. مقدمه

دوران امامت امام سجاد (ع) که از عصر عاشورای سال 61 آغاز شد، از شرایط ویژه و خاصی برخوردار بود. خفقان پیش‌آمده از جانب امویان و سرکوب حرکت‌های مخالف از یک‌سو و شکل‌گیری جریان‌های انحرافی فکری از سوی دیگر، نیازمند اقدامات ویژه‌ای برای بازیابی حیات شیعه بود. امام سجاد (ع) باتوجه به شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی عصر خود  برای تبیین معارف اهل‌بیت (ع) رهیافت‌هایی به‌‌کار گرفت و از شیوه‌های مختلفی مانند دعا و زیارت استفاده کرد. اقدامات امام سجاد (ع) برای احیاء و گسترش تشیع به ‌‌روش‌های مختلفی از جمله نظریۀ پخش، تحلیل‌پذیر است. پژوهش حاضر بر آن است تا با استفاده از نظریۀ پخش به این سؤال پاسخ دهد که امام (ع) چگونه تشیع را پس از واقعۀ عاشورا احیا کرد و عوامل و موانع تأثیرگذار بر آن، چه بوده است.

دربارۀ اقدامات امام سجاد (ع) برای احیای تشیع، کتاب‌ها و مقاله‌‌های مختلفی نوشته شده است: کتاب زندگانی‌ علی‌بن‌الحسین (ع) از سید جعفر شهیدی (1380)؛ این کتاب با بررسی برخی گزاره‌های تاریخی مشهور در خصوص امام سجاد (ع)، آن را بررسی و نقد کرده است. چنین رویکردی از نقاط مشترک این کتاب با پژوهش حاضر است اما این مقاله با رویکرد جدید و براساس نظریۀ پخش، اقدامات امام را تحلیل و استراتژی آن حضرت را بیان کرده است. کتاب بررسی نقش امام سجاد (ع) در رهبری شیعه پس از واقعۀ کربلا، تألیف محسن رنجبر (1381)؛ این کتاب با اشاره به اوضاع عصر امام، اقدامات فرهنگی-سیاسی ایشان علیه دستگاه خلافت را بررسی کرده است. اما تحلیل محیطی عصر امام براساس عوامل و مؤلفه‌های نظریۀ پخش، این نوشتار را از آن کتاب متمایز می‌کند. کتاب مدرسۀ کلامی مدینه از آغاز تا امامت امام باقر (ع)، اثری از سید علی حسینی‌زادۀ خضرآباد (1402)؛ در این کتاب تلاش شده است تا با بررسی گزارش‌های تاریخی، تاریخ تفکر امامیه تا پایان عصر امام سجاد (ع) بازخوانی شود اما همانند دو کتاب دیگر اثری از تحلیل اقدامات امام سجاد (ع) براساس نظریۀ پخش نیست. مقاله «سرفصل‏هایى از حرکت سیاسى امام سجاد (ع) در نهضت کربلا»  از سید غلامحسین حسینی (1381)؛ هرچند مسئلۀ پژوهشی این مقاله با برخی از مسئله‌های این پژوهش مشترک است.نگارندگان درصدد توضیح آن در چارچوب نظریۀ پخش هستند که از این حیث مقاله یا نوشتۀ مستقلی یافت نشد. 

2. نظریۀ پخش

نظریۀ پخش[1] نظریه‎ای است دربارۀ چگونگی انتشار نوآوری‌ها و گسترش پدیده‌ها، ایده‌ها و اندیشه‌ها که هاگر استرند،^[2] جغرافی‌‌دان سوئدی، در سال 1935 میلادی آن را ابداع و ارائه کرد. اگرچه در ابتدا کاربرد این نظریه درباره موضوعاتی مانند کشاورزی و شیوع بیماری‌ها بود، پس از مدتی در مباحث علوم سیاسی و روابط بین‎الملل نیز استفاده شد (برزگر، 1386، ج. 5/40). این نظریه، قدرت تبیین و توضیح هرگونه نوآوری فکری یا فیزیکی را دارد. همچنین هم علت اشاعه، نحوۀ گسترش و مسیرها و مجاری پخش آن و هم علل توقف آن و علل گسترش مجدد آن و نیز پایداری برخی از امواج و زوال برخی دیگر را توضیح می‌دهد (Haggett, 1983, p. 303-304) . در عصر جدید، عناصر فرهنگی و ابداعات به سرعت حرکت هواپیمای جت و به سرعت دریافت تصاویر ماهواره‌ای، میان کشورها و قاره‌ها اشاعه می‌یابد (Jordan, 1986). پخش سرایتی و سلسله‎‌‌مراتبی با سرعت فراوان انتشار و سرایت از انواع پخش انبساطی هستند (پانوف و پرون، 1368). در این‌‌ دو نوع پخش، افکار و مفاهیم از سرزمین میهمان و جدید هجرت می‌کنند و مانند هجرت فیزیکی نیست بلکه سرعت انتشار بیشتری دارد (برزگر، 1386، ج. 5/45). در تبیین و مطالعۀ بازتاب‌های هر نوآوری سیاسی براساس نظریۀ پخش، مبدأ و مقصد، بازۀ زمانی، ابزارها و مجاری و در نهایت موضوع پخش واکاوی می‌شود. همچنین موانع پخش و امواج رقیب از عوامل کاهش‎دهنده است که در بررسی بازتاب‎های پدیده و پخش آن باید در نظر گرفته شود.

در ادامه چگونگی احیا و گسترش تشیع پس از واقعۀ کربلا توسط امام سجاد (ع) براساس نظریۀ پخش تبیین می‌شود.

2-1. مبدأ پخش در نظریۀ پخش

مبدأ پخش خاستگاه نوآوری و صدور پیام‌ها و ارزش‌ها است. از بُعد تاریخی، این نوآوری توسط امام سجاد(ع) برجسته‌تر است؛ زیرا فضای خفقان و ترس بعد از واقعۀ کربلا از یک‌سو و رخدادهای پس از آن مانند واقعۀ حره، استراتژی دقیقی را برای احیا و گسترش تشیع می‌طلبید. برنامه‌ریزی و اجرای چنین استراتژی توسط امامی انجام می‌شود که مبدأ پخش ارزش‌های دینی مبتنی بر فرامین الهی است. ازاین‌روست که می‌بینیم پیرمردی از اهالی شام در هنگام رویارویی با خاندان امام حسین (ع) که اسیر امویان بودند، در ابتدا سخنانی ناروا در حق آنان گفت.^[3] پس از آنکه امام سجاد (ع) با تلاوت آیاتی از قرآن کریم به روشنگری پرداخت، پیرمرد از واقعیت مسئله و واژگونی حقیقت توسط امویان آگاه شد. او از گفته‌هایش پشیمان شد و از بغضی که به خاندان پیامبر(ص) داشت توبه و از دشمنان آنان اعلام بیزاری کرد (خوارزمی، 1423ق، ج. 2/69).

