پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 43 |
| تعداد شماره‌ها | 1,744 |
| تعداد مقالات | 14,237 |
| تعداد مشاهده مقاله | 35,212,940 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 13,982,412 |
شناسایی پیشرانهای مؤثر بر چشماندازهای توسعۀ منطقهای استان فارس با رویکرد آیندهپژوهی در راستای آمایش سرزمین | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اقتصاد شهری | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| دوره 10، شماره 1، فروردین 1404، صفحه 33-52 اصل مقاله (874.73 K) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/ue.2025.144667.1312 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مصطفی آریان کیا1؛ حسین حاتمی نژاد* 1؛ فاطمه قره قاشی2 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1گروه جغرافیای انسانی و برنامهریزی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2گروه جغرافیا، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه گلستان، گرگان، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| در راستای تحقق رویکرد راهبردی لازم در راستای چشمانداز آتی و دست‌یابی به مفهومی مشخص از آیندۀ استان فارس، در پژوهش حاضر پیشرانهای مؤثر بر چشماندازهای توسعۀ منطقهای با رویکرد آیندهپژوهی در راستای آمایش سرزمین در استان فارس شناسایی شدهاند. این پژوهش به لحاظ هدف، کاربردی (از نوع توسعهای راهبردی)، و از نظر روش، توصیفی-تحلیلی و به لحاظ رویکرد پژوهش، استقرایی است. روش گردآوری اطلاعات مبتنی بر روش مطالعات اسنادی-پیمایشی مبتنی بر تکنیک دلفی است و با استفاده از روش تحلیل تأثیر متقابل، به شناسایی پیشرانهای پژوهش اقدام شده است. جامعۀ آماری پژوهش شامل 37 متخصص و کارشناس در زمینۀ توسعۀ منطقهای و آمایش سرزمین است که بر اساس روش گلوله‌برفی انتخاب شدهاند. به منظور تجزیه‌وتحلیل دادهها و تحلیل ساختاری تأثیرگذاری هر یک از شاخصهای مؤثر بر توسعۀ منطقهای در استان فارس از نرمافزار میکمک استفاده شده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان میدهد از میان 30 عامل بررسی‌شده، 4 عامل جذب سرمایه، نظام برنامهریزی آمایش استان، حکمروایی و منابع آب، به عنوان پیشرانهای کلیدی مؤثر در توسعۀ منطقهای استان فارس اثرگذار هستند که باید به صورت یکپارچه در برنامهریزی چشم‌اندازها و توسعۀ منطقهای استان فارس از طرف ارگان‌های مربوط در نظر گرفته شوند. همچنین، نتایج پژوهش نشان داد متغیرهای آموزش، فعالیتهای فنی و علمی و اقلیم متغیرهای راهبردی و با توان تأثیرگذاری کلان بر توسعۀ منطقهای استان فارس هستند. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژه‌ها | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| آمایش سرزمین؛ آیندهپژوهی؛ توسعۀ منطقهای؛ فارس؛ میکمک | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
مقدمه به دنبال گسترش شهرنشینی و سرعت زیاد تغییرات (آریانکیا و همکاران، 1402، ص. 120)، و پیچیده‌ترشدن مشکلات شهری در کشورهای توسعه‌یافتۀ صنعتی به ویژه در اواخر دهۀ 1960 میلادی و دگرگونی این مشکلات پس از جنگ جهانی دوم (شاهین و موسوی، 1402، ص. 50) و تشدید روند جهانی‌شدن اقتصادی و رقابت بین دولت‌ها و دولت-منطقه‌ها، مسائل منطقهای پیچیدهتر شدهاند (یاسوری و سجودی، 1398، ص. 156). این اتفاق باعث دگرگونی در روابط متقابل انسانها با یکدیگر شده است (میرکتولی و آریانکیا، 1398، ص. 250)؛ به گونهای که تمرکز نامعقول و نامتناسب در عرصههای زیستی، توسعۀ اقتصادی-اجتماعی نابرابر نواحی جغرافیایی را موجب شده است (نظمفر و همکاران، 1402، ص. 132) که این امر باعث افزایش آسیب‌های محیطی و اجتماعی در سیستمهای شهری و منطقهای شده و پیامدهایی مانند توسعۀ ناموزون، افزایش تفاوت‌ها و نابرابریهای اجتماعی و آلودگی‌های زیست‌محیطی، افزایش مصرف انرژی، ترافیک و سایر مسائل اجتماعی و فرهنگی و محیطی را به همراه داشته است (زیاری و همکاران، 1400، ص. 357). از این رو، به منظور سازماندهی فضایی در کشورهای در حال توسعه، الگویی از توسعۀ فضایی مورد نیاز است که به عدم تمرکز شهرنشینی منجر شود و موجبات گسترش شبکهای از مراکز توسعۀ متعادل در پیوند با یکدیگر را فراهم آورد (کریمی و همکاران، 1396، ص. 32) و به گونهای عمل کند که با استفاده از توانهای مناطق مختلف در برنامهریزی برای توسعه در محیط رقابتی جهان بتواند موجب بهبود و پایدارسازی قابلیتهای محیط شهرها، مناطق و کشورها در برابر دیگر مکان‌ها شود (شاکرمی و همکاران، 1402، ص. 2). یکی از منسجم‌ترین این راهبردها، راهبرد توسعۀ منطقهای به عنوان رویکردی نوین، کارآمد و آزموده‌شده برای دست‌یابی به توسعۀ پایدار منطقهای است (یاسوری و سجودی، 1398، ص. 156). توسعۀ منطقهای به عنوان یکی از انواع توسعة میتواند نقشی مهم در توسعۀ پایدار مناطق ایفا کند و تأثیری زیاد بر پیشرفت و رشد همه‌جانبۀ استانها داشته باشد (وارثی و همکاران، 1402، ص. 209). این نوع توسعة به عنوان یکی از مهمترین ضرورتهای توسعۀ همه‌جانبه و پایدار مطرح است و رسیدن به آن یکی از اهداف مهم توسعه است (پیشگاههادیان و همکاران، 1399، ص. 5)؛ اما یکی از ضعفهای نظام برنامهریزی منطقهای رایج عدم شناسایی، تحلیل و بهکارگیری عوامل کلیدی توسعۀ منطقه است (Darkow, 2015, p. 10). شناسایی این عوامل علاوه بر آنکه نقشی مهم در توسعۀ اقتصادی شهرها و روستاها دارد، میتواند به بهبود رشد اقتصادی و افزایش کیفیت زندگی افراد منجر شود (تقوایی و حسینیخواه، 1396، ص. 9). در کنار شناسایی عوامل مؤثر بر توسعۀ منطقهای، موضوع آینده و شناخت بلندمدت آن نیز در برنامهریزی شهری و منطقهای از اهمیت فراوانی برخوردار است (Willsteed et al, 2018, p. 24). این امر باعث میشود اندیشیدن دربارۀ آینده برای کارها و اقدامات کنونی انسان امری ضروری تلقی شود (درویشیسهتلانی و همکاران، 1400، ص. 53). با توجه به آنکه اصلیترین مانع توسعۀ شهری و منطقهای در کشور ایران به نظام برنامهریزی آن برمیگردد، وجود نگاه آیندهپژوهانه به عنوان یک علم میان‌رشتهای میتواند به عنوان پیشران و محور فعالیت در برنامهریزی در کشور ایران قلمداد شود (آفتاب، 1402، ص. 87). ساختار کشور ایران، با توجه به شرایط جغرافیایی ویژه، منابع طبیعی غنی و موقعیت راهبردی (حسینی و آریانکیا، 1404، ص. 114)، و با وجود اینکه از ثروت و قدرت و منابع زیادی برخوردار است و تلاشهای زیادی برای تعادل منطقهای در آن انجام شدهاند، به سمت نابرابری فضایی متمایل شده و ساختار مرکز-پیرامون را به منزلۀ الگوی غالب کشور نمودار کرده است (داداشپور و شجاعی، 1401، ص. 25). استان فارس نیز از این موضوع مستثنی نیست. استان فارس، در مقام یکی از استانهای پهناور کشور، امروزه به صورت تکقطبی با مرکزیت شهر شیراز توسعه پیدا کرده است؛ به طوری که بخش اعظم سرمایه و خدمات و امکانات در شهر شیراز متمرکز شده و این وضعیت سبب بروز پیامدهایی همچون مهاجرت از روستاها و شهرهای کوچک به شیراز، حاشیهنشینی و مشکلات ناشی از ازدحام و تراکم جمعیت و فعالیت در شهر شیراز شده است (آقایی و همکاران، 1399، ص. 278). با بررسی ادبیات و مطالعات پیشین در حوزۀ توسعۀ منطقهای، آمایش سرزمین و آیندهپژوهی در سطح کشور و به ویژه استان فارس، میتوان به این نتیجه رسید که با وجود پژوهش‌هایی در زمینۀ شناسایی ظرفیتها، مشکلات، راهبردها و حتی تحلیل ساختار فضایی، همچنان شناسایی پیشرانهای کلیدی مؤثر بر توسعۀ منطقهای با رویکرد آیندهپژوهی به ویژه در مقیاس استانی و در چارچوب برنامهریزی آمایش سرزمین، با خلأ جدی مواجه است. از جملۀ شکاف‌های اصلی که این پژوهش به دنبال پُرکردن آن است، میتوان به موارد زیر اشاره کرد: 1-نبود مطالعات جامع که به طور هم‌زمان هم از رویکرد آیندهپژوهی و هم از مدلهای کمی تحلیل اثر متقابل برای شناسایی پیشرانهای توسعة استفاده کنند. 2- فقدان تمرکز کافی بر استان فارس به عنوان یکی از استانهای مهم و راهبردی کشور در اسناد بالادستی و پژوهشهای آینده‌نگرانه با رویکرد فضایی-منطقهای. 3- نبود تحلیل هم‌زمان تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم متغیرها بر یکدیگر با هدف کشف عناصر کلیدی و دووجهی در توسعۀ منطقهای. 4- عدم بهره‌گیری از نظرات کارشناسان محلی، دانشگاهی و اجرایی در قالب تکنیک دلفی برای بومی‌سازی شاخصهای توسعة متناسب با شرایط ویژۀ استان. در نتیجه، پژوهش حاضر با تمرکز بر شناسایی پیشرانهای مؤثر بر چشمانداز توسعۀ منطقهای فارس با استفاده از ترکیب رویکرد آیندهپژوهی، تکنیک دلفی و مدل میکمک، در تلاش است تا این شکاف‌ها را پر کند و زمینه‌ساز برنامهریزی دقیق‌تر و هدفمندتر برای توسعۀ پایدار منطقهای در این استان باشد. با توجه به موقعیت راهبردی استان فارس در نظام آمایش سرزمین کشور ایران و همچنین، در راستای تحقق رویکرد راهبردی لازم در راستای چشمانداز آتی و دست‌یابی به مفهومی مشخص از آیندۀ استان، هدف مطالعۀ حاضر شناسایی و اولویت‌بندی پیشرانهای کلیدی مؤثر بر چشماندازهای توسعۀ منطقهای استان فارس با رویکرد آیندهپژوهی است. در راستای هدف پژوهش و با توجه به ماهیت مطالعۀ حاضر، پرسش اصلی پژوهش این است که پیشرانهای کلیدی مؤثر بر چشمانداز و توسعۀ منطقهای در راستای تدوین راهبردها و برنامهریزی راهبردی در استان فارس کدام‌اند؟ آمایش سرزمین: آمایش سرزمین به عنوان یک فرایند بنیادین برای ایجاد و اجرای بلندمدت افق برنامهریزی راهبردی همراه با یک رویکرد یکپارچه برای سیاستگذاری با تأکید بر دست‌یابی به اهداف و نه تنظیم کاربری اراضی، مورد تأکید بوده است (خلیجی و سرور، 1401، ص. 1). آمایش سرزمین به دنبال چیدمان سه مؤلفۀ مهم جمعیت، سرمایه و منابع طبیعی برای تحقق مطلوب‌ترین، عادلانهترین و پایدارترین سازمان فضایی در سرزمین است (مرکز پژوهشهای توسعة و آیندهنگری، 1399). امروزه، آمایش سرزمین به یک راهکار جغرافیایی بی بدیل برای توسعۀ پایدار در کشورها تبدیل شده است (بدری و همکاران، 1403، ص. 9). لزوم توجه ظرفیتها و توانمندیهای ذاتی و اکتسابی یک مکان مانند ناحیه، استان یا کشور در راستای توسعۀ منطقی آن مکان بیانگر مفهوم واقعی آمایش سرزمین است (سرور و همکاران، 1398، ص. 17). آیندهپژوهی: آیندهپژوهی به انسان فرصت میدهد آینده را تحت کنترل درآورد و بتواند آن را به گونهای دلخواه معماری کند (گودرزی و حاجیانی، 1402، ص. 5). آیندهپژوهی دانشی فرارشته‌ای و نوپدید است که به‌سرعت در حال کسب مشروعیت و گسترش در عرصههای نظری و عملی است (نصراصفهانی و همکاران، 1402، ص. 41) و نتایج حاصل از آن میتواند تأثیراتی گسترده در هر یک از این عرصه‌ها داشته باشد (نیکروان و همکاران، 1402، ص. 337). آیندهپژوهی در توسعة و برنامهریزی منطقهای بر یافتن عوامل کلیدی، پیشرانها و فقدان قطعیتهای توسعۀ مناطق در فضای برنامهریزی تأکید دارد تا برنامهریزی شهری و منطقهای با در اختیار داشتن آنها به عنوان اهرم کنترل، آیندۀ مطلوب را نگاشت و مدیریت کند (ایلانلو و همکاران، 1400، ص. 61). در واقع، آیندهپژوهی با رد تنها وجود یک آیندۀ قطعی که ادامۀ وضع موجود است، آینده‌هایی متعدد، بدیل و مطلوب را مطرح می‌کند که ممکن است ادامۀ روند فعلی نباشند و با گسست از وضعیت موجود، سناریوهای بدیل را به وجود آورد (ویسی و همکاران، 1398، ص. 49). بنابراین، آیندهپژوهی با تمرکز بر اهداف کلان توسعۀ منطقهای و با مشارکت مدیران و ذی‌نفعان، ضمن شناسایی سیستم‌ها و تسهیل رفتارهای پیچیده و غیرقابل پیش‌بینی، نقشی مؤثر در اجرای آمایش سرزمین ایفا می‌کند. راهبرد توسعۀ منطقهای: جهانی‌شدن، نومنطقه‌گرایی و رقابت‌های منطقهای، بحرانهای اقتصادی، مخاطرات محیطی، بحران انرژی و مسائل اجتماعی و تلاش برای تحقق توسعۀ پایدار به تهیۀ شیوههایی از سیاستگذاری منجر شده است که یکی از آنها راهبرد توسعۀ منطقهای یا «آر.دی.اس» است (عزتپناه و همکاران، 1401، ص. 95). توسعۀ منطقهای روندی فراگیر در راستای افزایش توانایی‌های انسانی و اجتماعی برای پاسخ‌گویی به نیازهای انسانی و اجتماعی است (ثقفی و همکاران، 1401، ص. 3). راهبرد توسعۀ منطقهای الگویی از برنامهریزی راهبردی است که در چالش برای مواجهه با مسائل جدید و پیچیدۀ منطقهای مطرح شده است. این راهبرد یک سند بالادستی کلیدی برنامهریزی است که دستورالعمل‌های راهبردی را تنظیم می‌کند که در آمادهسازی و هماهنگی برنامههای توسعه، بیانیههای سیاست برنامهریزی و اقدامات توسعۀ شهری و منطقهای به کار می‌روند (رجبی و صباغ، 1402، ص. 43). در (جدول 1)، منتخبی از نظریه های توسعة اقتصادی ارائه شده است.
جدول 1- منتخبی از نظریه‌های توسعۀ منطقهای
(منبع: جعفری و همکاران، 1399، ص. 2) مدل مفهومی پژوهش (بر مبنای مبانی نظری و چارچوب مفهومی) بر پایۀ مبانی نظری موجود در حوزۀ آمایش سرزمین (سرور و همکاران، 1398؛ بدری و همکاران، 1403)، آیندهپژوهی (Godet, 2003؛ آفتاب، 1402) و توسعۀ منطقهای (یاسوری و سجودی، 1398؛ Darkow, 2015)، مدل مفهومی این پژوهش با تکیه بر تحلیل سیستمی و روابط علّی میان مفاهیم اصلی طراحی شده است. در این مدل، آمایش سرزمین به عنوان چارچوب راهبردی سامان‌دهی فضایی منابع انسانی، طبیعی و اقتصادی عمل می‌کند. در درون این چارچوب، رویکرد آیندهپژوهی به عنوان یک ابزار تحلیلی و پیش‌نگر، امکان شناسایی عوامل مؤثر بر آینده (پیشرانها) را فراهم می‌کند. این پیشرانها، از طریق تحلیل ساختاری (تحلیل اثرات متقابل)، به عنوان عوامل کلیدی مؤثر بر چشمانداز توسعۀ منطقهای شناسایی می‌شوند؛ بنابراین، مدل مفهومی پژوهش از سه لایۀ اصلی تشکیل شده است: 1- لایۀ راهبردی: آمایش سرزمین با هدف سامان‌دهی فضایی و تعادل منطقهای، 2- لایۀ تحلیلی آیندهپژوهی و شناسایی پیشرانها و 3- لایۀ سیاستی برنامهریزی برای توسعۀ منطقهای با تمرکز بر پیشرانهای کلیدی. در این مدل، رابطۀ علّی بین عناصر به شرح زیر در (شکل 1) ارائه شده است: شکل 1- مدل مفهومی پژوهش (منبع: نگارنده، 1404) پیشینۀ پژوهش یکی از ضعفهای مطالعات سیاستگذاری غفلت از رویکردهای آینده‌نگرانه است که در این راستا، بر اهمیت آیندهپژوهی در چرخۀ سیاستگذاری در بسیاری از مطالعات و پژوهش‌ها تأکید شده است (رضایی و عیوضی، 1401، ص. 1). از این رو، در ادامه به صورت اختصار به تعدادی از پژوهشهای انجام‌شده در داخل و خارج از کشور اشاره میشود که در دو بخش اصلی این پژوهش از نتایج و روش انجام آنها استفاده شده است و یافتههای آنها با مطالعۀ حاضر هم‌خوانی و هم‌سویی داشتهاند. پوراحمد و همکاران (1397) در پژوهشی با عنوان «بازتعریف نقش شهرهای کوچک و میانی در فرایند توسعۀ منطقهای؛ معرفی یک روش کاربردی آمایش‌مبنا در استان کردستان» را انجام داده‌اند. نتایج پژوهش آنان نشان داد اگرچه نوساناتی در توسعۀ درون‌منطقهای استان مورد مطالعه مشاهده شدهاند، تغییرات توسعۀ منطقهای با تکیه بر نماگرهای اقتصادی، با تغییرات سلسله‌مراتب شهری (نماگرهای جمعیتی) هم‌سو بوده‌اند. اصغری و همکاران (1400)، در پژوهشی چالشها و راهبردهای توسعۀ پایدار منطقهای با رویکرد آیندهپژوهی را تحلیل کرده‌اند. ضعف مدیریت و نبود برنامۀ مشخص برای توسعه، ضعف نهادهای مالی-پولی، وجود محدودیتهای قانونی برای توسعۀ کالبدی بخش صنعت در وسعت زیادی از منطقه را چالشهای پیش روی آیندۀ توسعۀ پایدار منطقۀ ارس می‌دانند. حسینی و همکاران (1401) در پژوهشی با تحلیل وضعیت سواحل اقیانوسی ایران، راهبردهای پیشنهادی برای توسعۀ منطقهای در این سواحل را تدوین و ارائه و همچنین، نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید سواحل اقیانوسی ایران را بیان کرده‌اند. پریزادی و حسینخانی (1401) پژوهشی با عنوان «برنامهریزی راهبردی توسعۀ منطقهای با رویکرد شکوفایی شهری» را انجام داده‌اند. نتایج پژوهش آنها حاکی از آن است که ابعاد زیستپذیری، برابری و مشارکت و بهرهوری در شهر کرج نسبت به سایر ابعاد شرایطی نامساعدتر دارند. غفاریفرد و همکاران (1402)، در پژوهشی سازوکار ارتقای حکمرانی و سیاستگذاری توسعۀ منطقهای در ایران را بررسی کرده‌اند. شاکرمی و شکوهی (1402)، در پژوهش خود نقش و اهمیت شهرهای جدید در ایجاد تعادل ملی و منطقهای در توزیع جمعیت و سرمایهگذاری و همچنین، عوامل و سیاستهای کلان تأثیرگذار در این زمینه را بررسی کرده‌اند. دنگ و همکاران[1] (2022) در پژوهشی سیر توسعۀ متوازن منطقهای در کشور چین را بررسی کرده‌اند. نتایج پژوهش آنان نشان داد توسعۀ بین‌منطقهای در چین دوره‌های متوالی توسعۀ متوازن و نامتوازن را پشت سر گذاشته است. هر دوره توسعۀ اجتماعی را افزایش داده و به توسعۀ منطقهای متعادلتر کمک کرده است. یانگ و همکاران[2] (2022) در پژوهشی این پرسش را بررسی کرده‌اند که آیا طرحهای توسعۀ منطقهای میتوانند باعث رشد اقتصادی شوند. نتایج پژوهش آنان حاکی از آن است که ناهمگونی قوی منطقهای تأثیر منفی معناداری بر رشد اقتصادی دارد. همچنین، RDPs اثرات منفی جالب توجهی بر رشد اقتصادی در مناطق شرقی و مرکزی دارد. اثرات منفی عمدتاً به این دلیل هستند که RDPs کارایی تولید را کاهش میدهد تا از رشد اقتصادی جلوگیری کند. آرانسیبیا‌کارواخال و همکاران[3] (2022) در پژوهشی پیشنهاد یک مدل چندمعیاره برای ارزیابی طرحهای توسعۀ سرزمینی در مناطق عقب‌افتادۀ کشور شیلی را بررسی کرده‌اند. راکواسا و لاتوئه[4] (2023) در پژوهشی برنامهریزی و سیاست توسعۀ منطقهای در جنبههای آسیب‌پذیری و شهرهای مقاوم در برابر بلایا را بررسی کرده‌اند. آنها در این پژوهش ضمن ارزیابی آسیب پذیری در مناطقی که پتانسیل تجربۀ حوادث بلایا را دارند، تاب‌آوری شهر را در مواجهه با بلایا و سازگاری با تغییرات اقلیمی بررسی کرده‌اند. پورکارتوفر و استد[5] (2023) در پژوهشی تحت عنوان «آژانس و ساختار در برنامهریزی شهری و منطقهای: یک بررسی اجمالی و برنامۀ تحقیقات آینده»، طیفی وسیع از ادبیات دربارۀ آژانس و ساختار در رابطه با برنامهریزی فضایی را ارائه می‌کنند که حول شش موضوع مرتبط با یکدیگر جمع شدهاند که شامل نهادها، اختیار، عمل‌گرایی، شبکه‌ها، رهبری، و احساسات هستند. دودک و زادماچ[6] (2023) در پژوهشی اصلاحات توسعۀ سرزمینی در ایالت فدرال بایرن آلمان بین سال‌های 2008 تا 2018 را با توجه به افزایش سیاستهای ریاضتی بررسی کرده‌اند. یافتههای پژوهش نشان داد سال‌های پس از بحران شاهد یک تغییر پارادایم در برنامهریزی فضایی بود. با این حال، این تغییر به‌جای کاهش نابرابری، خطر تشدید نابرابری فضایی را به دنبال دارد. نتایج پژوهشهای بالا و پژوهش حاضر همگی حاکی از آن است که تدوین برنامههای ملی توسعه در بازههای زمانی مختلف، تدوین سناریوها و چشم‌اندازها و تهیۀ برنامههای منطقهای میتواند نقشی مهم در تحققپذیری توسعۀ منطقهای در راستای آمایش سرزمین داشته باشد. وجه تمایز این پژوهش با سایر پژوهشهای انجام‌شده در منطقۀ مورد مطالعه و متغیرهای استفاده‌شده است.
