ارائة اطلاعات به‌‌صورت کارآمد بدون توضیحات اضافی است.

4- مطالعة موردی: نی‌نامة مثنوی معنوی

نی‌نامه از شاهکارهای ادب فارسی و به‌‌طور خاص ادبیات عرفانی است. مولوی بزرگ‌ترین شاعر عارف جهان است که او را نمایندة واقعی تفکر ایرانی می‌دانند (خلیفه، 1356، ص. یازده). ازطرفی برخی از محققان، مثنوی را بزرگ‌ترین اثر عرفانی عالم در تمام اعصار نامیده­اند (زرین­کوب، 1374، ص. 12) و نی­نامه نیز زبده و خلاصة مثنوی است و درواقع همة شش دفتر مثنوی شرح و تفسیر این هیجده بیت است. به گفتة شادروان زرین‌کوب «تمام اجزای مثنوی دنبالة تطویل نی‌نامه است که شوق و درد روح و به‌خصوص اشتیاق جان عارف را برای آنچه بازگشت به مبدأ محسوب است و صوفیه آن را فنا می­خوانند به بیان می­آورد و به نالة نی و آنچه نی به زبان حال در سوز و درد خویش پنهان و آشکار می­دارد معنی و حیات می­بخشد» (زرین­کوب، 1374، ص. 48). غنای ادبی این بخش درخشان از مثنوی معنوی در کنار معانی عرفانی والای آن سبب شد به‌مثابه معیاری برای سنجش توانایی درک و فهم مدل‌های زبانی بزرگ ــ که شرح‌شان در قسمت قبل رفت ــ مورد استفاده قرار گیرد.

از مدل‌های زبانی گفته‌شده دو پرسش به شرح زیر مطرح شد:

پرسش اوّل: «از هریک از ابیات نی‌نامه به شرح زیر چه درک و فهمی داری؟ معنا و مفهوم هر بیت و درک خود از آن بیت را به‌صورت جداگانه بیان کن».

پرسش دوّم: «درک و فهم کلی تو از ابیات نی‌نامه چیست؟ این ابیات دربردارندۀ چه معانی و مفاهیمی هستند؟»

پس از طرح هر پرسش، 18 بیت نی‌نامه نیز به‌عنوان ورودی به مدل زبانی ارائه شد.

در ادامه، پاسخ هریک از مدل‌های زبانی گفته‌شده به این دو پرسش به‌همراه ارزیابی و سنجش آن پاسخ‌ها آورده شده‌اند. توان ادراکی این مدل‌ها ازحیث سه سنجۀ «فهم تحت‌اللفظی»، «تفسیر نمادین (استعاره‌ها و تمثیل‌ها)»، «درک زمینة فرهنگی و ادبی» ارزیابی شده‌ و سپس، پس از درج پاسخ هریک از مدل‌های زبانی به پرسش‌های مطرح‌شده، نتایج این ارزیابی‌ها ارائه شده‌اند.

 4-1 پرسش اول:  

«از هریک از ابیات نی‌نامه به شرح زیر چه درک و فهمی داری؟ معنا و مفهوم هر بیت و درک خود از آن بیت را به‌صورت جداگانه بیان کن».

بیت 1: بشنو این نی چون شکایت می‌کند / از جدایی‌ها حکایت می‌کند.

ارزیابی: از منظر سنجۀ «فهم تحت‌اللفظی» مدل‌های ChatGPT و Gemini بازنویسی درست و کامل به‌همراه توضیحات اضافه ارائه کرده‌اند؛ حال آنکه دو گونه مدل Claude فقط به ترجمه‌ای تحت‌اللفظی قناعت کرده است. ازحیث «تفسیر نمادین (استعاره‌ها و تمثیل‌ها)» نیز مدل‌های ChatGPT و Gemini به نماد «نی» (انسان از اصل جداشده) اشاره کرده‌اند؛ درحالی‌که دو گونه مدل Claude به این نماد هیچ اشاره‌ای نکرده است. از جهت زمینه‌های فرهنگی و ادبی در دو گونة مدل Claude هیچ اشاره‌ای به این زمینه‌ها نشده است؛ اما در مدل‌های ChatGPT و Gemini فقط اشارة کوتاهی به دوری انسان از خداوند دیده می‌شود، حال آنکه سبب انتخاب «نی»، شباهت‌های انسان کامل به «نی» و زمینه‌های قرآنی و روایی جدایی انسان از خداوند است که بازگشت به او در همة مدل‌ها مغفول مانده است.

بیت 2: کز نیستان تا مرا ببریده‌اند / در نفیرم مرد و زن نالیده‌اند.