اینجاست که نقش اصلی مبدأ پخش در پیام‌رسانی ـ آن‌ هم در جایگاه امامت ـ به وضوح روشن و آشکار می‌شود؛ زیرا مردم سرزمین شام نه صحبت پیامبر(ص) را دریافته بودند و نه روش اصحاب او را می‌دانستند ـ زیرا شام از آن روز که به تصرف مسلمانان در آمد، تحت فرمانروایی امویان بود. آنان رفتار معاویة بن ابوسفیان و عاملانش را سنت مسلمانی می‌پنداشتند و بر کارهای آنان صحه می‌گذاشتند (شهیدی، 1380، ص. 65).

پس از فاجعۀ کربلا، شیعه از لحاظ کمی و کیفی و همچنین از نظر سیاسی و اعتقادی در شرایط بسیار بدی به سر می‌برد (رنجبر، 1386، ص. 67)؛ از یک‌سو، فاجعۀ کربلا رعب و وحشت شدیدی را بر محافل شیعی حکم فرما کرد؛ زیرا مسلّم شد یزید برای استحکام پایه‌های حکومتش از هیچ کاری فروگذاری نمی‌کند و برای رسیدن به هدف خود تا حد کشتن فرزند پیامبر (ص) و اسیرکردن زنان و فرزندان او پیش می‌رود. این اختناق و وحشت، با وقوع حوادثی چون واقعۀ حره و سرکوب شدید و بی‌رحمانۀ نهضت مردم مدینه به دست عاملان یزید در سال 63 هجری به اوج خود رسید (پیشوائی، 1380، ص. 239). از سویی، امویان پس از شهادت امام حسین (ع) و به‌اسارت‌گرفتن خاندان پاک آن حضرت، برای مشروع جلوه‌دادن اقدامات خود، امام حسین (ع) ویارانش را خارجی معرفی می‌کردند و بدین‌گونه برای تخریب واقعه و تحریف افکار عمومی به نفع خود می‌کوشیدند. در تحلیل این مطلب می‌توان گفت هرچند مبدأ پخش به مکان‌هایی که خاستگاه نوآوری‌ها، صدور پیام‌ها و ارزش‌ها معرفی می‌شوند، این مکان دربارۀ امامان معصوم (ع) به یک مختصات جغرافیایی محدود منحصر نمی‌شد، بلکه عامل تعیین‌کنندۀ آن، همان حضور امام در آن مکان بود. به‌عبارت‌دیگر، مبدأ پخش به واسطۀ حضور امام در آن مکان اعتبار می‌یافت. برای بیشتر روشن‌شدن این مطلب به دو مصداق: یکی در کوفه و دیگری در مدینه اشاره می‌کنیم:

امام سجاد (ع) در جمع مردم کوفه در حین معرفی خویش، چهرۀ امویان را افشا کرد، از اعمال آنها پرده برداشت و چنین فرمود:

... من پسر کسی هستم که حرمتش شکسته شد و مال و نعمت او به غارت برده شد و عیالش به اسارت گرفته شده. من پسر کسی هستم که در کنار نهر فرات، او را سر بریدند بدون آنکه خونی یا ارثی از وی طلبکار باشند. من فرزند آنم که او را از قفا سر بریدند و همین افتخار مرا بس... (سید ابن طاوس، 1348، ص. 157؛ نیز: طبرسی، 1403ق، ج. 2/305).

در جریان خطبۀ امام در شام، پس از اینکه امام با بیانی شیوا و بلیغ خویش را معرفی کرد، یزید از ترس برپایی شورش^[4] و یا حتی برچیده‌شدن حکومتش،^[5] به مؤذن دستور داد تا اذان بگوید و سخن امام سجاد (ع) را قطع کرد (مجلسی، 1363، ج. 45/139).

وقتی مؤذن به عبارت «أشهد أن محمدا رسول‌الله» رسید، امام از بالای منیر رو به یزید کرد و فرمود:

ای یزید! این محمد جد من است یا جد تو؟ اگر بگویی که او جد تو است، دروغ گفته‌ای و کافر شده‌ای و اگر بگویی که او جد من است، پس چرا عترت او را کشتی؟ (مجلسی، 1363، ج. 45/139)^[6]

اما در مدینه، امام سجاد (ع) در نزدیکی شهر مدینه فرود آمد و بشیر بن جذلم را مأمور کرد تا خبر رسیدن کاروان اهل بیت (ع) را به اهل برساند. مردم مدینه با شنیدن خبر، با گریه و شیون به محل اقامت امام سجاد (ع) و همراهان آن حضرت شتافتند.

در آنجا امام زین‌العابدین(ع) پس از حمد و ستایش خداوند فرمود:

ای مردم! همانا خدا که حمد و ستایش مخصوص اوست. ما را به مصیبت‌هایی بزرگ و شکافی عظیم در اسلام آزمود.

اباعبدالله‌الحسین (ع) و عترت و یارانش به شهادت رسیدند و زنان و دخترانش اسیر شدند و سر [مبارک] او را بر بالای نیزه‌ها در شهر‌ها گردانیدند و این مصیبتی است که هیچ مصیبتی مانند آن نیست... . ای مردم! ما را بدون اینکه جرمی کرده و یا ناروای مرتکب شده باشیم و به اسلام رخنه‌ای وارد کرده باشیم، طرد کردند، پراکندند و از شهر‌ها بیرون کردند. گوئیا ما فرزندان ترک و کابلیم. چنین جنایتی را دربارۀ نیاکان خود نشنیده‌ایم و این چیزی جز دروغ‌بافی و امر ساختگی نیست. به خدا! اگر پیامبر به جای سفارش در حق ما، به جنگ با ما سفارش می‌کرد، بیش از این به ما جنایت نمی‌کردند. إنالله و إنا إلیه راجعون از مصیبت چنین عظیم، دردناک، فجیع، دلخراش، تلخ و جانکاه که به ما رسید. نزد خدا شکوه می‌بریم. همانا او قدرتمند و انتقام‌گیرنده است (سید ابن طاوس، 1348، ص. 197-202).

امام (ع) در همۀ مراحل به‌منزلۀ مبدأ پخش به خوبی پیام خود را اعلام کرد.