روش پژوهش پژوهش حاضر به لحاظ هدف، کاربردی (از نوع توسعهای راهبردی)، و از نظر ماهیت و روش، از نوع پژوهشهای توصیفی‌تحلیلی و به لحاظ رویکرد پژوهش، استقرایی است و در راستای مبانی علم آیندهپژوهی با رویکرد اکتشافی و تحلیلی با بهکارگیری مدلهای کمّی به منظور شناسایی پیشرانهای مؤثر بر توسعۀ منطقهای در راستای آمایش سرزمین در استان فارس انجام شده است. راهبرد غالب در این پژوهش، راهبرد توسعۀ منطقهای به عنوان رویکردی نوین به منظور دست‌یابی به توسعۀ پایدار منطقهای بوده است. روش گردآوری اطلاعات مبتنی بر روش مطالعات اسنادی-پیمایشی مبتنی بر تکنیک دلفی است که بر اساس نمونه‌گیری به روش هدفمند انتخاب شد و به صورت حضوری و از طریق فضای مجازی مصاحبه برای پُرکردن پرسشنامهها انجام شده است. بر این اساس، در این پژوهش تلاش شد تا از دیدگاه‌های افرادی استفاده شود که در زمینۀ توسعۀ منطقهای، آمایش سرزمین و برنامهریزی فضایی دارای دانش و تجربۀ واقعی هستند. به همین دلیل، جامعۀ آماری را گروهی از اساتید دانشگاه و دانشجویان دکترای آمایش سرزمین، جغرافیا و برنامهریزی شهری و منطقهای تشکیل دادند که در دانشگاه‌های معتبر کشور از جمله دانشگاه تهران، یزد، خوارزمی و شهید بهشتی مشغول به تدریس، پژوهش یا تحصیل هستند. این افراد در حوزه‌های جغرافیای انسانی، توسعۀ منطقهای و آمایش سرزمین تخصص دارند، یا پروژه‌های علمی و اجرایی در این حوزه‌ها انجام داده‌اند. برای انتخاب این افراد، از روش نمونه‌گیری گلوله‌برفی استفاده شده است؛ به این معنا که ابتدا با چند متخصص که شناخته‌شده‌تر بودند مصاحبه را شروع کردیم و از آنها خواستیم افراد دیگری را معرفی کنند که در این حوزه صاحب‌نظر هستند. این زنجیره ادامه پیدا کرد تا جایی که احساس شد پاسخ‌ها به ثبات رسیده‌اند و اطلاعات جدید چندانی به بحث اضافه نمی‌شود و به اشباع نظری رسیده‌ایم. در نهایت، نظرات و تحلیل‌های 3۷ نفر از این متخصصان جمع‌آوری شد که با توجه به روش دلفی و ماهیت موضوع، این تعداد برای دست‌یابی به نتایج معتبر و قابل‌تحلیل کاملاً کافی و رایج است. به منظور شناسایی پیشرانهای پژوهش از روش تحلیل تأثیر متقابل استفاده شده است. دلیل اصلی استفاده از روش تحلیل اثرات متقابل در این پژوهش ماهیت پیچیده، چندبُعدی و به‌هم‌پیوستۀ عوامل مؤثر بر توسعۀ منطقهای است. در محیط‌های منطقهای، عوامل توسعه به صورت سیستمی و شبکهای عمل می‌کنند، به گونهای که هر متغیر میتواند هم تأثیرگذار باشد و هم تأثیرپذیر؛ بنابراین، به روشی نیاز است که بتواند این روابط دوسویه و پیچیده را به طور کمّی و ساختاری تحلیل کند. روش تحلیل ساختاری در قالب نرمافزار میکمک این امکان را فراهم می‌کند که تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم متغیرها بر یکدیگر تحلیل و متغیرهای کلیدی، حساس، مستقل و دووجهی شناسایی شوند. این روش با ایجاد ماتریس اثرات متقاطع و تحلیل پراکنش متغیرها، درکی عمیق‌تر از پویایی‌های سیستمی آیندۀ توسعۀ منطقهای ارائه میدهد. از سوی دیگر، این روش یکی از پرکاربردترین ابزارهای آیندهپژوهی در تحلیل سیستمهای پیچیده در سطوح ملی و منطقهای است و در پژوهشهای سیاستگذاری فضایی، توسعۀ پایدار، آمایش سرزمین و برنامهریزی راهبردی اثربخشی خود را نشان داده است. انتخاب این روش به دلیل توانایی آن در مدل‌سازی عدم قطعیت‌ها، سناریوسازی و کشف متغیرهای راهبردی در حوزۀ برنامهریزی فضایی بوده است. با استفاده از مطالعات میدانی و کتابخانهای، مهمترین عوامل تأثیرگذار بر توسعۀ منطقهای استان فارس شناسایی شدند. در این ارتباط، از 6 شاخص و 30 گویه استفاده شده است (جدول 2). به منظور بررسی روایی پرسشنامهها نیز از نظرات استادان دانشگاه و صاحب‌نظران مربوط برای بررسی نوع پرسش‌ها، واضح‌بودن و مناسب‌بودن پرسش‌های پرسشنامه استفاده شده است و پرسشنامه پس از بررسی و اصلاح در اختیار افراد نمونه قرار داده شده است. به منظور تجزیه‌وتحلیل دادهها و تحلیل ساختاری تأثیرگذاری هر یک از شاخصهای مؤثر بر توسعۀ منطقهای در استان فارس از نرمافزار میکمک استفاده شده است. جدول 2- شاخص و گویه‌های توسعۀ منطقهای با رویکرد آمایش سرزمین در استان فارس
(منبع: یافتههای نگارنده، 1404) محدودۀ مورد مطالعه استان فارس با وسعت 122،272 کیلومترمربع بعد از استانهای سیستان و بلوچستان، کرمان و یزد، پهناورترین استان کشور است که با 37 شهرستان رتبۀ اول کشور را داراست. این استان بین 27 درجه و 01 دقیقه تا 31 درجه و 42 دقیقۀ عرض شمالی از خط استوا و 50 درجه و 34 دقیقه تا 55 درجه و 44 دقیقۀ طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد و از شمال به استانهای اصفهان و کهگیلویه و بویراحمد، از مشرق به استانهای یزد و کرمان، از جنوب به استان هرمزگان و از مغرب به استان بوشهر محدود است. در سال 1400، استان فارس دارای 120 شهر، 97 بخش و 222 دهستان بوده است. کوههای زاگرس با جهت شمال غربی-جنوب شرقی، استان فارس را به دو ناحیۀ مشخص طبیعی شامل ناحیۀ شمال-شمال غربی و ناحیۀ جنوب-جنوب شرقی تقسیم کرده است. استان فارس منطقهای چهارفصل و از نظر آب‌وهوایی شامل سه ناحیۀ کوهستانی (شمال و شمال غرب)، مرکزی و جنوب و جنوب شرقی است و هوای آن در زمستان‌ها معتدل و در تابستان‌ها بسیار گرم است (مرکز آمار ایران، 1400). موقعیت استان فارس و شهرستانهای آن در نظام تقسیمات سیاسی کشور ایران در (شکل 2) ارائه شده است. شکل 2- نقشۀ موقعیت استان فارس و شهرستانهای آن در نظام تقسیمات سیاسی کشور (منبع: نگارنده، 1404) یافتههای پژوهش بر اساس روش دلفی که در بخش روش پژوهش اشاره شد، 30 متغیر به‌عنوان مؤلفه‌های چشماندازهای توسعۀ منطقهای استان فارس شناسایی و سپس، با استفاده از روش تحلیل اثرات متقابل یا ساختاری توسط نرمافزار میکمک برای استخراج عوامل اصلی تأثیرگذار بر وضعیت آیندۀ محیط مورد مطالعه، بررسی و تحلیل شدند. بر اساس تعداد متغیرهای شناسایی‌شده، ماتریس 30*30 در نرمافزار میکمک تشکیل داده شد و با قراردادن این عوامل در یک ماتریس زوجی، تأثیر تک‌تک هر کدام از این عوامل بر یکدیگر توسط وزن‌دهی به عوامل (از صفر تا سه) مشخص شد. تمامی عوامل دخیل در چشمانداز توسعۀ منطقهای استان فارس، همچون سیستمی با عناصر درهم‌تنیده و به صورت یک ساختار یکپارچه، در نظر گرفته می‌شوند. همچنین، ارتباط این ابعاد با هم سنجش و تحلیل میشود تا عوامل برتر و کلیدی که تأثیرگذاری بیشتری دارند استخراج شوند. تعداد تکرار تعامل متغیرها با یکدیگر طبق نتایج که میکمک در (جدول 3)، نشان داده، 2 بار در نظر گرفته شده است و همچنین، درجۀ پُرشدگی ماتریس 11/88 درصد را نشان داده است که نشان‌دهندة پراکندگی متغیرهای مؤثر بر چشمانداز و توسعۀ منطقهای آیندۀ استان فارس است. از مجموع 793 رابطۀ قابل ارزیابی در این ماتریس، 107 رابطه صفر، 133 رابطه یک، 280 رابطه دو و 380 رابطه سه هستند. همچنین، ماتریس مدنظر بر اساس شاخصهای آماری با 2 بار چرخش دادهای از مطلوبیت و بهینه‌شدگی 11/88 درصد برخوردار است که حاکی از روایی زیاد پرسشنامه و پاسخهای آن است. در ادامه، به منظور تحلیل جامع محیط سیستم و شناسایی عوامل کلیدی تأثیرگذار، بررسی‌های لازم انجام شده است. پس از شناسایی متغیرها، اولین مرحله تشکیل ماتریس مقایسات زوجی مستخرج از نشستهای دلفی کارشناسان و متخصصان است که در مجموع 47 نفر هستند. در این مرحله، میزان تأثیر هر یک از متغیرها بر سایر متغیرها سنجیده شده است.