 ارزیابی: به‌لحاظ «فهم تحت‌اللفظی» در مدل‌ ChatGPT مصرع دوم این بیت به‌درستی فهم نشده است. دو گونۀ مدل Claude بازنویسی‌ای ارائه کرده‌اند که تا حدودی به ترجمة تحت‌اللفظی نزدیک است. مدل Gemini بازنویسی درستی به‌همراه توضیحات لازم ارائه کرده است. از منظر «تفسیر نمادین» در مدل‌های ChatGPT و Gemini به‌صورت غیرمستقیم به نماد نیستان اشاره شده است. ChatGPT نیستان را خداوند و جهان ملکوت گرفته و Gemini آن را به مبدأ انسان تعبیر کرده است.

بیت 3: سینه خواهم شرحه‌شرحه از فراق / تا بگویم شرح درد اشتیاق

 ارزیابی: از منظر «فهم تحت‌اللفظی» بازنویسی در مدل‌های ChatGPT و Gemini درست و کامل است، هرچند آخرین جملة ارائه‌شده در مدل Gemini زاید است. بازنویسی‌های هر دو گونة مدل Claude نیز ترجمة تحت‌اللفظی است. تکیة مولوی در این بیت بر تجانس روحی و سنخیت است؛ اما هیچ‌کدام از مدل‌ها به این زمینة فرهنگی اشاره‌ای نکرده‌اند. بی‌توجهی به تجانس معنوی انسان‌ها براساس قاعدة جنسیت که «الجنسیة علة‌الضم» (برای تفصیل بیشتر ر.ک: فروزانفر، 1367، ص. 334) سبب درک سطحی بیت «سینه خواهم شرحه‌شرحه از فراق / تا بگویم شرح درد اشتیاق» شده است.

بیت 4: هرکسی کو دور ماند از اصل خویش /  باز جوید روزگار وصل خویش

 ارزیابی: مدل‌های ChatGPT و Gemini بازنویسی درست و کامل به‌همراه توضیحات تکمیلی ارائه کرده‌اند؛ اما دو گونة مدل Claude فقط ترجمه‌ای تحت‌اللفظی ارائه داده‌اند. بازگشت هرچیزی به اصل خود (کل شیء یرجع الی اصله) و آیة استرجاع (انا لله و انا الیه راجعون) زمینة فهم دقیق این بیت است که در هیچ‌یک از این مدل‌ها به آن اشاره نشده است.

بیت 5: من به هر جمعیتی نالان شدم / جفت بدحالان و خوش‌حالان شدم

 ارزیابی: مدل زبانی ChatGPT بازنویسی دقیقی ارائه نکرده است. منظور از خوشحال و بدحال، خوشحال و غمگین ظاهری نیست، بلکه عارفان و غیرعارفان است. عدم فهم زمینة فرهنگی و تخصصی متن باعث این بدفهمی شده است. در دو گونۀ مدل Claude نیز بازنویسی نادرست و نامفهوم است. مدل Gemini نیز بازنویسی دقیقی ندارد. بدفهمی خوش‌حالان و بدحالان در این مدل زبانی هم وجود دارد.

بیت 6: هرکسی از ظن خود شد یار من / از درون من نجست اسرار من

 ارزیابی: مدل ChatGPT و دو گونۀ مدل Claude بازنویسی درستی ارائه داده‌اند؛ اما در بازنویسی تولیدشده توسط مدل Gemini واژۀ ظن را به معنای دیدگاه و برداشت گرفته است که دقیق نیست.

بیت 7: سر من از نالة من دور نیست / لیک چشم و گوش را آن نور نیست

 ارزیابی: از منظر سنجۀ «فهم تحت‌اللفظی» هر چهار مدل،‌ بازنویسی درستی ارائه کرده‌اند؛ اما به نظر می­رسد مصراع دوم را باید به‌‌صورت «لیک چشمِ گوش را آن نور نیست» خواند که باتوجه‌به ارتباط دو مصراع دقیق‌تر و شاعرانه‌تر است، اما نبود خلاقیت و محدودیت ناشی از داده­های قالبی سبب شده است که این ظرافت زبانی و بلاغی از چشم مدل‌های زبانی تحت بررسی پنهان بماند.

بیت 8: تن ز جان و جان ز تن مستور نیست / لیک کس را دید جان دستور نیست

 ارزیابی: همة مدل‌های تحت بررسی برای این بیت بازنویسی درستی ارائه نکرده‌اند. این بیت درواقع تمثیلی است برای بیت پیشین و می‌گوید: راز من درون ناله‌های من است؛ اما با حواس ظاهری کسی نمی‌تواند رازها را بفهمد. همان‌گونه که جسم و روح در هم تنیده‌اند؛ اما همه جسم را می‌بینند، ولی از دیدن روح عاجزند.