2-2. مقصد پخش در نظریۀ پخش

دو عامل پذیرا یا ناپذیرا‌بودن محیط، در بسترسازی مقصد پخش بسیار مهم و تعیین‌‌‎کننده‎ است. محیط پذیرا ویژگی‌ها و شرایطی دارد که با شرایط و ویژگی‌های مبدأ پخش شباهت بسیاری دارد. عوامل پذیرا موجب ایجاد زمینه‌های مساعد و هم‎گرایی و عوامل ناپذیرا موجب تأثیرناپذیری واگرایی می‌شود (برزگر، 1386، ج. 5/39). مردمِ عصرِ امام سجاد (ع) مقصد پخش با ترکیبی از محیط پذیرا و ناپذیرا بودند. افشاگری امام سجاد (ع) در ظلم و ستم به خاندان پیامبر (ص) توسط حکومت جور پس از واقعۀ عاشورا و همچنین اقدامات و فعالیت امام در تبیین جایگاه واقعی امام، محیط را پذیرا کرده بود. از سویی خفقان و سیاه‌نمایی علیه خاندان پیامبر به‌ویژه پس از واقعۀ عاشورا و ایجاد موانع متعددی در این مسیر، محیط را ناپذیرا می‌کرد.

2-2-1. محیط پذیرا

منظور از محیط پذیرا، تجانس فکری، فرهنگی، دینی، اجتماعی و اقتصادی است که زمینۀ تأثیرگذاری را بیشتر می‌کند (برزگر، 1386). عواطف و احساسات نیز در پذیرا‌شدن یک محیط اثرگذار هستند. شهادت امام حسین (ع) عواطف بسیاری را پس از واقعۀ کربلا برانگیخت. رخداد حره نیز اگرچه به قیام امام حسین (ع) ربطی نداشت، در برانگیختن احساسات مردم اثرگذار بود؛ به‌گونه‌ای که برخلاف همراهی‌نکردن برخی با قیام امام حسین (ع) اما پس از آن، عواطف و احساسات آنها بر تجانس دینی و فرهنگی پیشی گرفت و به اعتراض و مقابله با دستگاه خلافت اموی منجر شد. حال این محیط پذیرا، شکل گرفته و خود مقدمه‌ای برای اقدامات و استراتژی‌های امام سجاد (ع) فراهم کرد که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود.

2-2-1-1. محیط عاطفی ایجاد‌شده پس از واقعۀ عاشورا

شهادت امام حسین (ع) و یارانش در افکار عمومی برای حکومت اموی بسیار گران تمام شده و مشروعیت حکومت امویان را زیر سؤال برده بود. برای اینکه این فاجعه فراموش نشود، امام با گریه بر شهیدان و زنده نگهداشتن یاد و خاطرۀ آنان، مبارزه منفی را به‌صورت گریه ادامه داد. بدون شک این گریه‌ها، ریشۀ عاطفی داشت؛ زیرا عظمت مصیبت کربلا به قدری بزرگ و دلخراش بود که هیچ‌یک از شهود عینی آن حادثه، تا زنده بودند آن‌را فراموش نمی‌کردند، اما چگونگی برخورد امام سجاد(ع) با این موضوع، اثر ونتیجه سیاسی داشت ویادآوری مکرر آن نمی‌گذاشت، ظلم وستم حکومت اموی از خاطره‌ها محو شود. قیام حره، قیام توابین و قیام مختار نیز از جمله قیام‌هایی بود که بر اساس عواطف مردم پس از واقعه عاشورا شکل گرفت و زمینه‌های مناسبی برای محیط پذیرا ایجاد کرده بود.

گریه بر امام حسین (ع) در این عصر خود عامل مهمی بر تبدیل‌شدن محیط ناپذیرا به پذیرا بود که خلاف میل سیاسی حکومت وقت بود. در روایتی از امام صادق (ع)، حضرت امام زین‌العابدین(ع)، یکی از پنج نفری شمرده شده که فراوان گریه می‌کردند. بنا به نقلی امام 20 سال و به نقلی40 سال بر مصیبت پدر بزرگوارش گریست و روزها روزه بود و شب‌ها را به عبادت قیام می‌نمود. هنگام افطار امام با دیدن آب وغذا گریه می‌کرد و می‌فرمود: «فرزند پیامبر گرسنه شهید شد، فرزند پیامبر تشنه شهید شد» و مرتباً این جمله را تکرار می‌کرد و می‌گریست تا آب وغذایش با اشک دیدگانش آمیخته می‌شد و این روش همیشه باقی بود تا امام به خدای عزوجل پیوست.

امام در پاسخ کسانی که از اندوه طولانی آن حضرت گلایه می‌کردند فرمود:

همانا یعقوب پیامبر دوازده پسر داشت که یکی از آنها ناپدید گشت. از شدت گریه بر او، چشمانش نابینا واز غم و اندوه مویش سپید و کمرش خم شد، درحالی‌که پسرش زنده بود. ولی من ناظر شهادت پدر و برادر و عمویم و هفده تو از خاندانم بودم. پس چگونه غم و اندوهم پایان یابد.

قیام کربلا در اذهان مردم نهادینه شده و نیز باعث یادآوری ظلم و ستم امویان و نفرت هرچه بیشتر مردم از حکومت بنی‌امیه می‌شد؛ همچنین در بسیج‌شدن آنان بر ضد امویان، هرچند در طولانی مدت و روی‌آوردن به خاندان نبوی مؤثر بود و بدین نحو محیط را پذیرا می‌کرد.

2-2-1-2. علاقۀ مردم به خاندان پیامبر (ص)

علاقۀ مردم به خاندان پیامبر (ص) در طول تاریخ بوده و هست. حتی ظلم عظیم اموی در به‌شهادت‌رساندن امام حسین (ع)، خاندان و اصحاب حضرت و خارجی معرفی‌کردن آنها نیز مانع از قطع این علاقه نشد.

امام سجاد (ع) پس از واقعۀ عاشورا در جمع مردم کوفه، پس از حمد و ستایش پروردگار و درود و سلام بر پیامبر اکرم (ص)، ابتدا خویشتن را معرفی کرد و چنین فرمود:

ای مردم! هر کس مرا شناخت که شناخت و هر کس مرا نمی‌شناسد، خود را به او معرفی می‌کنم. من علی فرزند حسین فرزند علی بن ابیطالب(ع) هستم. من فرزند آنم که حرمتش را شکستند... (سید ابن طاوس، 1348، ص. 157؛ نیز ر.ک: طبرسی، 1403ق، ج. 2/305).