جدول 3- تحلیل اولیه داده‌های ماتریس اثرات متقاطع
درجۀ پایایی ماتریس نتایج جدول (4) که میزان پایایی دو بُعد مربوط به تأثیر وابستگی در چرخش اول را بررسی می‌کند، نشان میدهد مقادیر به‌دست‌آمده به‌ترتیب برابر 101 و 99 درصد بوده‌اند؛ امری که بیانگر سطح بالای پایایی پرسشنامه است. با این حال، به منظور افزایش دقت تحلیل و بر اساس پیشنهاد نرمافزار میکمک و معیارهای آماری، دادهها دو بار چرخش یافتهاند تا سطح مطلوبیت و بهینگی آنها ارتقا یابد. در نتیجۀ این چرخش مجدد، ضریب پایایی در هر دو بُعد تأثیرگذاری به میزان 100 درصد به دست آمده است؛ عددی که نشان‌دهندۀ روایی بسیار زیاد ابزار سنجش و اعتبار زیاد پاسخهای ارائه‌شده است. جدول 4- میزان سازگاری تأثیرات مستقیم چشماندازهای توسعۀ منطقهای استان فارس
ارزیابی پلان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری متغیرها نحوۀ توزیع و پراکنش متغیرها در صفحۀ پراکندگی نشان‌دهندۀ میزان پایداری و ناپایداری سیستم است. در حوزۀ روش تحلیل اثرات متقاطع/ساختاری، تحت عنوان نرمافزار میکمک، در مجموع میتوان به دو نوع پراکنش تعریف‌شده بسنده کرد که به نام سیستمهای پایدار و ناپایدار سیستم معروف هستند (شاهیوندی، 1399، ص. 144). در سیستمهای پایدار در مجموع سه دستۀ متغیر مشاهده شدهاند: الف: متغیرهای بسیار تأثیرگذار بر سیستم (عوامل کلیدی)، ب: متغیرهای مستقل و پ: متغیرهای خروجی سیستم (متغیرهای نتیجه). در این سیستم (سیستم پایدار)، جایگاه هر یک از عوامل نسبت به صفحۀ پراکندگی کاملاً مشخص و نقش آن نیز به‌وضوح قابل ارائه است. در مقابل، نیز در سیستمهای ناپایدار وضعیت پیچیدهتر از سیستمهای پایدار است، به گونهای که متغیرهای به‌دست‌آمده حول محور قطری صفحه پراکنده هستند و در بیشتر مواقع حالت بینابینی خود را حفظ می‌کنند که تأثیرگذاری و تأثیرپذیری را نشان میدهند و این امر ارزیابی و شناسایی عوامل کلیدی را بسیار دشوار می‌کند (Godet, 2003, p. 21). در سیستمهای ناپایدار نیز متغیرهای زیر قابل مشاهده هستند: الف: متغیرهای تأثیرگذار، ب: متغیرهای دووجهی (متغیرهای ریسک و متغیرهای هدف)، پ: متغیرهای تنظیمی، ت: متغیرهای تأثیرپذیر یا نتیجۀ سیستم و ث: متغیرهای مستقل. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از (شکل 3)، پراکندگی متغیرها حول محور قطری صفحه ملاحظه میشود متغیرهای مؤثر بر توسعۀ منطقهای استان فارس دارای وضعیت ناپایداری سیستم مدنظر هستند. متغیرها در این نرمافزار دارای دو نوع تأثیر هستند: 1-تأثیرات مستقیم متغیرها و 2- تأثیرات غیرمستقیم متغیرها که در ادامه به‌تفصیل بررسی خواهند شد. شکل 3- تصویر شماتیک سیستمهای ناپایدار و پایدار ارزیابی و تحلیل تأثیرگذاری و تأثیرپذیر مستقیم متغیرها به منظور تحلیل تأثیرات مستقیم متغیرها، هر کدام از روابط متغیرها توسط نرمافزار میکمک سنجیده میشود. با توجه به (شکل 4)، میزان و درجۀ تأثیرات مستقیم متغیرها بر همدیگر به دست آمده است و همچنین، به دلیل اینکه شیوۀ توزیع و پراکنش متغیرهای مؤثر بر چشماندازهای توسعۀ منطقهای در صفحۀ پراکندگی حاکی از ناپایداری سیستم است، 5 دسته متغیر (متغیرهای دووجهی، متغیرهای تنظیمی، متغیرهای مستقل، تأثیرپذیر و تأثیرگذار) قابل شناسایی هستند که توضیح داده می‌شوند. دستۀ اول شامل متغیرهای تأثیرگذار با درجۀ بالا در منتهی‌الیه نمودار در سمت شمال غربی هستند که کلیدی‌ترین متغیرهای راهبردی و حاکی از توان تأثیرگذاری کلان بر کل سیستم هستند و شامل آموزش، فعالیتهای فنی و علمی اقلیم می‌شوند. دستۀ دوم شامل متغیرهای تنظیمی هستند که در اطراف مرکز ثقل نمودار قرار دارند و در واقع حالت تنظیمی دارند و گاهی به عنوان اهرمی ثانویه عمل می‌کنند. با توجه به سیاست‌ها و برنامههای ارگان‌های دولتی در رابطه با اهداف توسعه، این متغیرها قابل ارتقا به متغیرهای تأثیرگذار یا متغیرهای دووجهی هستند. این متغیرها شامل مشارکت مردمی، زیرساختهای کشاورزی و زیرساختهای معدنی هستند. دستۀ سوم متغیرهای دووجهی نام دارند که دارای تأثیرگذاری و تأثیرپذیری زیاد از سایر متغیرها هستند و هر عملی بر روی این متغیرها بر روی سایر متغیرها نیز واکنش و تغییری را ایجاد خواهد کرد (موسوی و همکاران، 1395، ص. 15). این متغیرها در پلان تأثیرگذاری-تأثیرپذیری در ناحیۀ شمال شرقی قرار دارند. متغیرهای دووجهی ظرفیت بسیار زیادی را برای تبدیل‌شدن به متغیرهای کلیدی سیستم دارا هستند. متغیرهای زیر جزء متغیرهای دووجهی شناخته می‌شوند: جذب سرمایه، نظام برنامهریزی آمایش سرزمین استان، حکمروایی، امنیت، جذب سرمایه، محیطزیست، نظام اسکان جمعیت، محدودیت منابع آبهای سطحی و زیرزمینی، تأسیسات شهری، تجهیزات شهری، زیرساخت فناوری اطلاعات و ارتباطات، زیرساختهای اداری و خدمات پشتیبانی، توسعۀ شهری و روستایی، مکانیابی فعالیتهای اقتصادی و صنعتی، بحرانهای طببیعی (سیل، زلزله، ...) و نیروی انسانی متخصص. دستۀ چهارم شامل متغیرهایی است که میزان تأثیرگذاری کم و میزان تأثیرپذیری زیاد دارند و در قسمت جنوب شرقی نمودار قرار دارند. در واقع، این متغیرها نقش راهبردی و کلیدی در توسعۀ چشماندازهای منطقهای استان فارس دارند، اما وضعیت آنها با توجه به گروه آثار سازندۀ متغیرهای دیگر است و گاهی متغیرهای نتیجه نیز نام دارند و شامل متغیرهای املاک و مستغلات، بیمه و مددکاری اجتماعی می‌شوند. دستۀ پنجم شامل متغیرهایی مستقل است که دارای میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری کم هستند. این متغیرها در قسمت جنوب غربی پلان تأثیرگذار-تأثیرپذیر قرار دارند که شامل تنوع قومی و فرهنگی، زیرساختها و جاذبههای گردشگری است. (شکل 5)، ارتباط مستقیم بین متغیرها و (شکل 6)، ارتباط غیرمستقیم بین متغیرها را نشان میدهد. شکل 4- وضعیت عوامل کلیدی در نقشۀ پراکندگی متغیرها بر اساس تأثیرگذاری و تأثیرپذیری آنها شکل 5- ارتباط مستقیم بین متغیرها (تأثیرات ضعیف تا بسیار قوی) شکل 6- ارتباط غیرمستقیم بین متغیرها (تأثیرات ضعیف تا بسیار قوی) بحث اثرگذارترین و اثرپذیرترین عوامل کلیدی مؤثر بر چشم‌اندازها و توسعۀ منطقهای استان فارس با توجه به داده‌های به‌دست‌آمده از پرسشنامه‌های تکمیل‌شده به‌صورت مقایسه‌های زوجی (ماتریس)، نرمافزار میکمک روابط متقابل میان عوامل را محاسبه کرده و برای هر عامل، یک امتیاز عددی فرضی در نظر می‌گیرد. این امتیازات مبنایی برای تعیین سطح تأثیرگذاری و تأثیرپذیری هر عامل، هم به‌صورت مستقیم و هم غیرمستقیم، فراهم می‌سازند. در نتیجه، عواملی که بیشترین امتیاز را کسب می‌کنند، به عنوان مهمترین عوامل تأثیرگذار یا تأثیرپذیر در سیستم شناخته می‌شوند. برنامهریزی برای آینده و توسعۀ منطقهای نیازمند در نظر گرفتن مجموعه‌ای از شرایط و عوامل متنوع است که تنها در صورت بهکارگیری ساختارمند و نظاممند آنها، میتوان به توسعهای هدفمند و پایدار دست یافت. در این پژوهش، تلاش شده است تا از طریق نظرسنجی به روش دلفی با مشارکت کارشناسان مرتبط، کلیه عوامل مؤثر بر توسعۀ منطقهای استان فارس شناسایی و سپس با بهره‌گیری از نرمافزار میکمک، روابط میان آنها تحلیل و عوامل کلیدی شناسایی شوند. همان‌طور که در (جدول 5) مشاهده میشود، از میان 30 عامل بررسی‌شده، چهار عامل «جذب سرمایه»، «نظام برنامهریزی آمایش استان»، «حکمروایی» و «منابع آب» به عنوان پیشرانهای کلیدی مؤثر در توسعۀ منطقهای استان فارس استخراج شدهاند. این عوامل در هر دو تحلیل مستقیم و غیرمستقیم به صورت مشترک تکرار شدهاند که اهمیت و نقش تعیین‌کنندۀ آنها را در فرایند برنامهریزی چشم‌اندازها و توسعۀ منطقهای استان فارس نشان میدهد. از این رو، ضروری است این عوامل به صورت یکپارچه و هدفمند در دستور کار نهادهای ذی‌ربط قرار گیرند تا با حفظ شرایط موجود، توسعۀ منطقهای استان فارس در زمان حال و آینده به صورت اصولی و پایدار محقق شود.
جدول 5- امتیاز تأثیرگذاری و تأثیرپذیری عوامل به صورت مستقیم و غیرمستقیم
در تحلیل نتایج این پژوهش، میتوان گفت چهار عامل شناسایی‌شده به عنوان پیشرانهای کلیدی مؤثر در توسعۀ منطقهای استان فارس، نقشی اساسی و تعیین‌کننده در روند توسعۀ استان دارند و هر کدام از این عوامل به نحوی به بهبود شرایط اقتصادی، اجتماعی، و محیطی منطقه کمک می‌کنند. در ادامه، تحلیل این چهار عامل و هم‌سویی آنها با مبانی نظری و پژوهشهای پیشین آورده شده است: عامل جذب سرمایه: این عامل به‌وضوح نشان‌دهندۀ اهمیت سرمایهگذاری برای تسریع روند توسعۀ اقتصادی و اجتماعی استان است. جذب سرمایه نه فقط موجب رشد اقتصادی میشود، بلکه از طریق ایجاد اشتغال، بهبود زیرساختها و افزایش تولید ناخالص داخلی، زمینه‌های ارتقای سطح رفاه عمومی را فراهم می‌آورد. نتایج پژوهش حاضر از نظر اهمیت جذب سرمایه در توسعۀ منطقهای استان فارس با یافتههای پژوهشهای قبلی هم‌سو است، به ویژه با پژوهشهای احمدیکهنعلی و همکاران (1401) و جلیلیصدرآباد و بیکیتفتی (1401)، منصورلکورج و همکاران (1403)، قرقینا و همکاران[7] (2020) که بر اهمیت تقویت سرمایهگذاری در برنامهریزی منطقهای و اثرات مثبت آن بر توسعۀ جوامع محلی تأکید دارند. این هم‌سویی نشان میدهد جذب سرمایه به عنوان یکی از عوامل کلیدی در بهبود شرایط اقتصادی و توسعۀ متوازن در سطح استان به شمار می‌آید. عامل نظام برنامهریزی آمایش استان: نظام برنامهریزی آمایش سرزمین، به ویژه در استان‌هایی مانند فارس با ویژگی‌های جغرافیایی و اقتصادی خاص، نقشی بسیار حیاتی در توسعۀ منطقهای ایفا می‌کند. این عامل به عنوان یک ابزار راهبردی برای برنامهریزی جامع و هماهنگ، به ویژه در زمینه‌های مدیریت منابع، زیرساختها و اولویتهای توسعه ضرورت دارد. این نتایج با یافتههای پژوهش حسینیخواه و همکاران (1400)، کریمی و آفتاب (1400)، امیرانتخابی و همکاران (1401) و برقی و همکاران (1402) هم‌خوانی دارد که در مطالعات خود به نقش برجستۀ برنامهریزی آمایش سرزمین در توسعۀ پایدار و منطقهای تأکید کرده‌اند. در این چارچوب، اهمیت اجرای یک نظام برنامهریزی ساختاری و منسجم برای دست‌یابی به اهداف توسعهای به‌وضوح نشان داده شده است. عامل حکمروایی: حکمروایی مؤثر و کارآمد که از اصول اساسی توسعۀ پایدار است، میتواند زمینه‌های لازم را برای ایجاد شفافیت، عدالت و رشد اقتصادی فراهم آورد. این عامل در پژوهش حاضر با تأکید بر اهمیت حکمروایی در جلب اعتماد سرمایه‌گذاران و مدیریت منابع به‌درستی شناسایی شده است. یافتههای این پژوهش با پژوهشهای حسینزاده و خدامرادی (1400)، حاتمی (1401)، جعفری و همکاران (1402) و بدری و همکاران (1402) هم‌سو است که در آنها نقش اثربخش دولت و حکمروایی در توسعۀ کشورها را بررسی کرده‌اند. این پژوهش همچنین به این نکته اشاره دارد که برای رشد پایدار و توسعۀ منطقهای، وجود سیستمهای حکومتی شفاف و کارآمد از اهمیتی ویژه برخوردار است. عامل منابع آب: چالشهای موجود در تأمین و مدیریت منابع آب در استان فارس، به ویژه در بخشهای کشاورزی و صنعتی، از جملۀ مسائل کلیدی در توسعۀ پایدار منطقهای هستند. یافتههای پژوهش مبین این واقعیت است که منابع آب، به عنوان یکی از مهمترین عوامل طبیعی در استان فارس، باید به طور مؤثر و پایدار مدیریت شوند. این نتیجه با پژوهشهای میرشکاران (1399)، اپراجونقانی و نصرالهی (1400) و بوزرجمهوری و همکاران (1401) هم‌خوانی دارد که بر نقش حیاتی منابع آبی در برنامهریزی منطقهای و توسعۀ پایدار تأکید دارند. این پژوهش همچنین نشان میدهد مدیریت درست منابع آبی میتواند علاوه بر برطرف کردن چالشهای موجود، فرصت‌هایی را برای توسعۀ اقتصادی و بهبود وضعیت معیشتی مردم استان فراهم آورد. علاوه بر این چهار عامل اصلی، عوامل مکمل دیگری همچون آموزش، فعالیتهای فنی و علمی و اقلیم نیز از اهمیت زیادی برخوردار هستند و میتوانند نقشی مهم در توسعۀ منطقهای داشته باشند. این تحلیل نشان میدهد توسعۀ منطقهای استان فارس نیازمند توجه به یکپارچه‌سازی و مدیریت هماهنگ این عوامل است تا به تحقق اهداف توسعهای و ارتقای شرایط اقتصادی، اجتماعی و محیطی منطقه کمک شود.