بیت 9: آتش است این بانگ نای و نیست باد / هر که این آتش ندارد نیست باد

 ارزیابی: مدل‌های ChatGPT و Gemini بازنویسی درستی از مصراع دوم ارائه نداده‌اند، اما دو گونۀ مدل زبانی Claude بازنویسی تحت‌اللفظی درستی داشته‌اند. شایان ذکر است که غالب شارحان مثنوی ازجمله شادروان فروزانفر، مصراع دوم را جمله­ای نفرینی دانسته­اند (فروزانفر، 1367، ص. 14) اما برخی از شارحان ازجمله نیکلسون معتقدند که عبارت «نیست باد» در مصراع دوم جنبۀ لعن و نفرین ندارد، بلکه مولانا دعا می‌کند که هرکس از آتش عشق بی‌بهره است به مقام نیستی و فنای‌فی‌الله برسد (نیکلسون، 1374،  ص. 9/1). گولپینارلی نیز «نیست باد» را دعای خیر می­داند و می‌گوید: «منظور این است که خدا کند که چنان کسی نیز  بدین آتش بیفتد و هستی موهوم او بسوزد و نابود شود» (گولپینارلی، 1384). اما ناآشنایی با مبانی فکری و عرفانی مولانا سبب شده است که در هیچ‌کدام از این مدل‌ها به این نکتة ظریف اشاره‌ای نشود. «نیست باد» در دو مصراع بیت در دو معنی متفاوت به کار رفته که در اصطلاح ادبی به آن جناس مرکب می‌گویند. تکرار، مراعات نظیر و تشبیه از شگردهای زیباشناسی بیت هستند که در هیچ‌یک از مدل‌ها اشاره‌ای به آنها نشده است.

بیت 10: آتش عشق است کاندر نی فتاد / جوشش عشق است کاندر می فتاد

 ارزیابی: مدل ChatGPT بازنویسی درستی دارد، اما بازنویسی دو گونۀ Claude تحت‌اللفظی است. بازنویسی Gemini دقیق نیست. باید به این نکته توجه کرد که در بازنویسی همۀ مدل‌ها، مفهوم اصلی بیت مغفول مانده است؛ یعنی عشق در تمامی ذرات هستی ساری و جاری است (برای تفصیل بیشتر ر.ک: فروزانفر، 1367، ص. 15).

بیت 11: نی حریف هر که از یاری برید / پرده‌هایش پرده‌های ما درید

 ارزیابی: تمام مدل‌های زبانی تحت بررسی، در بازنویسی مصرع دوم این بیت دچار اشکال شده‌اند و نتوانسته‌اند بازنویسی دقیقی داشته باشند. در مصراع دوم، منظور از پرده‌های نی، نغمۀ نی است و «پرده‌دریدن» ایهام به دو معنی «حجاب را ازبین‌بردن» و «رسواکردن» آمده است. فروزانفر پرده‌دریدن را در معنی آشکارکردن راز عاشقان گرفته است (فروزانفر، 1367، ص. 17)؛ اما همان‌گونه که در شرح جامع مثنوی هم اشاره شده است، پردۀ دوم به معنی حجاب است و صدای نی، حجاب‌ها را می‌درد (زمانی، 1374، ج. 1/11). عدم‌تشخیص لایه­های معنایی و ظرافت­ها و شگردهای ادبی از مهم­ترین دلایل این امر است.

بیت 12: همچو نی زهری و تریاقی که دید / همچو نی دمساز و مشتاقی که دید

 ارزیابی: برای این بیت نیز تمام مدل‌های زبانی تحت بررسی معنای تحت‌اللفظی را ارائه کرده و نتوانسته‌اند بازنویسی دقیقی داشته باشند. هیچ‌کدام واژۀ «مشتاق» را معنی نکرده و پارادوکس بیت را توضیح نداده‌اند. 

