تحلیل فضایی شاخص‌های سرزندگی با تأکید بر معابر شهری در کلان‌شهر مشهد

مقدمه

فراهم­سازی امکانات و زیرساخت­های مناسب به همراه به‌سازی و توسعۀ فیزیکی مناظر سکونت‌گاه­های شهری یکی از مؤلفه­های مهم برنامه­ریزی توسعۀ شهری به شمار می­رود که امروزه، زمینه را برای بحث جدید در توسعۀ پایدار شهری، سرزندگی، فراهم کرده است (Zeng et al., 2018). یکی از رهیافت­ها برای حل مشکلات در فضاهای شهری در سطوح اقتصادی، اجتماعی، محیطی و فرهنگی سرزندگی است؛ پارایمی که در آرای بسیاری از نظریه‌پردازان روان­شناسی و مسائل شهری مورد توجه قرار گرفته است (Paul & Sen, 2018, p. 142). سرزندگی موجب شده است تا شهرها همانند موجودات زنده، دارای نشاط و پویایی باشند و برای مردم جذابیت و امنیت و کارآمدی داشته باشند و باعث زیست و سرزندگی آن‌ها شوند. سرزندگی احساس سرزنده بودن، نه تحریک و نه اجبار به انجام دادن است. به اعتقاد پژوهشگران، شخص سرزنده فردی است که سرزنده بودنش نه فقط در فعالیت و بهره­وری فردی ابراز می­شود، بلکه این سرزندگی به طور مسری به افرادی که با این فرد در ارتباط هستند سرایت می­کند و برای دیگران نیز موجب انرژی­زایی می­شود. سرزندگی چیزی بیش از برانگیختگی و یک آمیختگی با انرژی مثبت است (ذاکر حقیقی، 1397). در دهه­های اخیر، به دنبال گسترش بی‌رویة شهرها و اهمیت و نقش روزافزون اتومبیل در شهر، به‌تدریج نقش عابرپیاده در فضاهای شهری کم‌رنگ شده است. این امر موجب کاهش سرزندگی فضاهای عمومی و کاهش فضایی مناسب برای تعاملات اجتماعی در شهر شده است (پوراحمد و همکاران، 1395). بر اساس پژوهش‌های انجام‌شده، سرزندگی شهری از مؤلفه‌های سازندۀ  کیفیت طراحی شهری است که اعتماد، امنیت و امید به آینده را در شهروندان تقویت می­کند (خطیبی، 1397).

سیاست­گذاری­ها در دهه­های اخیر نگاه به فضاهای شهری را به عنوان یک ضرورت اساسی در برنامه­های توسعۀ شهری قرار داده است. نشاط و سرزندگی یکی از مؤلفه‌های اصلی در طراحی شهری است. محیط­های شهری سرزنده زمینه­ساز تعاملات اجتماعی بین افراد جامعه، افزایش سرمایۀ اجتماعی و توسعۀ اقتصاد خلاق می‌شوند؛ با وجود این، نقش فضاهای شهری که فرهنگ جامعه در بستر آن‌ها ارتقا می­یابد، در کشور ما روز به روز در حال افول است و سرزندگی و مردم‌پسندی شهر نادیده گرفته می­شود. از میان انواع فضاهای شهری، برنامه­ریزی و طراحی خیابان­های شهری بیشترین حساسیت و ظرافت را داراست؛ بنابراین، با توجه به این عوامل و تأثیرگذاری آن­ها بر یکدیگر، نقش معابر در فضاهای شهری بسیار پراهمیت می‌شود (ایزدی وهمکاران، 1391). کیفیت محیط زندگی یکی از عوامل مؤثر بر دلبستگی انسان به محیط است. محیط­های بی‌کیفیت خالی از جمعیت می‌شوند و به تبع آن، سرزندگی و زیست‌پذیری آن­ها دستخوش تغییراتی خواهد شد (شاهیوندی و همکاران، 1393).

 امروزه، مدیریت ترافیک  شهری به عنوان مهم­ترین عامل مؤثر بر سرزندگی خیابان­های شهری شناخته شده است؛ اما درکنار آن، سایر عوامل محیطی – کالبدی نیز تأثیری به‌سزا بر سرزندگی و کیفیت این نوع عرصه­های عمومی دارند (اخوان و همکاران، 1397). از سوی دیگر، در کشور ما، فستیوال، کارناوال و آنچه به مفهوم جشن‌هـای خیابـانی در جهان مطرح است، آن­چنان جایگاهی ندارد و جشن­های باستانی به‌جای‌مانده مانند چهارشنبه‌سوری، حرمـت و کیفیـت پیـشین خود را از دست داده­اند (علی‌پور اصفهانی، 1394). واضح است، لازمۀ سرزندگی فضاهای شهری حضور مردم در شهر است؛ اما امروزه، به دلایل گوناگون به خیابان به عنوان یک فضا برای گذران اوقات فراغت توجه نمی‌شود و صرف زمان زیاد در خیابان مذموم تلقـی می‌شود؛ بـه گونه­ای که جوانان از این کار منع می­شوند. این در حالی است که اگر خیابان فضایی امن و مطلوب را فـراهم کند و فعالیـت‌هـا و تفریحات سالم به گونه­ای سازمان‌یافته و مطابق ارزش­های جامعه میـسر شوند، حـضور فعـال مـردم و بـه تبـع آن، سـرزندگی و زیست‌پذیری افزایش می­یابد. با شناسایی و تقویت عوامل مؤثر بر سرزندگی فضاهای شهر و ایجاد فضاهای سرزنده، می­توان شهر را احیا و باز سرزنده کرد (خستو و سعیدی رضوانی، 1389). تفکرات مدرنیستی و جزءنگر در دهه­های گذشته سبب شده‌اند تا شهر به مثابۀ موجودی زنده، شادابی و سرزندگی خود را از دست دهد و خیابان، رکن اصلی تشکیل‌دهندۀ چارچوب و ساختار اصلی فرم شهرها و مقصد و تفرجگاه مردم قبل از این دوره، به مسیری ترافیکی سرشار از دود تنزل یابد (مهربانی و همکاران، 1396). در خیابان­های شهری سرزنده، باید اجزای کالبدی و اجتماعی توأمان در راستای سلامت و پیشرفت جامعۀ شهری و هر فرد عضو آن جامعه فعالیت کنند. این خیابان­ها مرکز زندگی اجتماعی شهر و محلی برای تأمین نیازهای اجتماعی شهروندان محسوب می‌شوند. با توجه به سبک زندگی جدید و اختصاص بخش اعظم زمان افراد به کار و فعالیت در خارج از منزل، تأمین نیازهای اجتماعی در فضای شهری و به ویژه خیابان­ها ضروری به نظر می­رسد (علی‌پور اصفهانی و همکاران، 1397).