نتیجه‌گیری نتایج پژوهش نشان‌دهندۀ یک چشمانداز پیچیده و چندوجهی برای توسعۀ منطقهای استان فارس است که با وجود منابع طبیعی فراوان و ظرفیت‌های متنوع، همچنان با چالش‌هایی جالب توجه در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و جغرافیایی مواجه است. در حالی که استان فارس در مرکزیت توسعۀ کشور قرار دارد، مشکلات ناشی از تمرکز منابع و خدمات در شهر شیراز و تبعات آن در مناطق پیرامونی باعث بروز نابرابریهای فضایی و اقتصادی در این استان شدهاند. این مسئله از طریق ساختار مرکز-پیرامون کشور که غالباً الگوی توسعه را در ایران هدایت کرده است، نمایان میشود. در این راستا، پژوهش حاضر با هدف شناسایی پیشرانهای مؤثر بر چشماندازهای توسعۀ منطقهای استان فارس، عوامل کلیدی را شناسایی و تجزیه‌وتحلیل کرده است. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش، چهار عامل کلیدی شامل «جذب سرمایه»، «نظام برنامهریزی آمایش استان»، «حکمروایی» و «منابع آب» به عنوان پیشرانهای اصلی توسعۀ منطقهای استان فارس شناسایی شدند. این عوامل نه فقط در تعیین مسیر توسعۀ استان در حال حاضر نقش دارند، بلکه در آینده نیز باید به طور یکپارچه در برنامه‌ریزی‌های آتی لحاظ شوند تا توسعۀ منطقهای استان به شکلی متوازن و پایدار تحقق یابد. همچنین، متغیرهای «آموزش»، «فعالیتهای فنی و علمی» و «اقلیم» به عنوان متغیرهای راهبردی با تأثیرگذاری کلان بر روند توسعه شناسایی شدهاند و نیازمند توجه ویژه در سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های بلندمدت هستند. نتایج پژوهش همچنین نشان داد برخی متغیرها از مانند «امنیت»، «محیطزیست»، «نظام اسکان جمعیت»، «محدودیت منابع آب»، «تأسیسات و تجهیزات شهری»، «زیرساختهای فناوری اطلاعات و ارتباطات»، و «نیروی انسانی متخصص» از ویژگی‌های دووجهی برخوردار هستند؛ به این معنا که این متغیرها هم بر سایر متغیرها تأثیر می‌گذارند و هم از آنها تأثیر می‌پذیرند. به همین دلیل، توجه به این متغیرها در هر برنامهریزی و سیاستگذاری میتواند باعث ایجاد بازخوردهای مؤثر و تغییرات در سایر جوانب توسعۀ استان شود. این یافته‌ها پیوندی مستقیم با مبانی نظری پژوهش دارند، به ویژه آن دسته از مباحثی که بر رویکرد سیستمهای پیچیده و تعامل پویای میان عوامل مختلف تأکید می‌کنند. در بخش مبانی نظری، مفاهیمی همچون آمایش سرزمین و برنامهریزی فضایی به صورت برجسته مطرح شدهاند که بر ضرورت درک روابط متقابل، فرایندهای همافزا و پویایی درون سیستمی تأکید دارند. نتایج حاصل از این پژوهش نیز به‌خوبی مؤید همین دیدگاه است، زیرا نشان میدهند توسعۀ منطقهای، نه حاصل تأثیر یک‌سویۀ عوامل منفرد، بلکه محصول برهمکنش چندلایه و نظاممند میان عوامل کلیدی است. در واقع، نتایج پژوهش نشان میدهد برای دست‌یابی به توسعۀ پایدار در استان فارس، باید به تمامی ابعاد توسعه (اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و فناوری) و تعاملات آنها توجه ویژه شود. در نهایت، میتوان گفت یافتههای این پژوهش در شناسایی چهار پیشران کلیدی «جذب سرمایه»، «نظام برنامهریزی آمایش استان»، «حکمروایی» و «منابع آب» با نتایج مطالعات پیشین در حوزۀ توسعۀ منطقهای هم‌خوانی‌های مهمی دارد؛ برای مثال، مطالعات ایلانلو و همکاران (1400) و گودت[8] (2003)، بر نقش نظاممند آیندهپژوهی و ابزارهای ساختاری در کشف پیشرانهای توسعه تأکید کرده‌اند و نتایج پژوهش احمدیان (1400) اهمیت جذب سرمایه در رشد اقتصادی مناطق را برجسته کرده است. با این حال، نوآوری اصلی این پژوهش در «ترکیب رویکرد آیندهپژوهی با تکنیک دلفی و مدل کمی میکمک» در مقیاس استان فارس است؛ رویکردی که به صورت هم‌زمان تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم متغیرها را می‌کاود و ضمن شناسایی متغیرهای دووجهی، بر غالب‌شدن چشماندازهای متفاوت آینده تأکید دارد. علاوه بر این، این مطالعه نخستین بار «متغیرهای راهبردی» مانند آموزش، فعالیتهای فنی‌ـ‌علمی و اقلیم را در کنار پیشرانهای اصلی معرفی می‌کند که میتواند چارچوبی نوآورانه را برای برنامهریزی فضایی و سیاستگذاری بلندمدت در استانهای دیگر کشور نیز فراهم آورد. بنابراین، این پژوهش ضمن تأیید بسیاری از یافتههای ادبیات موجود، گامی مؤثر در راستای بومی‌سازی روشهای آیندهپژوهی و تأکید بر تعاملات سیستمی در آمایش سرزمین برداشته است و ابزاری قدرتمند برای تدوین سناریوهای توسعۀ متوازن در استان فارس به شمار می‌رود. با وجود این نتایج مهم، در هر پژوهشی، ممکن است کاستی‌هایی وجود داشته باشند که میتوان از آنها برای بهبود و ارتقای پژوهشهای آینده استفاده کرد. پژوهش حاضر نیز محدودیت‌هایی دارد که باید در نظر گرفته شوند. از جملۀ این محدودیت‌ها میتوان به محدود بودن تعداد عوامل بررسی‌شده و کمبود داده‌های دقیق و به‌روز در رابطه با برخی از متغیرها اشاره کرد. علاوه بر این، پیچیدگی‌های موجود در روابط میان متغیرها ممکن است موجب دشواری در پیش‌بینی دقیق نتایج بلندمدت توسعۀ منطقهای شوند. با وجود این، نتایج این پژوهش میتواند به سازمان‌های مختلف مرتبط با توسعۀ استان فارس و افراد گوناگون کمک کند؛ از جمله «سازمان مدیریت و برنامهریزی استان»، «شهرداری‌ها»، «وزارت کشور»، «سازمان حفاظت محیطزیست»، «وزارت جهاد کشاورزی»، و «شرکت‌های سرمایهگذاری». این نهادها میتوانند از نتایج پژوهش برای تدوین راهبردها و برنامههای توسعهای منطقهای استفاده کنند و با شناسایی پیشرانهای مؤثر و مدیریت بهینۀ آنها، شرایط اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی استان فارس را بهبود بخشند. در نهایت، پژوهش حاضر میتواند راهگشای سیاست‌گذاران، برنامه‌ریزان و مدیران اجرایی برای طراحی و اجرای برنامههای توسعهای مناسب و پایدار باشد و به تحقق چشمانداز آتی استان فارس در راستای آمایش سرزمین و توسعۀ متوازن کمک کند. در ادامه، مجموعه‌ای از پیشنهادهای راهبردی و اجرایی ارائه میشود که کاملاً مبتنی بر نتایج پژوهش (چهار پیشران کلیدی) هستند و به گونهای تدوین شدهاند که قابل اجرا در نهادهای اجرایی و قابل پیگیری و استناد در سیاستگذاری باشند: 1- در حوزۀ جذب سرمایه (ویژۀ سازمان برنامهریزی استان، استانداری، ادارۀ کل اقتصاد و دارایی)
2-در حوزۀ نظام برنامهریزی آمایش سرزمین (ویژۀ سازمان مدیریت و برنامهریزی، دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی)
3-در حوزۀ حکمروایی (ویژۀ استانداری، فرمانداری‌ها، شورای برنامهریزی، سازمان مدیریت بحران)
4-در حوزۀ منابع آب (ویژۀ وزارت نیرو، شرکت آب منطقهای فارس، سازمان جهاد کشاورزی)
[1] Deng et al. [2] Yang et al. [3] Arancibia-Carvajal et al. [4] Rakuasa & Latue [5] Purkarthofer & Stead [6] Dudek & Zademach [7] Gherghina et al [8] Godet | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آریانکیا، مصطفی، رضایی کلاکی، فاطمه، و قربان‌زاده زعفرانی، سیده زلیخا (1402). سطحبندی و ارتقای شاخصهای کمّی و کارکرد سکونت در راستای برنامهریزی راهبردی و پایداری مسکن شهری مورد مطالعه: محلۀ ارامنه منطقۀ 7 شهرداری تهران. اقتصاد و برنامهریزی شهری، 4(3)، 118-141. https://doi.org/10.22034/uep.2023.416479.1409 آفتاب، احمد (1402). رویکردها و روشهای آیندهپژوهی و سناریونگاری در برنامهریزی شهری و منطقهای. جغرافیا و آیندهپژوهی منطقهای، 1(1)، 82-107. https://doi.org/10.30466/grfs.2023.121360 آقایی، فاطمه، سلطانی، علی، و حسینپور، محمد (1399). شناسایی اولویتهای توسعه، به منظور توسعۀ متوازن منطقه، با بهکارگیری شاخصهای مرکزیت شبکه. آمایش سرزمین، 12(2)، 298-275. https://doi.org/10.22059/jtcp.2020.301857.670107 اپراجونقانی، الهام، و نصرالهی، زهرا (1400). جایگاه بخشهای اقتصادی استان اصفهان بر اساس رویکرد مصرف با استفاده از مدل داده-ستانده. آب و توسعۀ پایدار، 8(2)، 13-20. https://doi.org/10.22067/jwsd.v8i2.1007 احمدیان، محمدعلی، حبیبی، محمدحسن، و علیزاده، کتایون (1400). بررسی ایجاد بازار محلی آب در حوزۀ نفوذ منطقه و شهر مشهد. علوم جغرافیایی (جغرافیای کاربردی)، 17، 76-87. https://sanad.iau.ir/Journal/geographic/Article/919196 احمدیکهنعلی، رضا، سلحشوری، محسن، و حیرانی، علی (1401). سناریونگاری خدمات بهداشتی درمانی در منطقۀ سواحل مکران با روش تحلیل مورفولوژی. مطالعات جغرافیایی نواحی ساحلی، 3(1)، 82-61. https://doi.org/10.22124/gscaj.2022.20892.1122 اصغری، حسین، کاموسیعلمداری، جواد، پورشیخیان، علیرضا، و حسنیمهر، صدیقه (1400). تحلیلی بر چالشها و راهبردهای توسعۀ پایدار منطقهای با رویکرد آیندهپژوهی مطالعۀ موردی: منطقۀ آزاد ارس. برنامهریزی منطقهای، 11(4)، 103-118. https://doi.org/10.30495/jzpm.2022.4068 امیرانتخابی، شهرام، اکبری، مجید، طالشی انبوهی، مرضیه، و درویشی، هدایتاله (1401). تحلیل ظرفیتسنجی توسعۀ منطقهای با رویکرد آمایش سرزمین مورد مطالعه: استان کرمانشاه. برنامهریزی توسعۀ کالبدی، 9(3)، 65-78. https://doi.org/10.30473/psp.2023.58891.2468 ایلانلو، مریم، اسلامی آکندی، محسن، ابراهیمی، لیلا، و بزرگمهر، کیا (1400). شناسایی پیشرانهای مؤثر و کلیدی بر روند توسعه با رویکرد آیندهنگری منطقهای نمونۀ موردی: استان مازندران. مطالعات جغرافیایی نواحی ساحلی، 2(4)، 61-88. https://doi.org/10.22124/gscaj.2022.20701.1113 بدری، سیدعلی، آریانکیا، مصطفی، و کریمی آغچه، راضیه (1403). برنامهریزی فضایی شهرهای جنوبی ایران و نقش آن در مدیریت بهینۀ مهاجرتهای اقلیمی نمونۀ موردی: منطقۀ 8 آمایشی، آمایش و توسعه، 4(3)، 1-22. https://doi.org/10.22034/jpd.2025.2042602.1061 بدری، سیدعلی، نوروزی شیخلر، زهرا، و دربان آستانه، علیرضا (1402). تحلیل نقش حکمروایی در توسعۀ پایدار اقتصادی از دیدگاه مدیران محلی (دهیار و شورا)، بخش کهک استان قم. جغرافیا و روابط انسانی، 6(1)، 198-218. https://doi.org/10.22034/gahr.2023.387086.1822 برقی، حمید، منوچهری، سوران، و قنبری، یوسف (1402). تحلیل ساختاری پیشرانهای توسعهای مؤثر بر تحققپذیری طرح آمایش سرزمین استان کردستان بر مبنای نقش آفرینی نواحی روستایی. جغرافیا و توسعه، 21، 205-238. https://doi.org/10.22111/gdij.2023.44024.3462 