بیت 13: نی حدیث راه پر خون می‌کند / قصه‌های عشق مجنون می‌کند

 ارزیابی: مدل‌های ChatGPT و Gemini بازنویسی تحت­اللفظی آنها تقریبا درست است اما دو گونۀ مدل Claude نتوانسته‌اند بازنویسی دقیقی داشته باشند و عبارت «راه پرخون» را در نظر نگرفته‌اند. راه پر خون راه عشق است که امید به وصال در آن نیست، به همین مناسبت در مصراع دوم مولوی عشق مجنون را آورده است (فروزانفر، 1367، ص. 19). از منظر «تفسیر نمادین» عشق مجنون نماد عشق‌های پاک و عفیف است. عشق لیلی و مجنون که نمونه­ای از عشق عذری است در ادبیات عرفانی معنایی متعالی یافته و بدان جهت که به اعتبار المجاز قنطرة الحقیقة راهنمای عاشق از مرحلۀ فناء­فی­الله به بقاءبالله است (ستاری، 1375، ص. 280) در مثنوی هم نماد عشق الهی قرار گرفته است، ازاین‌رو در هیچ­کدام از این الگوها به جنبۀ نمادین این عشق اشارۀ دقیقی نشده است.

بیت 14: محرم این هوش جز بیهوش نیست / مر زبان را مشتری جز گوش نیست

 ارزیابی: برای این بیت نیز مدل‌های ChatGPT و Gemini تقریبا بازنویسی درستی ارائه کرده‌اند، اما دو گونۀ مدل Claude بازنویسی دقیقی ندارند و ترجمة تحت‌اللفظی به دست داده‌اند. در این بیت، مصراع دوم تمثیلی برای مصراع اول است. همان‌گونه که گوش صدای زبان را می‌شنود، فقط انسان‌های از خود فانی‌شده اسرار این معرفت را درک می­کنند. منظور از هوش، معرفت حقیقی است و تنها کسانی محرم این اسرار می‌شوند که به مرحلة فنای فی‌الله رسیده باشند. عدم‌درک این زمینة فرهنگی باعث شده که بازنویسی‌ها دقیق نباشند. اسلوب معادله و متناقض‌نما از شگردهای بلاغی این بیت به حساب می‌آیند که در الگوها ذکری از آنها نرفته است.

بیت 15: در غم ما روزها بی‌گاه شد / روزها با سوزها همراه شد

 ارزیابی: برای این بیت، مدل ChatGPT بازنویسی مبهمی ارائه داده است. دو گونۀ مدل Claude نیز معنای تحت‌اللفظی را ارائه داده­اند و بازنویسی مدل Gemini نیز مبهم است. افزون‌بر این، جمله ازنظر دستوری ایراد دارد و دقیق نیست.

بیت 16: روزها گر رفت گو رو باک نیست / تو بمان ای آنکه چون تو پاک نیست

 ارزیابی: مدل‌های ChatGPT و Gemini بازنویسی درست و کامل به‌همراه توضیحات تکمیلی ارائه کرده‌اند؛ اما دو گونۀ مدل Claude به ترجمه‌ای تحت‌اللفظی بسنده کرده‌اند. کنایه و جناس از شگردهای ادبی هستند که در مدل‌ها به آنها اشاره‌ای نشده است.

بیت 17: هر که جز ماهی ز آبش سیر شد / هر که بی روزیست روزش دیر شد

 ارزیابی: مدل ChatGPT بازنویسی مبهمی ارائه داده است. منظور از رزق معنوی چیست؟ سه مدل دیگر نیز ترجمه‌ای تحت‌اللفظی ارائه کرده‌اند و مفهوم بیت به‌درستی بیان نشده است. از منظر «تفسیر نمادین» ماهی نماد عارف و آب نماد عشق و معرفت الهی است که فقط مدل زبانی ChatGPT درون پرانتز این نکته را توضیح داده است. در این بیت افزون‌بر نمادهای ماهی و آب، سه کنایه همراه با حصر و قصر به کار رفته است که در این مدل‌ها اثری از آنها دیده نمی‌شود.

بیت 18: در نیابد حال پخته هیچ خام / پس سخن کوتاه باید والسلام

 ارزیابی: مدل‌ ChatGPT بازنویسی درستی ارائه کرده‌ است؛اما سه مدل دیگر به ترجمه‌ای تحت‌اللفظی اکتفا کرده‌اند. نکته‌ای که در همة این مدل‌ها مغفول مانده این است که کاربرد «والسلام» به معنی «پایان»، برگرفته از سنت پیامبر اکرم^(ص) در نامه‌نویسی بود که در پایان نامه‌ها عبارت «والسلام علی من اتبع الهدی» را می‌نوشتند، به‌تدریج فقط والسلام آن باقی ماند و به معنی پایان هرچیزی به کار رفت (دهخدا، 1372، ذیل واژة والسلام).

4-2 پرسش دوّم: «درک و فهم کلی تو از ابیات نی‌نامه چیست؟ این ابیات دربردارندۀ چه مفاهیم و معانی هستند؟»

در ادامه، پاسخ هریک از مدل‌های زبانی به این پرسش آورده شده و درنهایت ارزیابی کلّی برای هر چهار مدل انجام شده است.