سرزندگی فضاهای شهری در کشور ما معمولاً فراموش ‌شده است که این امر زمینه‌ساز معضلاتی در باب هویت شهر می‌شود (فرازمند و صحی‌زاده، 1392)؛ اما مهم آن است که شهر چه میزان از معیارهای حداقلی برای سرزندگی را دارا است (لطیفی و همکاران، 1392).

گفتنی است، نقش محیط کالبدی در ایجاد سرزندگی امری تعینی و جبری نیست و این پژوهش با شناسایی و بررسی عوامل مؤثر بر سرزندگی فضاهای شهری (معابر شهری)، به دنبال پاسخ به این پرسش است که عوامل مؤثر بر افزایش میزان سرزندگی معابر شهر مشهد کدام‌اند؟

پیشینۀ پژوهش

ستاری‌فرد (1394) پژوهشی تحت عنوان «بررسی نقش مراکز مذهبی در افزایش سرزندگی شهرهای معاصر؛ مطالعۀ موردی: محدودۀ امامزاده صالح تجریش، تهران» را انجام داده است که یافته‌های آن مؤیـد ایـن مطلـب اسـت که از میـان چهـار مؤلفـۀ اصلـی تعریـف‌شـده و اثرگـذار بـر میزان سـرزندگی محـدوده، به‌ترتیـب مؤلفـۀ عملکردی، معناشـناختی، اجتماعی - فرهنگی و در نهایت، شـاخص فرمی بیشـترین تأثیر را بر شاخص سـرزندگی دارنـد.

فصیحی و همکاران (1398) نقش پیاده‌راه‌ها در سرزندگی فضاهای عمومی را بررسی کردند. یافته‌ها نشان داد به لحاظ کلی، سرزندگی در محدودۀ مطالعاتی در وضعیتی متوسط قرار دارد؛ به ‌طوری‌ که 47/58 درصد از شرایط مطلوب سرزندگی در آن نمایان است.

قربان­پور و همکاران (1397) مؤلفه‌های مؤثر بر تقویت سرزندگی در مسیرهای پیادۀ شهری (مطالعۀ موردی: پیاده‌راه علم‌الهدی شهر رشت) را بررسی کردند. نتایج پژوهش نشان می­دهد در معیار کاربری و فعالیت، تنوع فعالیت­های مردم در پیاده‌راه، در معیار کالبدی، مبلمان شهری، در معیار دسترسی و ارتباطات، سهولت حرکت در معابر اطراف پیاده­راه و در معیار اقلیمی و زیست‌محیطی، آسایش اقلیمی پایین­ترین میانگی هر معیار را کسب کردند.

پوراحمد و همکاران (1395) پژوهشی تحت عنوان «تحلیل نقش پیاده‌راه­های شهری در ارتقای سرزندگی فضاهای شهری (مطالعة موردی: پیاده­راه  17شهریور، تهران)» را انجام داده­اند که نتایج آن نشان می­دهد در بین ابعاد پیاده‌راه، دسترسی با ضریب 226/0 بیشترین اهمیت را در سرزندگی داشته است؛ اما وضعیت سایر شاخص‌ها از جمله کیفیت کالبدی با وزن 186/0 و امنیت اجتماعی با 189/0 در محدودة پیاده‌راه نامناسب است. در بین ابعاد سرزندگی هم تعامل و حس مکان با وزن 178/0 و ایمنی و امنیت با وزن 177/0 نسبت به سایر شاخص‌ها در وضعیتی بهتر قرار دارند و ابعاد تنوع و جذابیت محیط با وزن 153/0 و برد و دامنة پیاده‌راه با وزن 155/0 نامناسب هستند.

رخشانی‌نسب و رشیدیان (1395) پژوهشی تحت عنوان «تحلیلی برجایگاه مبلمان ورزشی در افزایش سرزندگی فضاهای شهری مطالعۀ موردی: شهر نورآباد ممسنی» را انجام داده­اند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که  در بین شاخص­ها و معیارهای تحت بررسی، بیشترین تأثیر مبلمان ورزشی بر سرزندگی شهری بر روی مؤلفه‌های افزایش سلامتی روحی - جسمی در بین افراد، ایجاد تعامل اجتماعی و حس تعلق به مکان در بین افراد و برخورداری از لوازم ورزشی در ساعات مختلف است.