چنانچه مشهود است امام در بین مردم کوفه که آن حضرت و پدر و جد بزرگوارش حضرت امام علی (ع) را می‌شناسند، خود، پدر و جد گرامی‌اش را معرفی می‌کند.^[7]

اما آن حضرت در شام که مرکز حکومت بنی‌امیه، مردم آنجا حکومت یزید را مشروع می‌دانستند، به گونۀ دیگری رفتار کرد.

در این شرایط است که امام در پاسخ پیرمرد شامی که از شهادت امام و پیروزی یزید اظهار شادمانی کرد (خوارزمی، 1423ق، ج. 2/69)،^[8] ابتدا او را به قرآن ارجاع داد. امام با تلاوت آیۀ «قل لاأسئلکم علیه أجرا إلا المودة فی القربی؛^[9] فرمود: خویشاوند پیامبر(ص) (قربی) ما هستیم». در ادامه با تلاوت «وات ذالقربی حقه»^[10] فرمود: مائیم قربی؛ و با خواندن آیۀ «واعلموا انما غنمتم من شئ فان لله خمسه و للرسول و لذی القربی»؛^[11] فرمود: «مائیم قربی».

و با تلاوت آیۀ «إنما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل‌ البیت و یطهرکم تطهیرا»؛^[12] فرمود: «ما اهل بیت هستیم که خدا آیه تطهیر را در شأن ما نازل کرد».

پیرمرد پس از شنیدن این سخنان، در حالی که از گفته‌اش پشیمان بود، ساکت ماند و پس از اطمینان از سخنان امام، به شدت گریست، عمامه‌اش را بر زمین زد و سپس رو به آسمان کرد و گفت: «خدایا من از دشمنان آل محمد (ص) از جن وانس بیزارم» و پس از آن گفت: «آیا جای توبه برایم هست؟» امام در پاسخ فرمودند: «بله، اگر توبه کنی، خدا توبه ات را می‌پذیرد و تو با ما هستی». پیرمرد گفت: «من تائبم» و یا جایی‌که بشیر بن جذلم به دستور امام، خبر کشته‌شدن امام حسین (ع) را داد و مردم مدینه با گریه و شیون به محل اقامت امام سجاد (ع) و همراهان آن حضرت شتافتند.

بدین ترتیب امام سجاد (ع) با انجام اقداماتی مانند معرفی خویش، محیطی را که با اقدامات خصمانۀ حکومت اموی ناپذیرا شده بود، به حالت پذیرا برگرداند.

2-2-1-3. تربیت نیرو و کادرسازی

امام با اقدامات خویش و تبیین معارف اصیل اسلام (تشیع)، درواقع اسلام اصیل (تشیع) را از ورطۀ هولناک سقوط و انهدام نجات داد. جامعه‌ای که چنانکه پیش‌تر آمد ـ آن‌گونه دچار انحراف شده بود که جز قبله چیز دیگری از آنها به مسلمانی شناخته نمی‌شد و به فرمودۀ امام جعفر صادق (ع): جز سه نفر باقی مردم مرتد شدند و برگشتند ـ را به سمتی آورد که در ادامۀ همین روایت امام صادق (ع) می‌خوانیم: سپس مردم به آن حضرت پیوستند و زیاد شدند (کشی، 1348، ج. 1/ 123) و نیز در روایت شیخ طوسی می‌بینیم که از 171 نفر به‌منزلۀ اصحاب و راوی امام نام می‌برد (رنجبر، 1386، ص. 199)^[13] که با توجه به وضعیت نابسامان آن دوران، تمامی این اقدامات امام به جز با تعامل و همدلی با مردم امکان‌پذیر نبود.

در این راستا، تأکیدها، فرمایش‌ها و سفارش‌های امام در فراگیری علم و دانش،^[14] ارزش تعلیم، آداب متعلم و ثواب او و حقوق معلم و احترام به او،^[15] مسلماً باعث روآوردن افراد زیادی به علم‌و‌دانش و تعلیم‌وتربیت شد. از آنجا که امامان معصوم (ع) منبع و سرچشمۀ علم الهی‌اند، فراگیران علم‌ودانش به سوی امامان جذب می‌شدند.

2-2-2. محیط ناپذیرا

منظور از محیط ناپذیرا محیطی است که به‌‌دلیل اختلافات و تفاوت‌های عمدۀ مذهبی، زبانی، نژادی یا فرهنگی با مبدأ پخش، امکان تأثیرپذیری اندکی از مبدأ پخش دارد (برزگر، 1386). موانع سیاسی و موانع فرهنگی از مهم‌ترین عوامل محیط ناپذیرا است.

2-2-2-1. موانع سیاسی محیط ناپذیرا در زمان امام سجاد (ع)

موانع سیاسی از مهم‌ترین عناصر تشکیل‌‌دهندۀ محیط ناپذیراست که از جملۀ آنها می‌‌توان به خفقان حکومت و حاکمان دشمن اهل‌بیت‌‌ (ع) مانند یزید اشاره کرد.

الف) خفقان حکومت بنی‌امیه

دوران امامت امام سجاد (ع) با حکومت فرمانروایان ستمگری چون یزید بن معاویه (61 ـ 64ق) و عبدالملک بن مروان (65 ـ 86ق) و نیز عاملان خونریز آنها از جمله عبیدالله بن زیاد و حجاج بن یوسف مصادف بود. وقوع حوادثی چون واقعۀ کربلا، حرۀ واقم، سنگ‌باران خانۀ خدا، کشتار و شکنجۀ وسیع شیعیان در این عصر، تحریف عقاید و رواج انحرافات چنان‌که نمونه‌هایی از آن آورده شد، نشان‌دهندۀ اوضاع بسیار متشنج و نامساعد سیاسی و فرهنگی و اجتماعی^[16] عصر امام است. برخی پژوهشگران با استناد به منابع اهل سنت، مناسبات امویان با امام سجاد (ع) را تا پس از مرگ محمد بن حنفیه و عهده‌داری جامعۀ شیعه توسط امام (ع)، یعنی در اوایل دهۀ نود هجری (82 به بعد)، تعامل مثبت می‌دانند (میرزایی، 1399، ص. 109). علت عمدۀ آن را نیز در حاشیه‌بودن امام سجاد (ع) و برجسته‌بودن محمدبن حنفیه ذکر کرده‌اند. ایشان تغییر این تعامل از مثبت به منفی را پس از مرگ محمد بن حنفیه و انتقال عهده‌داری جامعۀ شیعه از وی به امام سجاد (ع) ذکر کرده‌اند (میرزایی، 1399، ص. 109). از جمله علل تغییر تعامل را گرایش بخشی از پیروان ابوهاشم، رهبر جدید کیسانیه پس از محمد بن حنفیه، به امام سجاد (ع) نام ‌برده‌اند. به‌عبارت‌دیگر، معتقدند چون امام سجاد (ع) در حاشیه زندگی می‌کرد و فعالیت اجتماعی-سیاسی نداشت، از سوی حکومت تحت فشار نبود. این اوضاع تا اواخر دورۀ عبدالملک و فرزندش ولید، مثبت تلقی می‌شود و پس از آن مناسبات دستگاه خلافت با امام (ع) تیره و تار می‌شود (میرزایی، 1401، ص. 1). حال این سؤال مطرح می‌شود که آیا خطبه‌های امام از جمله خطبۀ شام، دعاهای امام مانند دعای 49 صحیفۀ سجادیه، تربیت نیروی کادرسازی، مخالفت و مقابله با افکار منحرف و سایر اقدامات امام (ع) تنها در بازۀ زمانی اواخر حکومت عبدالملک و دورۀ فرزندش ولید اتفاق افتاده است و همچنین اینکه این‌گونه اقدامات را سیاسی ـ فرهنگی نمی‌دانند؟ پاسخ به این دو سؤال اخیر در جای جای این مقاله با مصادیق مختلف ذکر شده است.