بوزرجمهوری، خدیجه، خاتمی، سیده سمیه، زرین، آذر، و فال سلیمان، محمود (1401). واکاوی مطالعات مدیریت منابع آب در ایران و جهان. جغرافیا و مخاطرات محیطی، 11(2)، 251-271. https://doi.org/10.22067/geoeh.2022.73891.1136 پریزادی، طاهر، و حسینخانی، هادی (1401). برنامهریزی راهبردی توسعۀ منطقهای با رویکرد شکوفایی شهری مورد مطالعه: منطقۀ 5 شهر کرج. مطالعات مدیریت شهری، 14، 2-17. https://doi.org/10.30495/ums.2022.20249 پوراحمد، احمد، حاتمینژاد، حسین، و قربانی، رامین (1397). بازتعریف نقش شهرهای کوچک و میانی در فرایند توسعۀ منطقهای؛ معرفی یک روش کاربردی آمایش‌مبنا در استان کردستان. آمایش سرزمین، 10(2)، 315-344. https://doi.org/10.22059/jtcp.2019.254850.669857 پیشگاههادیان، حمید، کایدنژاد، رضا، بلندیان، غلامحسین، و درویشپور، حجتالله (1399). تحلیلی بر جایگاه توسعۀ منطقهای در سیاستهای کلان جمهوری اسلامی ایران. مطالعات راهبردی بسیج، 23، 41-5. https://doi.org/20.1001.1.1735501.1399.23.88.1.0 تقوایی، مسعود، و حسینیخواه، حسین (1396). برنامهریزی توسعۀ صنعت گردشگری مبتنی بر روش آیندهپژوهی و سناریونویسی مطالعۀ موردی: شهر یاسوج. برنامهریزی و توسعۀ گردشگری، 6(3)، 30-8. https://doi.org/10.22080/jtpd.2018.1762 ثقفی، فاطمه، مومنی، منصور، طحاریمهرجردی، محمدحسین، و بقایی، محمد (1401). سنجش کارایی واحدهای فناور در صنایع راهبردی از منظر توسعۀ منطقهای مطالعۀ موردی: صنایع غذایی استان خراسان رضوی. بهبود مدیریت، 16(4)، 1-22. https://doi.org/10.22034/jmi.2022.345737.2789 جعفری، فیروز، حاتمی، افشار، و کرمی، سونیا (1399). تحلیل فضایی توسعۀ منطقهای استانهای کشور بر مبنای شاخصهای اقتصادی. جغرافیا و برنامهریزی، 24، 61-72. https://doi.org/10.22034/gp.2021.10901 جعفری، محمد، مرادی، فاطمه، و فتاحی، شهرام (1402). تأثیر حکمرانی خوب بر نابرابری درآمد در کشورهای منتخب در حال توسعه و توسعه‌یافته؛ با تأکید بر کنترل فساد. اقتصاد مقداری، 20(3)، 135-110. https://doi.org/10.22055/jqe.2021.37420.2374 جلیلیصدرآباد، سمانه، و بیکیتفتی، حمیرا (1401). تحلیل نقش و جایگاه سرمایهگذاری در صنعت گردشگری به منظور افزایش رقابتپذیری منطقهای؛ نمونۀ مطالعاتی استان یزد. اقتصاد و توسعۀ منطقهای، 30، 198-232. https://doi.org/10.22067/erd.2023.77827.1132 حاتمی، فرح (1401). در راستای توسعۀ پایدار منطقهای: اقتصاد، جامعه، محیطزیست و حکمرانی مطلوب بر اساس نمونۀ مناطق لهستان. پژوهش ملل، 82(7)، 57-81. https://civilica.com/doc/1598839 حسینزاده، مهناز، و خدامرادی، طیبه (1400). بررسی ساختار حکمرانی توسعۀ پایدار مناطق محروم ایران با استفاده از تحلیل شبکه‌های اجتماعی. سیاستگذاری عمومی، 7(3)، 99-115. https://doi.org/10.22059/jppolicy.2021.83370 حسینی، علی، و آریانکیا، مصطفی (1404). پیشرانها و سناریوهای توسعۀ کسبوکارهای سرزمینی در ایران: رویکردی آیندهپژوهانه با تأکید بر آمایش سرزمین. برنامهریزی فضایی، 15(1)، 140-109. https://doi.org/10.22108/sppl.2025.142467.1805 حسینی، علی، احمدی، سیدعباس، میرهای، محمد، و مجیدی، راضیه سادات (1401). تدوین راهبردهای توسعۀ منطقهای منطقهای سواحل اقیانوسی ایران، پژوهشهای برنامه و توسعه، 3(3)، 7-35. https://doi.org/10.22034/pbr.2022.353804.1251 حسینیخواه، حسین، تقوایی، مسعود، و محمدیدوست، سلیمان (1400). ارزیابی راهبردی ساختار فضایی شهرها با تأکید بر الگوهای نوین آمایش شهری پژوهش موردی: شهر یاسوج. برنامهریزی فضایی، 11(3)، 144-117. https://doi.org/10.22108/sppl.2021.122995.1499 خلیجی، محمدعلی، و سرور، رحیم (1401). آسیبشناسی برنامههای آمایش سرزمین در استان گیلان. مطالعات جغرافیایی نواحی ساحلی، 3(4)، 1-20. https://doi.org/10.22124/gscaj.2023.21365.1136 داداشپور، هاشم، و شجاعی، دلارام (1401). نابرابری فضایی و رابطۀ مرکز-پیرامون در ایران: ارائۀ یک مدل نظری با استفاده از روش نظریهپردازی لینهام. آمایش سرزمین، 14(1)، 25-59. https://doi.org/10.22059/jtcp.2022.334526.670279 درویشیسهتلانی، فرهاد، پلوئی، کیوان، و فضلی، صفر (1400). ارائۀ سناریوهای آیندۀ صنعت گردشگری سلامت ایران در افق 1414. جغرافیا و توسعه، 19، 53-78. https://doi.org/10.22111/gdij.2021.6003 رجبی، آزیتا، و صباغ، سیدمهدی (1402). استراتژی توسعۀ منطقهای (RDS) راهکاری جهت تمرکززدایی مطالعۀ موردی: کلانشهر رشت. مطالعات مدیریت شهری، 15، 41-61. https://doi.org/10.30495/ums.2023.23117 رضایی، صفیه، و عیوضی، محمدرحیم (1401). سطوح پیوند سیاستگذاری و آیندهپژوهی؛ از گفتمان تا غایت‌نگاری. آیندهپژوهی راهبردی، 1(3)، 109-128. https://jsfs.sndu.ac.ir/article_2329.html زیاری، کرامت‌الله، نادری، مجید، و افتخارنیا، مینا (1400). تبیین چارچوب رقابتپذیری پایدار در راستای توسعۀ فضایی ناحیۀ اراک. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 21، 357-381. https://doi.org/10.52547/jgs.21.62.357 سرور، رحیم، جعفریان، بابک، و برنا، رضا (1398). شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر وضعیت آینده آمایش سرزمین استان تهران با رویکرد آیندهپژوهی. جغرافیایی سرزمین، 16، 17-36. https://sanad.iau.ir/Journal/sarzamin/Article/822565 شاکرمی، کیان، و شکوهی، محمداجزاء (1402). برنامهریزی راهبردی توسعۀ شهرهای جدید در ایران مطالعۀ موردی: شهر جدید پردیس. مطالعات برنامهریزی سکونتگاههای انسانی، 18(4)، 141-154. https://sanad.iau.ir/Journal/jshsp/Article/1032001 شاکرمی، نعمت، رهنما، محمدرحیم، و زمانیپور، مسعود (1402). برنامهریزی استراتژیک توسعۀ استان لرستان بر پایۀ هویت رقابت‌پذیر منطقهای. جغرافیا و توسعۀ ناحیهای، 21(2)، 1-27. https://doi.org/10.22067/jgrd.2021.47550.0 شاهین، سمیرا، و موسوی، ملیکاسادات (1402). طراحی برنامۀ راهبردی توسعۀ مناطق شهری نمونۀ موردی: منطقۀ 4 شهر اصفهان. مهندسی جغرافیایی سرزمین، 7(1)، 49-74. https://doi.org/10.22034/jget.2023.144666 شاهیوندی، احمد، قاسمی، مسعود، و راستقلم. نیلوفر (1399). آینده‌نگاری تاب‌آوری مسکن در منطقۀ 8 اصفهان بـا اسـتفاده از روش تلفیقی سناریوپردازی و تحلیل اثرات متقاطع. مطالعات ساختار و کارکرد شهری، 7، 131-153. https://doi.org/10.22080/usfs.2019.16244.1773 عزتپناه، بختیار، یزدانپناه، پرویز، و بیگبابایی، بشیر (1401). تحلیل عوامل مؤثر بر جریان رقابتپذیری توسعۀ شهری در جهت کاهش نابرابریهای درون‌منطقهای مطالعۀ موردی: استان آذربایجان غربی. مطالعات جغرافیایی نواحی ساحلی، 3(4)، 91-113. https://doi.org/10.22124/gscaj.2022.22313.1167 غفاریفرد، محمد، حسینی، فاطمه، و حسینیمزاری، سیداسماعیل (1402). سازوکار ارتقای حکمرانی و سیاستگذاری توسعۀ منطقهای در ایران. مطالعات اقتصاد بخش عمومی، 2(1)، 37-58. https://doi.org/10.22126/pse.2023.8786.1021 کریمی، آرام، پورطاهری، مهدی، و احمدی، حسن (1396). تحلیل سازمان فضایی و سطحبندی نظام شهری استان کردستان. مطالعات محیطی هفت حصار، 6، 31-52. http://hafthesar.iauh.ac.ir/article-1-403-fa.html کریمی، مهدی، و آفتاب، احمد (1400). تدوین راهبردهای استقرار صلح پایدار در ایران با رویکرد آمایش سرزمین. سیاستگذاری عمومی، 7(3)، 153-174. https://doi.org/10.22059/jppolicy.2021.83373 گودرزی، محسن، و حاجیانی، ابراهیم (1402). آیندهپژوهی اجرای اهداف سند ملی آمایش سرزمین. آمایش سرزمین، 15(1)، 17-1. https://doi.org/10.22059/jtcp.2023.348562.670349 مرکز پژوهشهای توسعه و آیندهنگری، سند ملی آمایش سرزمین (1399). مرکز آمار ایران (1400). سالنامۀ آماری استان فارس. منصورلکورج، کیانوش، بختیاری، صادق، و قبادی، سارا (1403). نقش حکمرانی خوب و سرمایۀ انسانی در جذب سرمایهگذاری مستقیم خارجی و رشد اقتصادی (منتخبی از کشورهای در حال توسعه). دانش سرمایهگذاری، 13، 263-286. http://www.jik-ifea.ir/article_22077.html?lang=fa موسوی، میرنجف، مدیری، مهدی، و کهکی، فاطمه سادات (1395). تبیین عوامل و شاخصهای تأثیرگـذار اسـلامی ایرانـی در توسعۀ متوازن استان خراسان رضوی با اسـتفاده از نـرمافـزار MICMAC. مـدیریت شـهری و روستایی، 15، 7-30. http://ijurm.imo.org.ir/article-1-1415-fa.html میرشکاران، یحیی (1399). اثر تغییرات آب‌وهوایی بر پیامدهای امنیتی- انتظامی بحران منابع آب با تأکید بر هیدروپولیتیک مناطق مرزی. پژوهشهای تغییرات آب‌وهوایی، 1(2)، 79-98. https://doi.org/10.30488/ccr.2020.111127 میرکتولی، جعفر، و آریانکیا، مصطفی (1398). ارزیابی و تحلیل فضایی شاخصهای مسکن شهری مطالعۀ موردی: شهر گرگان. پژوهشهای جغرافیای انسانی، 51(3)، 653-674. https://doi.org/10.22059/jhgr.2018.233806.1007464 نصراصفهانی، علیرضا، خزایی، سعید، و رهبر، امیرحسین (1402). تأملی معرفت شناختی بر آیندهپژوهی، آیندهپژوهی انقلاب اسلامی، 4(2)، 70-41. https://fsir.ihu.ac.ir/article_208427.html نظمفر، حسین، قدیمی، احمد، زالی، نادر، و معصومی، محمدتقی (1402). ارائۀ راهکارهای سازماندهی فضا در برنامهریزی و توسعه منطقهای مطالعۀ موردی: شهرهای استان گیلان. مطالعات برنامهریزی سکونتگاههای انسانی، 18(2)، 131-147. https://sanad.iau.ir/Journal/jshsp/Article/1031718 نیکروان، محمد، باوانپور، جلیل، و یکتایار، مظفر (1402). آیندهپژوهی پیشرانهای کلیدی حکمرانی شبکهای ورزش ایران در افق 1414. مدیریت ورزشی، 3، 333-351. https://doi.org/10.22059/jsm.2023.354429.3111 وارثی، حمیدرضا، تقوایی، مسعود، و محمدپناهی، صدیقه (1402). برنامهریزی استراتژیک توسعۀ منطقهای ایلام بر مبنای رقابتپذیری منطقهای. جغرافیا و توسعه ناحیهای، 21(1)، 209-231. https://doi.org/10.22067/jgrd.2023.79363.1205 ویسی، فرزاد، صفیاری، رسول، و منوچهری، سوران (1398). پیشرانهای مؤثر بر توسعۀ پایدار گردشگری نواحی روستایی با تأکید بر آیندهپژوهی مورد مطالعه: بخش اورامان شهرستان سروآباد. مطالعات اجتماعی گردشگری، 7(2)، 47-72. http://journalitor.ir/Article/35737 یاسوری، مجید، و سجودی، مریم (1398). تدوین وضعیت توسعۀ فضایی در شهرستان رشت با تأکید بر الگوی راهبرد توسعۀ منطقهای (RDS). راهبرد توسعه، 57، 154-182. http://rahbord-mag.ir/Article/22812