ذاکر حقیقی (1397) پژوهشی تحت عنوان  «سنجش میزان سرزندگی در چهارراه ولیعصر شهر تهران بر مبنای تحلیل الگوهای فعالیتی موجود در آن» را انجام دادند که نتایج آن نشان داد متغیر ابعاد عملکردی در جهات چهارگانۀ چهارراه به عنوان متغیری حیاتی در تعیین میزان تعاملات اجتماعی و در نتیجه، ایجاد سرزندگی در چهارراه ولیعصر ایفای نقش می‌کند.

علی‌پور اصفهانی و همکاران (1397) پژوهشی تحت عنوان «تدوین مدل نظری مؤلفه‌های مؤثر بر سرزندگی اجتماعی خیابان» را انجام داده­اند که نتایج آن حاکی از آن است که مدل عاملی تدوین‌شده با داده، برازشی خوب داشته است و رابطه‌ای معنادار میان مؤلفه‌های طراحی شکل‌دهندۀ سرزندگی اجتماعی با متغیرهای مربوط درخیابان سپه وجود دارد.

مهتا و بوسون^[i] (2021) تعاملات اجتماعی در خیابان­های شهری را بررسی کردند. نتایج نشان داد سرزندگی به طرزی جالب توجه با افزایش صندلی‌های تجاری، صندلی‌های عمومی، تنوع بلوک‌ها، کسب‌وکارهای مستقل و مکان‌های تجمع جامعه پیش‌بینی می‌شود.

مهتا (2019) سرزندگی در خیابان‌های شهری را اندازه‌گیری کرده است. این پژوهش بر نقش خیابان به عنوان یک فضای عمومی معمولی در ایجاد امکانات برای ارتباطات اجتماعی روزمره که برای رفاه شخصی و انسجام اجتماعی حیاتی است، تأکید می‌کند.

لن^[ii] و همکاران (2020) در پژوهش خود جریان جمعیت وتأثیر آن بر زیرساخت­های اجتماعی و نشاط شهری را بررسی کردند. نتایج نشان می‌دهد افزایش سرمایه‌گذاری مالی در زیرساخت اجتماعی می‌تواند به طور مؤثر نیروی حیاتی شهری را بهبود بخشد و جریان ورودی جمعیت از طریق اثر تعاملی با زیرساخت اجتماعی بر حیات شهری تأثیر می‌گذارد.

هان^[iii] و همکاران (2019) پژوهشی تحت عنوان «بررسی رابطۀ بین نشاط شهری و مرکزیت خیابان بر اساس داده‌های بررسی شبکه‌های اجتماعی در ووهان چین» را انجام داده­اند. نشاط شهری با داده‌های بررسی شبکه‌های اجتماعی اندازه­گیری شد. برای ارزیابی بیشتر بزرگی این تأثیرات، از یک روش آشکارساز جغرافیایی استفاده شده است. نتایج حاکی از آن است که مرکزیت خیابان نقشی مهم در شکل­گیری سازمان فضایی نشاط شهری بازی می­کند و مراکز مختلف خیابانی تفاوت­هایی چشمگیر در ارتباط خود با نشاط شهری نشان داده­اند.

مبانی نظری

سرزندگی در ادبیات تخصصی طراحی شهری از سال 1981مطرح شده است و به طور عمده حول مفهوم "Liveliness" یا "Livability" است و واژه­هایی مختلف برای این مفهوم در منابع گوناگون استفاده شده‌اند (غلامی و دهقان جزی، 1399). در حقیقت، سرزندگی خلـق فضـایی است که در آن، ساکنان بتوانند با آرامش و آسایش و امنیت با یکدیگر تعامل داشـته باشـند (هدایت‌نژاد کاشی، 1398).

سرزندگی و کیفیت زندگی یکی از عواملی است که امروزه در مطالعات برنامـه­ریـزی شـهری جایگـاهی ویـژه دارد (Liu & Long, 2019). کیفیت زندگی ضمن دارا بودن ابعاد عینی (واقعی)، به شرایط عینی و ذهنـی و در نهایـت، بـه تصـورات و ادراک فرد از واقعیت­های زندگی بستگی دارد (مولوی و همکاران، 1400).

سرزندگی یکی از مؤلفه‌های سازندۀ کیفیت کلی طراحی شهری یک محیط است (اسکوئی و حکیمی، 1400، ص. 143)؛ از این رو، سرزندگی را می‌توان در دو سطح خرد و کلان تعریف کرد. سرزندگی در سـطح خرد به مفهوم تنوع فعالیت­ها در عرصۀ عمومی و سازگاری آن با فضاهای شهری در چارچوب نظامی از قرارگاه­های رفتاری است (Barros & Mehta, 2024). قرارگـاه رفتـاری کـه در بسـتر روان‌شناسـی اکولوژیـک و در پـی پـژوهش‌هـای بـارکر[iv] و همکارانش معرفی شد، در پی تشریح ارتباطـات رفتـار و محـیط در قالـب زمـان و مکان مشخص است (حسین‌زاده و صفرعلیزاده، 1399). چنانچه از طبقه‌بندی فعالیتی یان گِل[v] استفاده شود، مـی‌تـوان محـیط‌هایی را سرزنده اطلاق کرد که در آن‌‌ها، فعالیت‌های «اختیاری» و «اجتماعی» در دامنه‌ای نسبتاً گسـترده از زمـان جریـان دارند. در این حالت، برخی از شاخص‌های شناسایی محیط‌های سرزنده شامل میزان تراکم افراد پیاده در محـل، تعـداد، تنوع و ماهیت قرارگاه‌های رفتاری موجود و نیز وجود فعالیت‌های موسمی، آهنگ و سرعت شهری، تنـوع اسـتفاده‌کنندگان (زن، مرد، پیر، جوان، کودک ، معلول و...)، تنوع فرم و رنگ در منظر شهری می­شوند (نصیری هنده خاله، 1400).