این سخن عبدالملک است که گفت: من این مردم را جز با شمشیر مداوا نمی‌کنم. شما از ما اعمال مهاجران را می‌خواهید در‌حالی‌که خود، مانند آنان عمل نمی‌کنید. پس بین ما فقط شمشیر حکم می‌کند و به خدا سوگند، از این پس گردن هرکسی را که مرا به تقوا امر کند، خواهم زد (سیوطی، بی‌تا، ص. 258).

وی حجاج را والی عراق کرد و در ضمن نامه‌ای به او نوشت: تو را بر دو عراق والی کردم. پس زمانی که وارد کوفه شدی چنان لگد‌کوبش کن که اهالی بصره با آن خوار شوند و از مدارای با مردم حجاز بپرهیز... (یعقوبی، بی‌تا، ج. 2/273).

شدت مخالفت و دشمنی حجاج با شیعیان به حدی بود که به فرمودۀ امام باقر (ع)، حجاج شیعیان را به فجیع‌ترین نحو می‌کشت و با هر تهمت و سوء‌ظنی دستگیر می‌کرد و زندیق و کافر در نزد او بهتر از شیعۀ علی (ع) بودند (ابن ابی الحدید، بی‌تا، ج. 11/43-44).

یحیی بن ام‌الطویل از جمله شیعیانی بود که حجاج دست‌ها و پاهای او را قطع کرد و به شهادت رساند (کشی، 1348، ج. 1/123).

همچنین از امام صادق (ع) نقل شده که سعید بن جبیر را به علت اعتقاد به امامت امام زین‌العابدین (ع) و مدح و ستایش امام علی (ع) به قتل رساند (کشی، 1348، ج. 1/119).

مسعودی درباره عبدالملک و عمالش می‌نویسد:

عبدالملک فردی خونریز بود و کارگزارانش مانند حجاج در عراق، مهلب در خراسان و هشام بن اسماعیل در مدینه و دیگر عمالش، نیز چون او بودند و در این میان حجاج از همه ستمگرتر و خونریزتر بود (المسعودی، 1409ق، ج. 3/91).

حجاج در آغاز حکومتش بر عراق، بدون حمد و ثنای خداوند و صلوات بر پیغمبر اکرم (ص)، از ستمگری و خونریزی خود در طی سخنانش خطاب به مردم چنین گفت:

... گردن‌هایی را می‌بینم که برافراشته است و سرهایی را که هنگام چیدنشان فرا رسیده‌ است و این کار به دست من انجام می‌گیرد. گویی می‌بینم خون‌ها میان عمامه‌ها و ریش‌ها جاریست... (المسعودی، 1409ق، ج. 3/127).

گزارش‌های فوق نشان می‌دهد که وی چگونه ابزار کارش را تهدید، خونریزی و ایجاد رعب و وحشت معرفی می‌کرد.

ب) ترویج سبّ و لعن

امویان برای حفظ قدرت و حکومت خود، درصدد نابودی تشیع و فرهنگ اهل بیت (ع) برآمدند. از آنجا که امام علی (ع) محور تشیع است، آنان به گونه‌های مختلف دشمنی با آن حضرت را در رأس امور خود قرار دادند. آنان سبّ امیرالمؤمنین (ع) را باعث بقا و تثبیت حکومت خود می‌دانستند؛ چنان‌که مروان به ناسزا‌‌گفتن بر امام علی (ع) حرص و ولع زیادی داشت و تا زمانی که والی مدینه بود، هر جمعه آن حضرت را ناسزا می‌گفت (قرشی، 1409ق، ص. 347). زمانی که با امام سجاد (ع) مواجه شد، دربارۀ علت کارش چنین گفت: «زیرا حکومت جز از این طریق برای ما حاصل نمی‌شود» (قرشی، 1409ق، ص. 348).

مشاهده می‌شود که امویان چگونه برای به‌دست‌گرفتن حکومت، در راه نابودی تشیع تلاش می‌کردند. از جمله اقدامات آنان در این مسیر، دشمنی با اصل و اساس تشیع، یعنی امامت بوده است.

عبدالملک بن مروان نیز بر شیعه سخت می‌گرفت. وی با گماردن حجاج بن یوسف ثقفی اوضاع را بر شیعه سخت کرد؛ به‌گونه‌ای‌که برخی با اظهار بغض و کینه به امام علی (ع) و ابراز دوستی به دشمنان آن حضرت، به حجاج تقرب می‌جستند. همچنین در فضیلت، سوابق و مناقب دشمنان اهل بیت (ع) و از آن طرف در کاستن شأن امام علی (ع) و عیب و طعن و دشمنی با آن حضرت، سخنان زیادی را برای مردم می‌گفتند (ابن ابی الحدید، بی‌تا، ص. 46).

شدت سخت‌گیری امویان به ناقلان فضایل امیرالمؤمنین (ع) به حدی بود که ابن ‌ابی‌الحدید می‌گوید: اگر خداوند متعال سرّی در این مرد (امام علی (ع)) قرار نداده بود، از شدت ترس و تقیۀ ناقلان از بنی مروان، حتی یک حدیث هم در فضیلت و منقبت آن حضرت نقل نمی‌شد (ابن ابی الحدید، بی‌تا، ج. 4/73).