5- نقد و ارزیابی مدل‌های زبانی بزرگ در ادبیات عرفانی

واضح و مبرهن است که یکی از بزرگ‌ترین مزایای مدل‌های زبانی بزرگ، سرعت زیاد در تولید پاسخ‌ها و تحلیل‌های متنی است. خوانندگان و پژوهشگران می‌توانند به‌سرعت اطلاعات یا تحلیل‌هایی دربارة متون عرفانی دریافت کنند که در روش‌های سنتی به زمان زیادی نیاز دارد. این امر به‌ویژه در پژوهش‌های تطبیقی یا زمانی، که نیاز به تحلیل سریع متون متعدد وجود دارد، اهمیت دارد. در ادامه، به نقد و بررسی معیارهای ارزیابی مدل‌های بزرگ زبانی پرداخته می‌شود که معمولاً به‌عنوان نقاط قوت این مدل‌ها شناخته شده‌اند:

5-1 فهم تحت‌اللفظی

مدل‌های زبانی بزرگ، مهارت بالایی در بازنویسی متون دارند. این مدل‌ها می‌توانند فهم خود از متون عرفانی را با زبانی ساده بیان کنند؛ اما بررسی چهار مدل زبانی مذکور نشان می‌دهد که توانایی این مدل‌ها در بسیاری از مواقع در سطح لفظ باقی می‌ماند و توان فهم دقیق و روشن را از مخاطب سلب می‌کند، به‌ویژه متون عرفانی که پیچیدگی‌ها و ظرافت‌های خاص خود را دارد.

5-2 تنوع در ارائة تفسیرها

ازجمله توانایی‌های مدل‌های زبانی بزرگ، ارائة تفسیرهای متنوع از یک متن است. این مدل‌ها می‌توانند از زوایای مختلف به یک استعاره یا تمثیل بپردازند و دیدگاه‌های فلسفی و معنوی مختلفی را پیشنهاد دهند. البته این امر مستلزم آن است که با پرسش‌های مکرر، عمیق و تخصصی، مدل‌ها به پاسخ‌های مفصل و بیشتری وادار شوند. در این پژوهش، به‌سبب محدودیت‌ موضوع تحقیق، فقط به دو پرسش کلی از مدل‌های زبانی اکتفا شده است که در پاسخ اولیه این تنوع در تفسیر دیده نمی‌شود.

ازحیث عمق تفسیر، مشاهدات و بررسی‌ پاسخ‌های مدل‌های زبانی نشان می‌دهد که در مواجهه با لایه‌های عمیق معنوی و عرفانی دچار مشکل می‌شوند. برای ‌مثال، در بیت «من به هر جمعیتی نالان شدم / جفت خوش‌حالان و بدحالان شدم» همة مدل‌های زبانی به معنی ظاهری و امروزی خوش‌حالان و بدحالان بسنده کرده‌اند و به زمینه و جنبة عرفانی آن توجه نشده است.

5-3 شناسایی الگوهای ادبی و زبانی

ادبیات عرفانی، به‌ویژه اشعار مولوی، مملو از شگردهای زبانی، ایهام و طنز ظریف است که تنها در زمینه‌ای خاص معنا پیدا می‌کنند. مدل‌ها معمولاً نمی‌توانند تفاوت میان یک تفسیر طنزآمیز و یک معنای جدی را در چنین متونی تشخیص دهند و ممکن است تفسیرهای نادرست یا بی‌ارتباط ارائه دهند. باری «شناخت شیوة هنرمندانة مولانا در پرورش داستان‌ها و درهم‌تنیدن آیات و احادیث و صور خیال که به گستردگی سراسر زندگی طبیعی، فرهنگ و جهان اطراف مولانا وسعت دارد راه درک اندیشة او را آسان­تر می­کند» ( لاهوتی، 1390، ص. ی).