چارلز لاندری[vi] مفهوم سرزندگی را در چهار بُعد سرزندگی اقتصادی، اجتماعی، محیطی و فرهنگی تعریف کرده است که از نظر معنا، به نشاط اجتماعی نزدیک است (فارسی و همکاران، 1398). ﺟﯿﻦ ﺟﮑﻮﺑﺰ[vii]  ﺳﺮزﻧﺪﮔﯽ ﺧﯿﺎﺑﺎن را اﻣﮑﺎن ﺑﺮﻗﺮاری ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎ و ﺗﻌﺎﻣﻼت ﻣﻔﯿﺪ ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد و ﺗﻤﺎﺷﺎ ﮐﺮدن دﯾﮕﺮان ﻣﯽداﻧﺪ. او ﺳﺮزﻧﺪﮔﯽ را در اﺧﺘﻼط ﮐﺎرﺑﺮی اراﺿﯽ، ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎی ﺷﺒﺎﻧﻪروزی و  ﺳﻠﺴﻠﻪ‌ ﻣﺮاﺗﺐ ﺗﻮزﯾﻊ ﮐﺎرﺑﺮیﻫﺎ ﻣﯽداﻧﺪ (Yu & Cai, 2021, p. 277). در ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﻣﻮﻧﺘﮕﻮﻣﺮی[viii] ﺳﺮزﻧﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد اﻓﺮاد داﺧﻞ و اﻃﺮاف ﺧﻴﺎﺑﺎن در ﻃﻮل زﻣﺎنﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﺷﺒﺎﻧﻪروز، درک آنﻫﺎ از اﻣﻜﺎﻧﺎت، ﺷﻤﺎر اﺗﻔﺎﻗﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ، ﺟﺸﻨﻮارهﻫﺎی ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ و درک زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﻓﻌﺎل ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ، اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﻳﻚ ﻣﻜﺎن اﺣﺴﺎس ﺳﺮزﻧﺪﮔﻲ ﻳﺎ ﺳﺮور و ﺷﺎدی دارد (نهاوندی، 1399). ﺳﺮزﻧﺪﮔﻲ در ﺣﻮزة ﺷﻬﺮی ﻣﻬﻢ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﺟﺮمﻫﺎ و ﺟﻨﺎﻳت‌ها را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ، ﺟﺎذﺑﻪﻫﺎی ﺗﺠﺎری زﻧﺪه را ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآورد، ﺟﺬاﺑﻴﺖﻫﺎی ﻓﻌﺎل و ﺳﺮﮔﺮﻣﻲﻫﺎ را ﺑﺮای ﻣﺮدم ﺗﻤﺎﺷﺎﮔﺮ ﺧﻴﺎﺑﺎن افزایش می‌دهد و ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ اﺛﺮﮔﺬاری ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ و آﻣﺎدهﺳﺎزی فرصت‌یابی ﺑﺮای ﺗﺒﺎدﻻت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲﻛﻨﺪ (اسدی و همکاران، 1399).

ﺑﺮای ﻓﻬﻢ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻨﺪﮔﯽ ﯾﺎ ﻋﺪم ﭘﺎﺳﺦدﻫﻨﺪﮔﯽ ﮐﯿﻔﯿﺖﻫﺎی ﻣﺤﯿﻄﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎ را در ﻣﺤﯿﻂ ﺑﯿﺮوﻧﯽ جست‌وجو ﮐﺮد. اﯾﻦ ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎ در ﻇﺮف­ﻫﺎﯾﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻪ وسیلۀ ﺣﺎﻣﻞﻫﺎﯾﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ. ﺣﺎﻣﻞﻫﺎ ﻫﻤﺎن ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس، ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﻣﺤﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺟﻮد ﭘﺪﯾﺪه‌های دﯾﮕﺮ را ﻧﻤﺎﯾﺎن می‌کند (Sung & Lee, 2015)که عبارتند از: ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮﮐﺎﻟﺒﺪی: (نیک­پور و یاراحمدی، 1399)، ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ زﯾﺴﺖ‌ﻣﺤﯿﻄﯽ: (Jin et al., 2017, p. 99)، ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﻋﻤﻠﮑﺮد (داداش‌پور و همکاران، 1401)، ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ (Lunecke & Mora, 2017).

در نهایت، می­توان این‌گونه اظهار کرد که سرزندگی معابر شهری باید به عنوان عاملی که پیامدهای ویژۀ اجتماعی، اقتصادی و محیطی را برای جامعه به بار آورده است، در نظر گرفته شود و به نشاط ساکنان شهری از طریق اقتصاد (تجزیه‌وتحلیل ساختار اشتغال، گردشگری و هزینۀ زندگی)، دینامیک جمعیت (ساختار سنی، مهاجرت، نرخ تولد و مرگ)، امکانات رفاهی و سرمایه‌های اجتماعی کمک می­کند.