2-2-2-2. موانع فرهنگی محیط ناپذیرا در زمان امام سجاد (ع)

الف) تحریف اسلام و رواج انحرافات

اوضاع سیاسی، فرهنگی و اجتماعی جامعه به گونه‌ای بود که عدۀ اندکی در اطراف امام سجاد (ع) باقی مانده بودند؛ به‌گونه‌ای که امام صادق (ع) از ارتداد همه به جز سه نفر خبر داده‌اند (کشی، 1348).

امام سجاد (ع) نیز دراین‌باره و در توصیف وضعیت آن زمان فرمود: «در مکه و مدینه بیست نفر نیستند که مارا دوست داشته باشند» (ثقفی، 1410ق، ج. 2/573؛ مجلسی، 1363، ج. 46/143) که خود گویای وضعیت انحرافی جامعه است.

انحرافات اجتماعی و اخلاقی نیز به گونه‌ای بود که حاکمان و جامعه با هم به انحراف کشیده شده بودند. مسعودی علاوه بر آنکه یزید را فردی عیاش و شراب‌خوار معرفی کرده، اطرافیان و عمالش را نیز اهل فسق و فجور دانسته و از گسترش غنا و به‌کارگیری وسایل لهو و لعب در مکه و مدینه و در زمان او خبر داده است و اینکه مردم آشکارا شراب‌خواری می‌کردند (المسعودی، 1409ق، ج. 3/67).

دربارۀ احکام و مسائل فقهی نیز وضع بهتر از این نبود. در این دوران، مردم حتی عده‌ای از بنی‌هاشم، چگونگی انجام درست فرائض دینی را نمی‌دانستند (کاظمی، بی‌تا، ج. 1/67). به گفتۀ حسن بصری، وضعیت انحراف در جامعه به‌گونه‌ای بود اگر اصحاب رسول خدا (ص) بر آنان وارد می‌شدند، جز قبله آنها را نمی‌شناختند (ابن عبدالبر، بی‌تا، ج. 1/497).

زهری از ناراحتی انس بن مالک و گریۀ او سخن گفت و اینکه در بیان علت آن گفت: «چیزی جز نماز، از آن چه درک کردم، را نشناختم و آنهم ضایع شد» (ابن عبدالبر، بی‌تا، ج. 1/497).

در مسائل اعتقادی نیز انحرافاتی شکل گرفته یود. چنانچه در این دوران، عقیده به تشبیه دیده می‌شود (مفید، 1413ق، ج. 2/152؛ اربلی، 1421ق، ج. 2/633).

از دیگر انحرافات فکری در این دوره، از نظر شیعۀ امامیه، رواج اندیشۀ جبر و ارجاء^[17] بود که همسویی حاکمان بنی‌امیه با جبرگرایی، این جریان به شکل یک جریان فکری و کلامی درآمد؛ زیرا حاکمان اموی براساس عقیدۀ جبر می‌توانستند کارهای خود را توجیه کنند. به‌طوری‌که پس از فاجعۀ عاشورا، عبیدالله بن زیاد با اشاره به امام سجاد (ع) گفت: «مگر خدا علی بن الحسین را نکشت؟» (سید ابن طاوس، 1348، ص. 162؛ مفید، 1413ق، ج. 2/116؛ طبرسی، 1417، ج. 1/472) و نیز یزید در شام، به امام چنین گفت: «یا علی الحمدلله الذی قتل أباک؛ سپاس خدای را که پدرت را کشت» (طبرسی، 1417ق، ج. 1/310).

در جایی دیگر آمده که یزید به امام سجاد (ع) گفت: «یا ابن حسین أبوک...، و نازعنی سلطانی، فصنع الله به ما قد رأیت؛ پدرت ...، با حکومت من مخالفت کرد پس خدا او را به این امر مبتلا کرد» (طبرسی، 1417ق، ج. 1/474؛ نیز ر.ک: طبری، 1383، ص. 637).

ملاحظه می‌شود که شهادت امام حسین (ع) و یارانش از طرف حکام بنی‌امیه، امری جبری دانسته شده و به خدا نسبت داده می‌شود و این‌گونه اعمال خود را توجیه می‌کردند.

این موارد نشانگر میزان انحراف در آن زمان است.

ب) استفاده از عالمان وابسته به حکومت و جعل حدیث

خلفای اموی برای اینکه بتوانند بر مردمی که به اسلام معتقد بودند حکومت کنند، چاره‌ای نداشتند جز جلب ایمان قلبی مردم نسبت به آنچه انجام می‌دادند. افراد زیادی بودند که از روی ایمان و اعتقاد قلبی، وضعیت حکومت و خلافت را درست تصور می‌کردند. یکی از دلایل آن، این بود که خلفای جور با جذب محدثان و علمای دینی، آنان را به جعل احادیثی از زبان پیامبر اکرم (ص) و صحابۀ بزرگ آن حضرت به نفع خویش وادار می‌کردند (خامنه‌ای، 1361، ص. 56).

درواقع، یکی از اقدامات امویان برای مشروع نشان‌دادن حکومتشان و گرفتن وجهۀ اسلامی، به‌خدمت‌گرفتن عالمان و به‌خصوص علمای دینی بوده که محمد بن شهاب زهری (58 ـ 124ق) یکی از آنهاست.

از جمله احادیثی که به نفع حکومت اموی و توسط این فرد (زهری) جعل شد، زمانی است که عبدالله بن زبیر که مخالف امویان و حاکم بر مکه بود، حاجیانی را که برای زیارت خانۀ خدا به مکه می‌رفتند، به بیعت برای خود فرا می‌خواند. عبدالملک، خلیفۀ وقت اموی، مردم را از رفتن به مکه منع کرد و در پاسخ اعتراض آنها گفت:

این پسر شهاب زهری است که برای شما حدیث نقل می‌کند که رسول خدا فرمود: بار سفر بسته نمی‌شود مگر به سوی سه مسجد: مسجدالحرام، مسجد من و مسجد بیت‌المقدس و آن {مسجد بیت المقدس} برای شما مقام و جایگاه مسجدالحرام را دارد و این سنگی که روایت شده، که رسول خدا پایش را در هنگام بالارفتن به آسمان (شب معراج) بر آن گذاشته، برای شما به جای کعبه است.