Aftab, A. (2023). Approaches and methods of futurology research and scenario planning in urban and regional planning. Journal of Geography and Regional Future Studies, 1(1), 82-107. https://doi.org/10.30466/grfs.2023.121360 [In Persian] Aghaei, F., Soltani, A., & Hosseinpoor, M. (2020). Identifying Development Priorities for Balanced Regional Development Using Network Centrality Indicators. Town and Country Planning, 12(2), 275-298. https://doi.org/10.22059/jtcp.2020.301857.670107 [In Persian] Ahmadi Kahnāli, R., Salahshouri, M., & Heirāni, A. (2022). Scenario Planning of Health Services in Makrān Coastal Region by Morphological Analysis Method. Geographical Studies of Coastal Areas Journal, 3(1), 61-82. https://doi.org/10.22124/gscaj.2022.20892.1122 [In Persian] Ahmadian, M.A., Habibi, M. H., & Alizadeh, K. (2021). Investigating the establishment of a local water market in the influence area of Mashhad region and city. Geographical Sciences (Applied Geography), 17, 76–87. https://sanad.iau.ir/Journal/geographic/Article/919196 [In Persian] Amir Entekhabi, S., Akbari, M., TaleshiAnbohi, M., & Darvishi, H. (2022). Capacity Analysis of Regional Development with Spatial Planning Approach (Case study: Kermanshah Province). Physical Social Planning, 9(3), 65-78. https://doi.org/10.30473/psp.2023.58891.2468 [In Persian] Arancibia-Carvajal, S., Petit-Laurent, F., Troncoso, M. P., & Vargas-Vargas, M. (2022). Proposal of a Multi-Criteria Model for the Evaluation of Territorial Development Plans: An Application in Chile’s Lagging Areas. International Journal of Environmental Research and Public Health, 19. https://doi.org/10.3390/ijerph191811312 ArianKia, M., Rezaei Kalaki, F., & Gorbanzadeh Zafarani, S.Z. (2023). Leveling and Upgrading of Quantitative Indicators and Residential Function in Line with Strategic Planning and Sustainability of Urban Housing (Case Study: Armenian Quarter, District 7, Tehran Municipality). Urban Economics and Planning, 4(3), 118-141. https://doi.org/10.22034/uep.2023.416479.1409 [In Persian] Asghari, H., Kamousi Alamdari, J., Poursheykhian, A., & Hasanimehr, S. (2022). Analysis of sustainable development guidelines & challenges with future trending survey (Case study: ARAS Free region). Regional Planning, 11(4), 103-118. https://doi.org/10.30495/jzpm.2022.4068 [In Persian] Badri, S. A., Ariankia, M., & Karimi Aghcheh, R. (2024). Spatial Planning of Southern Iranian Cities and Its Role in the Optimal Management of Climate Migration: Case Study of Region 8 Zoning. Journal of Planning and Development, 4(3), 1-22. https://doi.org/10.22034/jpd.2025.2042602.1061 [In Persian] Badri, S. A., Noroozishikhlar, Z., & Darban Astane, A. (2023). Analysis of the role of governance in sustainable economic development from the point of view of local managers (Dahiyar and Shura) Case Study: the part kahak; Qom Province. Geography and Human Relationships, 6(1), 198-218. https://doi.org/10.22034/gahr.2023.387086.1822 [In Persian] Barghi, H., Manouchehri, S., & Ghanbari, Y. (2023). Structural Analysis of the Development Drivers Affecting the Realization of Land use Planning at the Kurdistan Province Based on the Role-Playing of Rural Areas. Geography and Development, 21, 205-238. https://doi.org/10.22111/gdij.2023.44024.3462 [In Persian] Bouzarmajhoumouri, K., Khatami, S. S., Zarrin, A., & Falsoleiman, M. (2022). An analysis of water resources management studies in Iran and the world. Geography and Environmental Hazards, 11(2), 251–271. https://doi.org/10.22067/geoeh.2022.73891.1136 [In Persian] Center for Development and Foresight Research. (2020). National Territorial Planning Document. [In Persian] Dadashpoor, H., & Shojaei, D. (2022). Spatial inequality and the core–periphery relationship in Iran: Proposing a theoretical model using Lynham’s theory-building method. Territorial Planning, 14(1), 25–59. https://doi.org/10.22059/jtcp.2022.334526.670279 [In Persian] Darkow, I. (2015). The involvement of middle management in strategy development Development and implementation of a foresight-based approach. Journal of Technological Forecasting & Social Change, 38, 10–24. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2013.12.002 Darvishi-SeTelani, F., Palouei, K., & Fazeli, S. (2021). Developing future scenarios for Iran’s health tourism industry by the horizon of 2035. Geography and Development, 19, 53–78. https://doi.org/10.22111/gdij.2021.6003 [In Persian] Deng, X., Liang, L., Wu, F., Wang, Z., & He, S. (2022). A review of the balance of regional development in China from the perspective of development geography. Journal of Geographical Sciences, 32(1), 3-22. https://doi.org/10.1007/s11442-021-1930-0 Dudek, S., & Zademach, H. M. (2023). Territorial development in Bavaria between spatial justice and austere federalism: A historical-materialist policy analysis of Bavarian regional development politics and policies, 2008–2018. Environment and Planning A: Economy and Space. https://doi.org/10.1177/0308518X221140893 Ezzatpanah, B., Yazdanpanah, P., & Beygbabaei, B. (0621). Analysis of the Affecting Factors on the Urban Development Competitiveness Flow in Reducing the Intra-Regional Inequalities (Case Study: West Azerbaijan Province). Geographical Studies of Coastal Areas Journal, 3(4), 91-113. https://doi.org/10.22124/gscaj.2022.22313.1167 [In Persian] Ghaffary Fard, M., Husseini, F., & Hosseini Mazari, S. I. (2023). The Mechanism of Promoting Governance and Regional Development Policy in Iran. Public Sector Economics Studies, 2(1), 37-58. https://doi.org/10.22126/pse.2023.8786.1021 [In Persian] Gherghina, Ș. C., Botezatu, M. A., Hosszu, A., & Simionescu, L. N. (2020). Small and medium-sized enterprises (SMEs): The engine of economic growth through investments and innovation. Sustainability, 12(1). https://doi.org/10.3390/su12010347 Godarzi, M., & Hajiani, E. (2023). Futurology of the implementation of National Land Use Document. Town and Country Planning, 15(1), 1-17. https://doi.org/10.22059/jtcp.2023.348562.670349 [In Persian] Godet, M. (2003) The art of scenarios and strategic planning: tools and pitfalls. Technological Forecasting and Social Change, 65(1), 3-22. https://doi.org/10.1016/S0040-1625(99)00120-1 Hatami, F. (2022). Towards sustainable regional development: Economy, society, environment, and good governance based on the case of Polish regions. Nations Research, 82(7), 57–81. https://civilica.com/doc/1598839 [In Persian] Hosseini, A., & Ariankia, M. (2025). Driving Forces and Future Scenarios for Territorial Business Development in Iran: A Future-Oriented Study with a Spatial Planning Emphasis. Spatial Planning, 15(1), 109-140. https://doi.org/10.22108/sppl.2025.142467.1805 [In Persian] Hosseini, A., Ahmadi, S. A., Mirehei, M., & Majidi, R.S. (2022). Formulating Regional Development Strategies for Iran's Ocean Coasts. Program and Development Research, 3(3), 7-35. https://doi.org/10.22034/pbr.2022.353804.1251 [In Persian] Hosseinikhah, H., Taghvaee, M., & Mohamadidost, S. (2021). Strategic evaluation of the spatial structure of cities with emphasis on new patterns of urban planning (Case study: Yasuj city). Spatial Planning, 11(3), 117-144. https://doi.org/10.22108/sppl.2021.122995.1499 [In Persian] Hosseinzadeh, M., & Khodamoradi, T. (2021). analyzing the governance structure of sustainable development in deprived areas using social network analysis. Iranian Journal of Public Policy, 7(3), 99-115. https://doi.org/10.22059/jppolicy.2021.83370 [In Persian] Ilanloo, M., Eslami Akandi, M., Ebrahimi, L., & Bozorgmehr, K. (2022). Identification of Influential and Key Driving Forces on the Developmental Process with a Regional Foresight Approach (Case study: Mazandaran province). Geographical Studies Of Coastal Areas Journal, 2(4), 61-88. https://sid.ir/paper/964483/en [In Persian] Jafari, F., Hatami, A., & Karami, S. (2021). Spatial analysis of regional development based on economic indices in Iran. Journal of Geography and Planning, 24, 61-72. https://doi.org/10.22034/gp.2021.10901 [In Persian] Jafari, M., Moradi, F., & Fatahi, S. (2023). The impact of good governance on income inequality in selected developing and developed countries with an emphasis on control of corruption. Quarterly Journal of Quantitative Economics (JQE), 20(3), 110-135. https://doi.org/10.22055/jqe.2021.37420.2374 [In Persian] Jalilisadrabad, S., & Beiki Tafti, H. (2024). Analysis of the Role and Position