روش‌شناسی پژوهش

قلمرو مکانی این پژوهش کلان‌شهر مشهد در شمال شرقی ایران است. این شهر مطابق سرشماری سال 1395 با جمعیت 1/3میلیونی، دومین شهر پرجمعیت ایران، مرکز استان خراسان رضوی و دارای مساحتی حدود 5/343 کیلومتر مربع و دارای 13 منطقه است (شهرداری مشهد، 1398-ب). پژوهش حاضر به لحاظ هدف از نوع کاربردی و به لحاظ ماهیت و روش از نوع مطالعۀ توصیفی ـ همبستگی و روش گردآوری اطلاعات نیز اسنادی (کتابخانه‌ای) و میدانی (پرسشنامه) است. حجم نمونۀ آماری شامل شهروندان ساکن مناطق 13گانۀ کلان‌شهر مشهد است. برای تعیین حجم نمونۀ مناطق به صورت تصادفی از فرمول کوکران استفاده شده است که بر اساس ضریب d برابر 085/0، حجم نمونه با توجه به جمعیت 3062242 در سال 1400، برابر 175 پرسشنامه خواهد بود که با توجه به جمعیت هر منطقه توزیع خواهند شد. در ادامه، برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها و اطلاعات از SPSS و روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیارۀ MEREC و COCOSO بهره گرفته شده است.

برای بررسی وضعیت شاخص‌های سرزندگی با تأکید بر معابر شهری در کلان‌شهر مشهد، پرسشنامه‌ای در غالب طیف پنج‌گزینه‌ای لیکرت تهیه و در بین مناطق شهر مشهد توزیع و تکمیل شده است. برای روایی آن، از نظرات استادان دانشگاه استفاده و اصلاحات لازم انجام شد. پس از جمع‌آوری پرسشنامه و برای سنجش پایایی آن، از روش آلفای کرونباخ استفاده شده است. میزان آلفای کرونباخ در جدول زیر نشان می‌دهد پایایی ابعاد قابل قبول و مناسب ارزیابی می­شود. جدول زیر حاصل مطالعات بخش ادبیات نظری پژوهش و شاخص‌های نهایی هم‌پوشانی‌شده از سرزندگی و معابر شهری است.

جدول1- مشخصات مناطق تحت مطالعه و حجم تعداد نمونه در هر منطقه

(منبع: شهرداری مشهد، 1398-الف) و محاسبات نگارنده)

جدول 2-  مؤلفه‌ها و شاخص‌های سرزندگی با تأکید بر معابر شهری و میزان پایایی ابعاد

(منبع: پوراحمد و همکاران، 1395؛ رخشانی‌نسب و رشیدیان، 1395؛  قربان­پور و همکاران، 1397)

جدول 3- مقدار ضریب آلفای کرونباخ در راستای تعیین پایایی ابزار پژوهش

پس از جمع‌آوری و دسته‌بندی داده‌ها، از روش آمار توصیفی و استنباطی (آزمون چولگی و کشیدگی و آزمون T تک‌نمونه­ای) در محیط نرم‌افزار SPSS و همچنین، برای استخراج مدل معادلات ساختاری و تعیین میزان تأثیر شاخص‌های مدنظر بر سرزندگی از نرم‌افزار Smart PLS استفاده شد.

یافته‌های پژوهش

ویژگی‌های فردی پاسخ‌گویان: داده‌های گردآوری‌شده متعلق به 175 نفر از پاسخ‌گویان کلان‌شهر مشهد و تحلیل‌ها نیز بر همین اساس است. یافته‌های توصیفی شامل متغیرهای جنسیت، سن، وضعیت تأهل، میزان سواد و نوع اشتغال در مناطق کلان‌شهر مشهد است.

جدول 4- ویژگی‌های جمعیت‌شناختی پاسخ‌گویان در ناحیۀ تحت مطالعه

بررسی و تحلیل عوامل 6گانۀ مؤثر در سرزندگی با تأکید بر معابر شهری در مناطق 13گانۀ کلان‌شهر مشهد

به منظور انتخاب آزمون‌های مناسب برای تحلیل یافته‌ها، از آزمون چولگی و کشیدگی بهره گرفته شده است. طبق نتایج به‌دست‌آمده برای متغیر سرزندگی با تأکید بر معابر شهری و شاخص‌های آن، مقادیر کجی و کشیدگی عمدۀ شاخص‌ها بین 1+ تا 1- است و نشان از این دارد که توزیع شاخص‌ها و ابعاد متغیر نرمال است. به این ترتیب، از آنجا که داده­ها دارای توزیع نرمال است، برای تحلیل وضعیت شاخص­های سرزندگی از آزمون T تک‌نمونه‌ای مطابق جدول (5) استفاده شده است. طبق نتایج به‌دست‌آمده (سطح معناداری و کران‌های بالا و پایین) همۀ شاخص‌ها (کیفیت کالبدی، دسترسی، جذابیت و تنوع کالبدی بصری، راحتی و آسایش، ایمنی و امنیت و فراغت و تفریح) معنادار شده­اند. کران بالا و پایین همۀ متغیرها مثبت و بیانگر تناسب میانگین با مقدار تحت آزمون است.