وی سپس بر آن صخره، قبه‌ای ساخت و مردم را به طواف آن واداشت و در دورۀ بنی‌امیه این رسم برپا بود (یعقوبی، بی‌تا، ص. 261).^[18]

2-3. مسیرهای پخش

منظور از مسیرهای پخش، آن‌‌ دسته از مجاری است که با آنها امکان سرایت یک پدیده از مبدأ پخش به مقصد پخش فراهم می‌شود. در بحث مسیرهای پخش باید حداقلی از افراد باشند که رفتاری را انجام دهند تا پس از آن، جریان اشاعه خودبه‎خود مانند تودۀ برفی که به بهمن تبدیل می‌شود، ادامه یابد (رفیع‏پور، 1394). براساس نظریۀ پخش، پیام‌ها از سه مسیر از مبدأ به مقصد منتقل می‌‌شوند.

2-3-1. پخش جابه‌‌جایی

پخش جابه‌‌جایی زمانی رخ می‌دهد که افراد یا گروه‌هایی با یک ایدۀ مخصوص به‌‌طور فیزیکی از مکانی به مکانی دیگر حرکت کنند و از این راه ابداعات و نوآوری در سرزمین جدید گسترش یابد. امام سجاد (ع) پس از انتقال در هر مکان و شهری، افشاگری حکومت جور و برحق بودن خاندان پیامبر (ص) و تبیین معارف اصیل الهی را گسترش داد. برای نمونه: امام در خطبه‌ای که در شام ایراد فرمود، اشک‌ها را از دیدگان جاری ساخت و دل‌ها را به لرزه انداخت؛ سپس با برشمردن امتیازها و فضیلت‌های خود در جایگاه یکی از خاندان پیامبر (ص)، این چنین خویشتن را به اهالی شام معرفی کرد و شناساند:

... ای مردم! من پسر مکه و منا هستم، من پسر زمزم و صفا هستم... من فرزند کسی هستم که از مسجدالحرام به مسجد الاقصی برده شد... (مجلسی، 1363، ج. 45/ 138-139).

بدین‌گونه، عقیدۀ شامیان را در آن مجلس تغییر داد؛ به‌گونه‌ای‌که شادی آنها به سوگواری تبدیل شد و خوشحالی یزید را به گونه‌ای تغییر داد که تلاش کرد گناه فاجعۀ کربلا را به گردن عبیدالله بن زیاد بیندازد.

2-3-2. پخش سرایتی

در این نوع پخش، گسترش عمومی ایده‌ها بدون درنظرگرفتن سلسله‌‌مراتب صورت می‌گیرد. در پخش سرایتی، افکار، اندیشه‌ها و مفاهیم از سرزمین میزبان به سرزمین جدید هجرت می‌کند و چون این هجرت فیزیکی نیست سرعت انتشار بسیاری دارد. همچنین تعداد آگاهان به آن به‌‌طور دائم افزایش می‌یابد و به‌‌این‌‌ترتیب ناحیۀ تحت پوشش نیز بزرگ می‌شود (سعیدی‌، 1392). در این مدل، تسری موضوعات به نزدیک‌ترین اقشار، افراد و مناطقی است که در مجاورت تغییر و نوآوری قرار دارند. به‌‌عبارت‌دیگر، اثر همسایگی در پخش سرایتی، عامل کلیدی است. دربارۀ پخش تعالیم امام سجاد (ع) به ‌‌شیوۀ سرایتی می‌توان به تبیین در قالب ادعیه، زیارات، احادیث و آموزه‌هایی مانند صحیفۀ سجادیه و یا رسالۀ حقوق اشاره کرد. کتبی که منسوب به آن حضرت است، در سرزمین‌های جدید سرایت بیشتری دارند؛ به‌‌گونه‌‌ای‌که این مدل پخش، نه فقط مرزهای سرزمینی را درمی‌‌نوردد، بلکه از نظر زمانی نیز در زمان کنونی مدل جامعی به‌شمار می‌رود.

2-3-3. پخش سلسله مراتبی

در این نوع پخش، پدیده‌ها و نوآوری‌ها در قالب سلسله‌‌مراتب و از راه توالی منظم دسته‌ها و طبقات، منتقل و گسترش می‌یابد. ایده‌ها از یک‌ فرد مهم به فرد دیگر یا از مرکز شهری مهم به مرکز دیگر گسترش می‌یابد. بنابراین، نوآوری‌ها ابتدا در طبقات بالای اجتماع و سپس در طبقات پایین‌تر منتشر می‌شود که برخی به آن، انتشار ریزشی نیز می‌‌گویند (برزگر، 1386، ج. 5/37). مثلاً در صدر اسلام، با اسلام‌آوردن رئیس قبیله، کل افراد قبیله نیز تغییر دیانت می‌دادند. این نمونه یکی از بهترین مثال‌های پخش سلسله مراتبی است (زرگری نژاد، 1378، ص. 316). همچنین تشیع اعتقادی، ریشه در عصر نبوی داشته و اطراف هستۀ محوری اهل بیت (ع) در مدینه شکل گرفته است؛ زیرا این حرکت در بعد انسانی از حلقۀ محدودی از افراد متصل به اهل بیت (ع) به دیگر شخصیت‌ها انتقال یافته است که با یارگیری اجتماعی از اقشار و طبقات مختلف، در طول زمان گسترش یافته است (حسینی‌زادۀ خضرآباد، 1402، ص. 14). تربیت نیرو و کادرسازی در فضای عصر بنی‌امیه از مصادیق پخش سلسله‌‌مراتبی است که نقش بسزایی در انتقال تعالیم از افراد به یکدیگر داشت. تعالیمی که ابتدا توسط امام سجاد (ع) به شاگردان ایشان مانند ابوحمزۀ ثمالی و ابان بن تغلب منتقل و پس از آن توسط این حلقه در طبقات پایین‌تر و بین تودۀ مردم پخش شد.

2-4. زمان پخش

زمان پخش در عصر امام سجاد (ع) و مصادف با حکام جوری همچون یزید بن معاویه و عبدالملک بن مروان از دشوارترین زما‌ن‌های پخش بوده است. از‌این‌رو، امام در شرایطی زندگی می‌کرد که ناچار بود اصل تقیه را رعایت و به یاران خود نیز رعایت آن را توصیه کند (رنجبر، 1386، ص. 116-117). به طرق مختلفی چون پند و اندرز و خطابه، دعا و رازونیاز، نامه‌نگاری و احتجاج به تبیین مسائل عقیدتی، کلامی، فقهی و... می‌پرداختند و تحریفات و انحرافات واردشده در معارف اسلامی را گوشزد می‌کردند و از آن پرهیز می‌دادند.