of Investment in the Tourism Industry in Order to Increase Regional Competitiveness. Journal of economics and regional development, 30, 198-232. https://doi.org/10.22067/erd.2023.77827.1132 [In Persian] Karimi, A., Pourtaheri, M., & Ahmadi, H. (2017). Spatial organization analysis and hierarchical classification of the urban system in Kurdistan Province. Haft Hesar Environmental Studies, 6, 31–52. http://hafthesar.iauh.ac.ir/article-1-403-fa.html [In Persian] Karimi, M., & Aftab, A. (2021). Codifying Strategies to Establish Perpetual Peace in Iran with Spatial Planning Approach. Iranian Journal of Public Policy, 7(3), 153-174. https://doi.org/10.22059/jppolicy.2021.83373 [In Persian] Khaliji, M. A., & Sarvar, R. (2023). Pathology of Land Use Planning in Guilan province. Geographical Studies of Coastal Areas Journal, 3(4), 1-20. https://doi.org/10.22124/gscaj.2023.21365.1136 [In Persian] Mansoor Lakoraj, K., Bakhttiari, S., & Ghobadi, S. (2024). The role of good government and human resource in attracting direct foreign investment and economical growth (a selection of developing countries). Journal of Investment Knowledge, 13, 263-286. http://www.jik-ifea.ir/article_22077.html?lang=fa [In Persian] Mirkooli, J., & ArianKia, M. (2019). Environmental Analysis of Urban Housing Indicators (Case Study: Gorgan City). Human Geography Research, 51(3), 653-674. https://doi.org/10.22059/jhgr.2018.233806.1007464 [In Persian] Mirshekaran, Y. (2020). The effects of Climate change on Security consequences of Water resources crisis with an emphasis on hydropolitic of border regions. Climate Change Research, 1(2), 79-98. https://doi.org/10.30488/ccr.2020.111127 [In Persian] Mousavi, M., Modiri, M., & Kahaki, F. S. (2016). Explaining Iranian-Islamic factors and indicators influencing the balanced development of Razavi Khorasan Province using MICMAC software. Urban and Rural Management, 15, 7–30. http://ijurm.imo.org.ir/article-1-1415-fa.html [In Persian] Nasresfahani, A., Khazaee, S., & Rahbar, A. (2023). an episteme reflection on futures studies. Futures Studies Of The Islamic Revolution, 4(2), 41-70. https://fsir.ihu.ac.ir/article_208427.html [In Persian] Nazemfar, H., Ghadimi, A., Zali, N., & Masoumi, M.T. (2023). Providing spatial organization strategies in regional planning and development: Case study of cities in Gilan Province. Journal of Human Settlements Planning Studies, 18(2), 131–147. https://sanad.iau.ir/Journal/jshsp/Article/1031718 [In Persian] Nikravan, M., Bavanpour, J., & Yektayar, M. (2023). Future studies of the key drivers of Iranian sports network governance in the horizon of 2035. Sport Management Journal, 15(3), 351-333. https://doi.org/10.22059/jsm.2023.354429.3111 [In Persian] Opera Jouneghani, E., & Nasrollahi, Z. (2021). The Position of Economic Sectors in Isfahan Province Based on the Consumption Approach Using the Input-Output Model. Journal Of Water And Sustainable Development, 8(2), 13-20. https://sid.ir/paper/1053666/en [In Persian] Parizadi, T., & Hoseinkhani, H. (2023). Investigation of urban prosperity status (Case study: Eight districts of Karaj city). Scientific and Research Quarterly of Urban Research and Planning, 14, 301–318. https://doi.org/10.30495/jupm.2022.30201.4165 [In Persian] Pishgah Hadian, H., Kayednejad, R., Bolandian, G., & Dravishpour, H. (2020). An analysis of the place of regional development in the macro policies of the Islamic Republic of Iran. Basij Strategic Studies, 23, 5-42. https://doi.org/20.1001.1.1735501.1399.23.88.1.0 [In Persian] Pourahmad, A., Ghorbani, R., & Hatami Nezhad, H. (2018). Redefining the Role of Small- and Middle-Sized Cities in the Regional Development Process; Introducing a Spatial Based Applied Method (Case Study: Kurdistan Province). Town and Country Planning, 10(2), 315-344. https://doi.org/10.22059/jtcp.2019.254850.669857 [In Persian] Purkarthofer, E., & Stead, D. (2023). Agency and Structure in Urban and Regional Planning: An Illustrative Overview and Future Research Agenda. Journal of Planning Literature. https://doi.org/10.1177/08854122231178949 Rajabi, A., & Sabbagh, S. M. (2023). Regional development strategy (RDS) as a solution for decentralization: Case study of Rasht metropolis. Urban Management Studies, 15, 41–61. https://doi.org/10.30495/ums.2023.23117 [In Persian] Rakuasa, H., & Latue, P. C. (2023). Regional Development Planning and Policy in the Aspects of Vulnerability and Disaster Resilient Cities: A Review. Sinergi International Journal of Communication Sciences, 1(2), 64-77. https://doi.org/10.61194/ijcs.v1i2.52 Rezaee, S., & Eyvazi, M. R. (2022). Levels of linking between Policymaking and Futures Research from Discourse to Teleology. Strategic Futures Studies, 1(3), 109-128. https://jsfs.sndu.ac.ir/article_2329.html [In Persian] Saghafi, F., Momeni, M., Tahari Mehrjerdi, M., & Baghaei, M. (2023). Measuring the efficiency of technological units in strategic industrial by regional development aspect (Case study: Food industry in Khorasan Razavi province). Journal of Improvement Management, 16(4), 1-22. https://doi.org/10.22034/jmi.2022.345737.2789 [In Persian] Sarvar, R., Jafarian, B., & Borna, R. (2019). Identifying key factors affecting the future status of territorial planning in Tehran Province using a futures studies approach. Geography of the Land, 16, 17–36. https://sanad.iau.ir/Journal/sarzamin/Article/822565 [In Persian] Shahin, S., & Moosavi, M. S. (2023). Designing a development strategic plan for urban Districts using the analysis technique of related decision areas (Aida technique)(case study: District 4 of Isfahan). Geographical Engineering of Territory, 7(1), 49-74. https://doi.org/10.22034/jget.2023.144666 [In Persian] Shahivandi, A., Ghasemi, M., & Rastghalam, N. (2020). Future Studies of Housing Resilience in 8th Zone of Isfahan Using a Combination of Scenario Analysis and cross-effects analysis. Urban Structure and Function Studies, 7, 131-153. https://doi.org/10.22080/usfs.2019.16244.1773 [In Persian] Shakarami, K., & Shokoohi, M. A. (2023). Strategic planning for the development of new towns in Iran: Case study of Pardis New Town. Journal of Human Settlements Planning Studies, 18(4), 141–154. https://sanad.iau.ir/Journal/jshsp/Article/1032001 [In Persian] Shakarami, N., Rahnama, M. R., & Zamanipour, M. (2023). Strategic planning for the development of Lorestan Province based on regional competitive identity. Geography and Regional Development, 21(2), 1–27. https://doi.org/10.22067/jgrd.2021.47550.0 [In Persian] Statistical Center of Iran. (2021). Statistical yearbook of Fars Province. [In Persian] Taghvaei, M., & Hosseinekhah, H. (2018). Tourism Development Planning Based on Futures Studies and Scenario Case Study: Yasouj. Journal of Tourism Planning and Development, 6, 8-30. https://doi.org/10.22080/jtpd.2018.1762 [In Persian] Varesei, H. R., Taghvaei, M., & Mohammadpanahi, S. (2023). Strategic regional development planning of Ilam Province based on regional competitiveness. Geography and Regional Development, 21(1), 209–231. https://doi.org/10.22067/jgrd.2023.79363.1205[In Persian] Veisi, F., Safyari, R., & Manoochehri, S. (2020). Effective Drivers on the Sustainable Development of Rural Tourism with an Emphasis on Futures Studies (Awraman district of Sarvabad city). Journal Of Social Studied In Tourism, 7(2), 47-72. http://journalitor.ir/Article/35737 [In Persian] Willsteed, E. A., Birchenough, S. N., Gill, A. B., & Jude, S. (2018). Structuring cumulative effects assessments to support regional and local marine management and planning obligations. Marine Policy, 98, 23-32. https://doi.org/10.1016/j.marpol.2018.09.006 Yang, Z., Shao, S., Xu, L., & Yang, L. (2022). Can regional development plans promote economic growth? City-level evidence from China. Socio-Economic Planning Sciences, 83. https://doi.org/10.1016/j.seps.2021.101212 Yasouri, M., & Sojoudi, M. (2019). Formulating the spatial development status in Rasht County with emphasis on the Regional Development Strategy (RDS) model. Development Strategy, 57, 154–182. http://rahbord-mag.ir/Article/22812 [In Persian] Zayyari, K., Eftekharnia, M., & Naderi, M. (2021). Explaining the framework of sustainable competitiveness in the direction of spatial development of Arak District. Journal Of Geographical Sciences, 21, 357-381. https://doi.org/10.52547/jgs.21.62.357 [In Persian] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 114 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 50 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||