جدول 5- بررسی وضعیت شاخص‌های سرزندگی با تأکید بر معابر شهری در ناحیۀ تحت مطالعه با استفاده از آزمون T تک‌نمونه‌ای

جدول 6- تحلیل فضایی وضعیت شاخص‌های سرزندگی با تأکید بر معابر شهری در مناطق کلان‌شهر مشهد

در مجموع، بیشترین میانگین در عوامل 6گانۀ مؤثر بر شاخص سرزندگی مبتنی بر معابر شهری متعلق به کیفیت کالبدی گویۀ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ بودن ﻋﺮض ﭘﯿﺎده‌رو ﺑﺎ ﺗﺮاﮐﻢ ﺟﻤﻌﯿﺖ است. همچنین، بر اساس نتایج آزمون T تک‌نمونه‌ای، عامل اول (کیفیت کالبدی) دارای بیشترین میانگین معادل 74/2  نسبت به سایر عوامل است. بر اساس نتایج آزمون T تک‌نمونه‌ای، با توجه به مقدار آمارۀ T نیز این ادعا تأیید می‌شود. دلیل بالا بودن نسبت به سایر عوامل در مؤلفۀ کیفیت کالبدی را می‌توان تمرکز بیشتر تصمیم‌گیران و برنامه‌ریزان در امور فضای شهری و چیدمان دانست. به علاوه، امتیاز لازم برای استفادۀ شهروندان از خدمات مرتبط با کیفیت کالبدی بیشتر از سایر مؤلفه­ها است. در طرف مقابل، مؤلفۀ جذابیت و تنوع کالبدی بصری کمترین امتیاز را (17/2) در میان سایر مؤلفه‌ها با گویه‌های مشخص کسب کرده است.

در منطقۀ 1، مهم‌ترین شاخص سرزندگی با تأکید بر معابر شهری راحتی و آسایش با میانگین 89/2 است. در منطقۀ 2، مهم‌ترین شاخص سرزندگی با تأکید بر معابر شهری کیفیت کالبدی با میانگین 56/2 است. در منطقۀ 3، مهم‌ترین شاخص سرزندگی با تأکید بر معابر شهری کیفیت کالبدی با میانگین 66/2 است. در منطقۀ 4، مهم‌ترین شاخص سرزندگی با تأکید بر معابر شهری فراغت و تفریح با میانگین 76/2 است. در منطقۀ 5، مهم‌ترین شاخص سرزندگی با تأکید بر معابر شهری کیفیت کالبدی با میانگین 93/2 است. در منطقۀ 6، مهم‌ترین شاخص سرزندگی با تأکید بر معابر شهری راحتی و آسایش با میانگین 92/2 است. در منطقۀ 7، مهم‌ترین شاخص سرزندگی با تأکید بر معابر شهری کیفیت کالبدی با میانگین 67/2 است. در منطقه 8، مهمترین شاخص سرزندگی با تأکید بر معابر شهری کیفیت کالبدی با میانگین 86/2 است. در منطقۀ 9، مهم‌ترین شاخص سرزندگی با تأکید بر معابر شهری کیفیت کالبدی با میانگین 88/2 است. در منطقۀ 10، مهم‌ترین شاخص سرزندگی با تأکید بر معابر شهری کیفیت کالبدی با میانگین 59/2 است. در منطقۀ 11، مهم‌ترین شاخص سرزندگی با تأکید بر معابر شهری راحتی و آسایش با میانگین 69/2 است. در منطقۀ 12، مهم‌ترین شاخص سرزندگی با تأکید بر معابر شهری کیفیت کالبدی با میانگین 82/2 است و در منطقۀ ثامن، مهم‌ترین شاخص سرزندگی با تأکید بر معابر شهری کیفیت کالبدی با میانگین 22/3 است. بر اساس نتایج، می‌توان اظهار داشت مهم‌ترین شاخص سرزندگی با تأکید بر معابر شهری در منطقۀ تحت مطالعه (کلان‌شهر مشهد) با استفاده از آزمون T  عامل کیفیت کالبدی است. به منظور تحلیل فضایی توزیع عوامل 6گانه در سطح مناطق 13گانۀ شهر مشهد از تکنیک COCOSO استفاده شده است؛ بنابراین، ابتدا باید میزان اهمیت هر یک از عوامل مشخص شود. برای تعیین وزن هر یک از شاخص­های استفاده‌شده از روش MEREC استفاده شده است.

این پژوهش بر اساس یک روش وزن دهی عینی جدید به نام MEREC است. این روش پیشنهادی با سایر روش‌های وزن‌دهی هدف تفاوت دارد. بیشتر روش‌های تعیین وزن‌های هدف از تغییرات معیارها برای محاسبۀ وزن‌ها استفاده می‌کنند؛ با وجود این، در این روش، اثرات حذف معیارها بر عملکرد گزینه‌ها، معیاری برای این روش در نظر گرفته می‌شود و طبق محاسبات انجام‌شده در این روش، وزن هر یک از شاخص‌ها در جدول (7) نمایش داده شده است.

جدول 7- رتبه‌بندی تحلیل فضایی شاخص‌های سرزندگی با تأکید بر معابر شهری در سطح مناطق

جدول 8- رتبه‌بندی مناطق شهر مشهد از نظر وضعیت سرزندگی با تأکید بر معابر شهری بر اساس روش COCOSO

بر اساس نتایج جدول (8) و شکل (1)، منطقۀ 1 دارای رتبۀ اول، منطقۀ 4 دارای رتبۀ دوم، منطقۀ 9 دارای رتبۀ سوم، منطقۀ 7 دارای رتبۀ چهارم، منطقۀ ثامن دارای رتبۀ پنجم، منطقۀ 8 دارای رتبۀ ششم، منطقۀ 11 دارای رتبۀ هفتم، منطقۀ 5 دارای رتبۀ هشتم، منطقۀ 6 دارای رتبۀ نهم، منطقۀ 12 دارای رتبۀ دهم، منطقۀ 10 دارای رتبۀ یازدهم، منطقه 3 دارای رتبه دوازدهم و منطقۀ 2 دارای رتبۀ سیزدهم (آخر) است. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از تکنیک COCOSO، منطقۀ 1 که دارای رتبۀ اول شده است، از نظر 6 عامل تحت بررسی دارای سطحی مناسب و جالب توجه است که این موضوع نشان‌دهندۀ بالا بودن سطح  کم‌برخورداری از شاخص‌های سرزندگی با تأکید بر معابر شهری در شهر مشهد است.