هرچند ادعا می‌شود مدل‌های زبانی بزرگ توانایی تحلیل ساختارهای متنی و شناسایی الگوهای زبانی خاص را دارند، اما بررسی مدل‌های به‌کاررفته‌ در این پژوهش نشان می‌دهد علی‌رغم اینکه آرایه‌های ادبی و شگردهای بلاغی نقش مؤثری در بیان مطلب دارند، عدم تشخیص این شگردها در این مدل‌های زبانی مانع از فهم دقیق متن شده است؛ برای مثال در مصراع «پرده‌هایش پرده‌های ما درید» اگر ایهامی را که در «پرده‌دریدن» به دو معنی «حجاب‌ها و پرده‌ها را ازبین‌بردن» و «رسواکردن و پرده‌دریدن» وجود دارد درک نشود، فهم درستی از پیام مولانا برداشت نخواهد شد. همین‌طور استفاده از آرایة جناس تام بین دو کلمة پرده (پردة اول به معنی نغمه و بانگ نی و پرده دوم به معنی حجاب) نقش بسزایی در فهم بیت دارد. همچنین، وجود پارادوکس‌های متعدد در نی‌نامه، نظیر بیت «همچو نی زهری و تریاقی که دید / همچو نی دمساز و مشتاقی که دید» یا مصراع «محرم این هوش جز بیهوش نیست» و شگردهای بلاغی دیگر نظیر تمثیل و کنایه و... از نکات کلیدی در فهم این متن است که در پاسخ همة این مدل‌های زبانی مغفول مانده است.

5-4 شناخت زمینه‌های تاریخی و فرهنگی

ادبیات عرفانی، به‌ویژه آثار مولوی، به‌شدت در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و تاریخی خود ریشه دارد. بسیاری از این زمینه‌ها در داده‌های آموزشی مدل‌های زبانی بزرگ گنجانده نشده‌اند، یا درصورت وجود به‌طور ناقص و بدون ساختار مناسب ارائه شده‌اند.

برای ‌مثال، مولوی از اصطلاحات و تصاویر برگرفته از فرهنگ اسلامی، قرآن و عرفان ایرانی استفاده می‌کند که درک آن‌ها نیازمند دانش عمیق از این منابع است. مدل‌ها اغلب نمی‌توانند این ارجاعات را به‌درستی شناسایی یا تفسیر کنند. هرچند در این مدل‌های زبانی به برخی زمینه‌های فرهنگی و عرفانی به اجمال اشاره شده است، نظیر جدایی انسان از اصل ملکوتی خویش و شوق بازگشت او به این اصل، اما ظرایف و دقایق عرفانی، ادبی و فرهنگی موجود در متن بیان نشده است که  مهم‌ترین آنها عبارتند از:

• آمیختگی شدید قرآن و مثنوی

ازآنجاکه عرفان اسلامی ریشه در آیات و روایات دارد، بدون شناخت این زمینة فرهنگی نمی­توان متون عرفانی را فهمید. نی‌نامه در حقیقت تفسیر عارفانة آیة شریف «انا لله و انا الیه راجعون» (بقره، 2/156) است. آمیختگی قرآن و مثنوی به‌‌حدی است که نمی­توان مرز دقیقی بین آنها قائل شد. خود مولوی انجذاب روحی خاصی به قرآن داشته و معتقد است که اگر کسی در قرآن فانی شود هرچه بگوید بوی کلام خدا را خواهد داشت (بهنام­فر، 1392، ص. 66).

طبیعی است بدون فهم این نکتة مهم و ظریف هرگونه توضیح و تفسیری از مثنوی نادرست و ناقص خواهد بود.

• نقش سماع و موسیقی و تأثیر دوگانة آن بر انسان

سماع در اصطلاح صوفیه به آواز خوش و آهنگ دل­انگیز روح­نواز و به‌طور مطلق قول و غزل که به قصد صفای دل و حضور قلب و توجه به حق شنیده شود اطلاق شده است (رجایی بخارایی، 1364، ص. 267)؛ اما از گذشته تاکنون دربارة حلال و حرام‌بودن و تأثیر دوگانة آن بر مستمع نظرات متفاوتی وجود دارد که مبنا را بر حال مستمع قرار می­دهد (ر.ک. رجایی بخارایی، 1364، ص. 267).

در مصرع  «همچو نی زهری و تریاقی که دید»، نی­نامه هم به این نکته اشاره شده است که «سماع برای کسی که از سر هوی و شهوت شنود زیان­بخش و به‌منزلة سم است و نسبت به اصحاب قلوب و صاحبدلان که به شرط می­شنوند سودمند و دوای نافع است» (فروزانفر، 1367، ص. 18).

• زمینه‌های فرهنگی استفاده از نمادها

هرچند در شرح و تفسیر برخی از این مدل‌های زبانی به نماد نی اشارة کوتاهی شده بود؛ بااین‌حال، نی در مثنوی جایگاه والا و پررنگی دارد که اگر آگاهی کافی در زمینه‌های فرهنگی و ادبی وجود نداشته باشد، فهم ناقصی از نماد نی برداشت خواهد شد. ازجمله ابوطالب مکی در قوت‌القلوب می‌گوید: «مثل المؤمن کمثل المزمار لا یحسن صوته الا بخلاء بطنه» (فروزانفر، 1367، ص. 6) که توخالی‌بودن نی را یکی از وجوه شباهت آن با انسان می‌داند. اسلامی ندوشن نیز معتقد است که در ضمیر مولانا این احساس بوده که شعر و نوازندگی و رقص زندگی انسان را از محدودیت می­رهاند. ازاین‌رو، دهان نی دهان انسان مشتاق در پیوند با عالم بالاست. او همچنین پنج دلیل برای انتخاب نماد نی در مثنوی برشمرده است ازجمله اینکه «او (نی) نیز بریده شده و از اصل خود دور مانده و ازاین‌حیث با انسان مهجور سرشت مشابه می­یابد» (برای تفصیل بیشتر ر.ک. اسلامی ندوشن، 1377، ص. 348). همچنین، خلیل خلیل­اللهی در کتاب نی­نامه اقوال مختلف و گاه متکلفی دراین‌باره  نقل کرده است (خلیل­اللهی، 1375، ص. 105). بااین‌حال، فقدان تشخیص این زمینه­های فرهنگی باعث شرح و تفسیرهای ناقص و سطحی از متن نی­نامه شده است.

5-5 تشخیص ارتباط عمودی متن

معمولاً در شرح ابیات یک متن مدل‌های زبانی از هر بیت تفسیر مستقلی ارائه می‌دهند و حال آنکه افزون‌بر ارتباط افقی، باید به ارتباط عمودی ابیات نیز توجه کرد، به‌ویژه زمانی که با ابیات موقوف‌المعانی سروکار داریم. برای مثال، بیت «سر من از نالة من دور نیست / لیک چشم و گوش را آن نور نیست» با بیت بعدی، یعنی «تن زجان و جان زتن مستور نیست / لیک کس را دید جان دستور نیست» موقوف‌المعانی هستند و بیت دوم درواقع تمثیلی برای بیت اول است. حال آنکه در تمام مدل‌های زبانی به‌کاررفته، از این نکته غفلت شده و درنتیجه مقصود اصلی مولانا از بیت دوم به‌درستی درک نشده است. 

5-6 توجه به نسخه‌بدل‌ها

نسخه‌بدل‌ها در تصحیح و درک متون نقش ویژه‌ای دارند. گاهی دشواری یک متن را می‌توان با استفاده از نسخه‌بدل‌های موجود رفع کرد. علی‌رغم ادعای مدل‌های زبانی مبنی‌بر دسترسی به نسخه‌بدل‌های متنوع و آموزش براساس آنها گاهی پاسخ‌های مدل‌های زبانی، بنا را بر یک نسخة مشخص، گاه مشهورترین نسخه، گذاشته و بدون توجه به شاعرانگی یا معنای دقیق‌تر بیت، از توجه به سایر نسخه بدل‌ها غفلت می­کنند. برای نمونه به یک مورد که استفاده از نسخه‌بدل‌ها نقش مهمی در فهم معانی نی‌نامه دارد اشاره می‌شود. در بیت اول نی‌نامه، که در تصحیح نیکلسون «بشنو از نی چون حکایت می‌کند / از جدایی‌ها شکایت می‌کند» و در نسخة قونیه «بشنو این نی چون شکایت می‌کند / از جدایی‌ها حکایت می‌کند» ضبط شده است، نسخة قونیه سبب تصحیح نسخة نیکلسون شده است که هم مبانی فکری مولانا و هم شواهد درون‌متنی مثنوی آن را تأیید می‌کند.

5-7 توان تولید پاسخ‌های خلاقانه

مدل‌های زبانی بزرگ براساس الگوهای آماری آموزش داده شده‌اند و درک آن‌ها از متون عمدتاً وابسته به داده‌های موجود در مجموعه‌های آموزشی آن‌هاست. اگر این داده‌ها حاوی متون عرفانی و تخصصی نباشند، مدل‌ها از روش‌های کلیشه‌ای برای تفسیر استفاده می‌کنند. این موضوع می‌تواند به تولید پاسخ‌های عمومی یا کلی منجر شود که فاقد عمق و دقت لازم برای درک متون عرفانی است. برای مثال، در مدل‌های استفاده‌شده «هوش» و «بی‌هوش» در معنی کلی و عمومی به کار رفته‌اند؛ حال آنکه در نی‌نامه و به‌‌طورکلی در متون عرفانی، معانی عرفانی و خاص خود را دارند.