با توجه به نقشۀ (1)، وضع موجود شاخص­های سرزندگی با تأکید بر معابر شهری در مناطق ۱۳گانۀ شهر مشهد نشان می­دهد مقدار 0 وضعیت ضعیف شامل منطقۀ 2، مقادیر بین ۰ تا ۹۴/۲ وضعیت متوسط شامل منطقۀ 3، منطقۀ ۱۰ و منطقۀ ۱۲، مقادیر بین ۹۴/۲ تا۲۳/۳ وضعیت خوب شامل منطقۀ ۵، منطقۀ ۶، منطقه 11، منطقۀ ۸ و منطقۀ ثامن و مقادیر بین ۲۳/۳ تا ۴۱/۳ وضعیت بسیار خوب شامل منطقۀ ۱، منطقۀ ۴، منطقۀ ۷ و منطقۀ ۹ است.

شکل 1- وضع موجود شاخص‌های سرزندگی با تأکید بر معابر شهری در مناطق ۱۳گانۀ شهر مشهد

آزمون پایایی متغیر سرزندگی با تاکید بر معابر شهری در سطح مولفه با استفاده از مدل معادلات ساختاری Smart PLS

به منظور شناسایی این موضوع که هر عامل چه مقدار در کل سازه (سرزندگی مبتنی برمعابر شهری) نقش‌آفرینی می­کند، از مدل PLS با استفاده از مقادیر آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی و ضرایب بارهای عاملی معیارها استفاده شد (داوری و رضازاده، 1396). مقدار پایایی ترکیبی و آلفای کرونباخ باید بیشتر از 7/0 باشد. بر اساس مقادیر جدول زیر، شاخص­های کیفیت کالبدی دارای مقادیر کمتر از آلفای کرونباخ و پایایی ترکیبی 7/0 هستند که به معنای عدم سازگاری درونی در مدل است.

روایی همگرا: به منظور سنجش پایایی مدل، ضرایب بارهای عاملی معیارها را بررسی می‌کنیم. در این مرحله، متغیرهای دارای بار عاملی کمتر از 5/0 دارای اهمیت لازم برای اندازه­گیری نیستند و باید از فرایند تحلیل حذف بشوند. در مدل پژوهش حاضر، تمامی شاخص‌ها بیشتر از 5/0 هستند و نیاز به حذف موردی در مدل نیست.

برای سنجیدن روایی همگرا در مدل، از معیار میانگین واریانس استخراج‌شده (AVE)[ix] استفاده می­شود. در این معیار، مقدار بحرانی 4/0 است؛ به این معنا که اگر مقدار AVE بیشتر از 4/0 باشد، دارای روایی همگرا قابل قبول است. (جدول 8).

جدول 9- ارزیابی مدل اندازه‌گیری

روش فورنل و لارکر: یکی از معیارهای مهم برای سنجش روایی واگرایی روش فورنل و لارکر[x] است که میزان رابطۀ یک سازه با شاخص­هایش در مقایسۀ آن سازه با سایر سازه­ها است. روایی واگرا زمانی مقبول است که در مدل، یک سازه در تعامل بیشتری با شاخص­های خود نسبت به سایر سازه­ها باشد (داوری و رضازاده، 1396، ص. 84). در جدول زیر، در قسمت قطر، مقدار جذر AVE محاسبه شده است. با توجه به اینکه مقادیر قطر از مقادیر زیرین خود بیشتر هستند، می­توان گفت مدل از روایی واگرا قابل قبول برخوردار است.

با توجه به شکل (2)، تمامی شاخص­ها دارای مقادیر بیشتر از 96/1 هستند که بیانگر معنادار بودن مسیر و مناسب بودن مدل ساختاری است.

جدول 10- ماتریس سنجش روایی واگرایی به روش فورنل و لارکر در مدل

شکل 2- مدل ساختاری در حالت قدر مطلق معناداری ضرایب (t- value)

برای بررسی معناداری ضریب مسیر، باید مقدار T برای هر مسیر برآورد شود. جدول زیر ارتباط هر کدام از شاخص­ها با یکدیگر و مقدار ضرایب مسیر و سطح معناداری را نشان می­دهد.

با توجه به ضریب مسیر­ها و مقادیر آمارۀ T در یافته­های پژوهش، شاخص فراغت و تفریح با مقدار آمارۀ T برابر 837/14 تأثیرگذارترین شاخص در ارزیابی شاخص‌های سرزندگی با تأکید بر معابر شهری است و بعد از آن، شاخص‌های ایمنی و امنیت و جذابیت و تنوع کالبدی بصری به عنوان شاخص­های مهم با مقادیر به‌ترتیب 053/13 و 829/11 هستند.