6- نتیجه‌گیری

این مقاله به بررسی توانایی مدل‌های زبانی بزرگ مانند ChatGPT، Google Gemini و Claude در تحلیل و تفسیر متون عرفانی فارسی پرداخته است. نی‌نامه که مقدمة مثنوی معنوی مولاناست به‌دلیل مفاهیم نمادین و چندلایه‌ای خود به‌منزلة متن مطالعاتی انتخاب شده است. ادبیات عرفانی فارسی به‌دلیل استفاده از نمادها، استعاره‌ها و لایه‌های معنایی پیچیده نیازمند دانش عمیق فرهنگی و معنوی است. هدف این پژوهش بررسی این مسئله است که آیا مدل‌های زبانی بزرگ می‌توانند این پیچیدگی‌ها را درک کنند یا خیر. به‌طور خاص، چالش‌های این مدل‌ها در فهم استعاره‌ها، معانی عمیق و زمینه‌های فرهنگی در تحلیل نی‌نامه مطالعه شده‌اند.

روش تحقیق به‌‌صورت کیفی بوده و دو پرسش از مدل‌های زبانی مطرح شده است: درک و تفسیر هر بیت نی‌نامه به‌صورت مجزا و برداشت کلی از مجموعة این اشعار. پاسخ‌های مدل‌ها براساس معیارهایی همچون فهم تحت‌اللفظی، تفسیر نمادین (استعاره‌ها و تمثیل‌ها) و درک زمینة فرهنگی و ادبی ارزیابی شده‌اند.

نتایج نشان داد که مدل‌های زبانی اغلب توانایی بسیاری در ارائة معانی تحت‌اللفظی دارند، اما در درک لایه‌های معنوی و عرفانی متن دچار کاستی هستند. برای مثال، ChatGPT و Gemini در مواردی به جنبه‌های نمادین اشاره کرده‌اند؛ اما Claude فقط به ترجمة تحت‌اللفظی اکتفا کرده است. همچنین، هیچ‌کدام از مدل‌ها به زمینه‌های فرهنگی مهم همچون ارتباط نی با مفاهیم عرفانی یا ارجاعات قرآنی اشاره‌ای نکرده‌اند. ازجمله ضعف‌های دیگر این مدل‌ها می‌توان به عدم شناخت زمینه‌های تاریخی و فرهنگی، تشخیص نادرست اصطلاحات عرفانی مانند «فنا» و «نیستان» و بی‌توجهی به نسخه‌بدل‌های متنی اشاره کرد. همچنین، مدل‌ها اغلب پاسخ‌های کلی و بدون عمق ارائه کرده‌اند و ارتباط عمودی ابیات یا نقش آرایه‌های ادبی در فهم بهتر متن را نادیده گرفته‌اند.

از سوی دیگر، سرعت زیاد تحلیل متون و توانایی ارائة تفسیرهای اولیه از مهم‌ترین نقاط قوت این مدل‌ها به شمار می‌رود. این ویژگی می‌تواند پژوهشگران را در انجام مطالعات تطبیقی و بررسی سریع متون یاری کند، هرچند برای استفادة تخصصی‌تر از این مدل‌ها نیاز جدی به بهبود و ارتقای آنها احساس می­شود. برای ارتقای توانایی مدل‌های زبانی بزرگ در فهم متون عرفانی باید از مجموعه داده‌های تخصصی استفاده شود و همکاری بین متخصصان هوش مصنوعی و پژوهشگران ادبیات عرفانی گسترش یابد. این تحقیق بر نقش بالقوة هوش مصنوعی در ایجاد پل میان ادبیات کلاسیک و خوانندگان امروزی دلالت  دارد؛ اما بر ضرورت حفظ دقت و عمق معنا نیز تأکید می‌کند. بدین منظور نکته‌های زیر به‌طور اکید پیشنهاد می‌شود:

• ساخت مدل‌های زبانی تخصصی در حوزة ادبیات عرفانی زیرنظر متخصصان این حوزه؛
• همکاری میان متخصصان هوش مصنوعی و پژوهشگران ادبیات عرفانی؛
• معرفی دقیق متون عرفانی استفاده‌شده و منابع توسط مدل‌های زبانی؛
• استفاده از ظرفیت نسخه‌بدل‌ها در شرح و تحلیل متون عرفانی.

[1]. Large Language Models

[2]. Artificial Intelligence

[3]. Explanatory

[4]. Formal

[5]. Large Language Models (LLM)

[6]. Transformer

[7]. Attention

[8]. Natural Language Processing (NLP)

[9]. Generative Pre-trained Transformer (GPT)

[10]. Application Programming Interface (API)

[11]. http://chatgpt.com available on February 1, 2025

[12]. Chatbot

[13]. https://gemini.google.com/app available on February 1, 2025

[14]. https://claude.ai available on February 1, 2025

[15]. Explanatory

[16]. Formal