جدول 11- ارزیابی جهت و معناداری اثرات مستقیم در بین شاخص­های سرزندگی با تأکید بر معابر شهری

شکل 4- مدل ساختاری در حالت ضرایب استاندارد

جدول 12- برآورد اثرات متغیرهای مستقل پژوهش بر سرزندگی با تأکید بر معابر شهری

بر اساس جدول (12) که ضریب اثر هر مؤلفه بر سرزندگی ( اثرمستقیم) و ضریب اثر هر مؤلفه بر سایر مؤلفه­ها (اثرغیرمستقیم) را نشان می‌دهد، متغیر راحتی و آسایش با ضریب تأثیر کل 660/0 بیشترین تأثیر را بر سرزندگی با تأکید بر معابر شهری داشته است و سپس، به‌ترتیب مؤلفه‌های فراغت و تفریح (658/0)، جذابیت و تنوع کالبدی بصری (641/0)، کیفیت کالبدی (623/0)، ایمنی و امنیت (430/0) و دسترسی (160/0) مؤثر بر سرزندگی با تأکید بر معابر شهری هستند.

بحث و نتیجه‌گیری

در بین همۀ فضاهای عمومی شهر، خیابان­ها بیش از هر جای دیگری توسط شهروندان استفاده می‌شوند. در واقع، خیابان­ها به عنوان یکی از عناصر اصلی فضاهای عمومی شناخته می‌شوند؛ زیرا بخش بزرگی از فعالیت‌ها مانند مسافرت، خرید، معاشرت و پیاده‌روی با دوستان و خانواده، گذراندن اوقات فراغت و ... در خیابان­ها انجام می­شود. خیابان­ها، مانند شریان‌های بدن، شهر را زنده و پویا نگه می‌دارند. آن‌ها بخشی از فضاهای عمومی شهر هستند که با حضور مردم معنا پیدا می‌کنند. گسترش کالبدی شهرها بدون توجه به نیازهای انسانی باعث ایجاد مشکلات زیادی در شهرهای امروزی شده است. یکی از این موارد دوری مردم از فضاهای شهر و رفتن به حاشیۀ آن است؛ بنابراین، توجه به شهر انسان‌محور و درک نیازهای مردم بسیار مهم است. در این پژوهش، عوامل مؤثر بر سرزندگی در خیابان­های شهری در خیابان دانشگاه شهر مشهد شناسایی و بررسی شده‌اند.

این پژوهش با هدف تحلیل فضایی شاخص‌های سرزندگی با تأکید بر معابر شهری در سطح مناطق 13گانۀ کلان‌شهر مشهد انجام شده است. بر اساس هدف، پرسش پژوهش بررسی شد. بر پایۀ نتایج پژوهش، برای بررسی نرمال بودن توزیع شاخص‌ها از آزمون چولگی و کشیدگی بهره گرفته شده است که مقادیر عمدۀ شاخص‌ها بین 1+ تا 1-، نرمال بودن توزیع داده‌ها را تأیید می‌کند. سپس، برای تحلیل وضعیت شاخص‌های سرزندگی از آزمون T تک‌نمونه‌ای استفاده شده است. طبق نتایج به‌دست‌آمده (سطح معناداری و کران‌های بالا و پایین)، همۀ شاخص­ها (کیفیت کالبدی، دسترسی، جذابیت و تنوع کالبدی بصری، راحتی و آسایش، ایمنی و امنیت و فراغت و تفریح) معنادار شده‌اند و از میان شاخص­های سرزندگی با تأکید بر معابر شهری، عامل اول (کیفیت کالبدی) دارای بیشترین میانگین معادل 7154/2 است که با مطالعات پور احمد و همکاران (1395) هم‌سو است. در طرف مقابل، مؤلفۀ جذابیت و تنوع کالبدی بصری کمترین امتیاز را (1287/2) در بین سایر مؤلفه­ها به خود اختصاص داده است. در ادامه، پس از وزن­دهی شاخص‌ها  با استفاده روش MEREC و بهره‌گیری از تکنیک COCOSO، مناطق رتبه‌بندی شده‌اند. نتایج نشان می­دهد منطقۀ 9 با امتیاز 412/3  دارای رتبۀ اول و منطقۀ 1 با امتیاز 349/3 دارای رتبۀ دوم است و سایر مناطق به‌ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار دارند. همچنین، نتایج معادلات ساختاری SMART PLS به دلیل بررسی تأثیرگذاری شاخص‌های پژوهش در شکل­گیری سرزندگی با تأکید بر معابر شهری، نشان داد متغیر راحتی و آسایش با ضریب تأثیر کل 660/0 بیشترین تأثیر را بر سرزندگی با تأکید بر معابر شهری داشته است و سپس، به‌ترتیب مؤلفه‌های فراغت و تفریح (658/0)، جذابیت و تنوع کالبدی بصری (641/0)، کیفیت کالبدی (623/0)،  ایمنی و امنیت (430/0) و دسترسی (160/0) مؤثر بر سرزندگی با تأکید بر معابر شهری هستند که این یافته با مطالعات فصیحی و همکاران (1398)  و پوراحمد و همکاران (1395) هم‌سو و در یک راستا است.

پیشنهادها

- برنامه‌ریزان شهری با رویکردی جامع‌نگر و سیستمی و ایجاد پیوندها، رابطه­ای منطقی بین متغیرها و عناصر سرزندگی شهری برقرار کنند.

- توجه به شاخص‌های ترکیبی ضمن توجه به بُعد مکانی، - توجه به سطوح مختلف کالبدی

- توجه به گسترۀ زمانی فعالیت‌ها و شرایط سنی و جنسی کاربران در انواع فضاها با تأکید بر روابط عناصر سرزندگی

[i] Mehta& Bosson

[ii] Lan

[iii] Han

[iv] Barker

[v] Jan Gell

[vi] Charles Landry

[vii] Jean Jacobs

[viii] Montgomery

[ix] Average Variance Extracted

[x] Fornell & Larker