2-5. موضوع پخش

بررسی وضعیت جامعۀ عصر امام سجاد (ع) بیانگر آن است که مهم‌ترین موضوع پخش، افشاگری علیه حکومت جور و انتقال تعالیم الهی به‌‌ویژه امامت در قالب تصریح، ادعیه و زیارات مانند صحیفۀ سجادیه و رسالۀ حقوق بوده است. از سویی، مبارزه با جریان‌های منحرف عقیدتی نیز موضوع مهم آن عصر بوده است.

2-5-1. برخی از اقدامات امام سجاد (ع) در جنبه‌‌های ایجابی و سلبی

2-5-1-1. افشاگری بر امویان و بیدارسازی مردم پس از واقعه کربلا

امام زین‌العابدین (ع) میان مردم مدینه، پس از حمد و ستایش خداوند متعال، چنین فرمود:

ای مردم! همانا خدا که حمد و ستایش مخصوص اوست، ما را به مصیبت‌هایی بزرگ و شکافی عظیم در اسلام آزمود.

اباعبدالله الحسین (ع) و عترت ویارانش به شهادت رسیدند و زنان و دخترانش اسیر شدند و سر [مبارک] او را بر بالای نیزه‌ها در شهر‌ها گردانیدند. این مصیبتی است که هیچ مصیبتی مانند آن نیست... . ای مردم! ما را بدون اینکه جرمی کرده و یا ناروای مرتکب شده باشیم و به اسلام رخنه‌ای وارد کرده باشیم طرد کرده، پراکندند و از شهر‌ها بیرون کردند. گوئیا ما فرزندان ترک و کابلیم. چنین جنایتی را دربارۀ نیاکان خود نشنیده‌ایم و این چیزی جز دروغ‌بافی و امرساختگی نیست. به خدا! اگر پیامبر به جای سفارش در حق ما، به جنگ با ما سفارش می‌کرد، بیش از این به ما جنایت نمی‌کردند. إنالله وإنا إلیه راجعون از مصیبت چنین عظیم، دردناک، فجیع، دلخراش، تلخ و جانکاه که به ما رسید، نزد خدا شکوه می‌بریم. همانا او قدرتمند و انتقام گیرنده است (سید ابن طاوس، 1348، ص. 197-202).

2-5-1-2. کشیدن خط بطلان بر عقیدۀ جبر

عقیده به جبر که توسط حکومت اموی و در راستای نیل به اهداف و مقاصد سیاسی آنان استفاده، حمایت و ترویج و قرار شده بود، در جریان این واقعه (کربلا) نیز حاکمان اموی از آن استفاده کردند و تمسک جستند، ولی با پاسخ‌های محکم و کوبندۀ امام و با استناد به آیات قرآن کریم مواجه شد و امویان را هرچه بیشتر در معرض خشم و نابودی قرار داد.

زمانی که ابن‌زیاد به امام سجاد (ع) گفت: «مگر خدا علی بن الحسین را نکشت؟» امام در پاسخ او فرمود: «برادری به نام علی بن الحسین داشتم که مردم او را کشتند.» ابن‌زیاد بر گفته‌اش تأکید کرد و گفت: «بلکه خدا او را کشت». پس آن حضرت فرمود: «الله یتوفی الأنفس حین موتها و التی لم تمت فی منامها» (زمر/42). خداوند جان‌ها را در هنگام فرارسیدن مرگشان می‌گیرد. وقتی پس از این جریان، ابن‌زیاد دستور شهادت امام را صادر کرد، امام به او فرمود: «مرا به کشتن تهدید می‌کنی؟ مگر ندانستی که کشته شدن عادت ما و شهادت و کرامت ماست؟» (سید ابن طاوس، 1348، ص. 162).

و وقتی یزید در کاخش به امام سجاد (ع) گفت:

یابن الحسین ابوک قطع رحمی و جهل حق ونازعنی سلطانی، فضع الله تعالی ما قد رأیت؛ (طبری، 1383، ص. 637؛ طبرسی، 1417ق، ج. 1/474؛ ابن اعثم، 1411ق، ص. 130) ای پسر حسین پدر تو قطع رحم من کرد و حق مرا ندانست و با حجت من منازعه کرد پس خدای تعالی بکرد آنچه دیدی (طبری، 1383، ص. 637).

امام در جواب وی این آیه را تلاوت فرمود: «ما اصاب من مصیبته فی الارض و لا فی انفسکم الا فی کتاب من قبل ان نبرأها ان ذلک علی الله یسیر» (حدید/22).^[19]

2-5-2. تبیین اصل اساسی امامت

از آنجا که امامت، که یکی از ارکان دین اسلام است، پس از رحلت رسول گرامی اسلام (ص) مهجور ماند، شناساندن این مقام و صاحبان اصلی آن به مردم، یکی از محورهای مهم فعالیت امامان بود. آنان هرزمان که موقعیت مناسب دست می‌داد، مسئلۀ امامت و اهمیت آن را بیان و خود را امام حق معرفی می‌کردند. یکی از رسالت‌های مهم امام سجاد (ع) در عصر امامت خویش، معرفی امامان حق بود تا مردم با شناخت امام حق، از حمایت امام جور دست بکشند. آن حضرت به گونه‌های مختلف از جمله تفسیر قرآن مجید، در خطبه‌های خویش به‌ویژه در خطبۀ شام، در روایات، در بیان مسائل فقهی نیز به زبان دعا و همچنین با ارائۀ کرامات و خبردادن از امور غیبی، خود را امام حق و عترت پیامبر گرامی اسلام (ص) معرفی می‌کردند (رنجبر، 1386، ص. 197-103).^[20]

امام سجاد (ع) در موقعیت‌های مختلف، مفهوم امامت را تببین می‌کرد، مردم را به امامت خود فرا می‌خواند و مشروعیت‌نداشتن حکومت اموی را به طرق مختلف اعلام می‌کرد تا مردم را از گمراهی و از هلاکت نجات دهد و به سوی نور و روشنایی سوق دهد.

آن حضرت در بخشی از سخنان خود که در هر جمعه برای مردم ایراد می‌کرد، چنین می‌فرمود:

...آگاه باشید نخستین چیزهایی که از تو می‌پرسند از پروردگاری است که او را می‌پرستی و از پیامبری که به سویت فرستاده شده و از دین تو که به آن پایبندی و از کتابت که آن را تلاوت می‌کنی واز امام تو که ولایتش را پذیرفته‌ای... (ابن شعبه، 1362، ج. 1/249).

در اینجا امام پرسش از امامت و ولایت را در ردیف پرسش از پرستش پروردگار (توحید) و نبوت قرار داده، آن را جزء اولین سؤالات خوانده و به بهترین و گویاترین شکل ممکن امت را ارشاد کرده است. هم‌چنین سعی کرده آنان را بیدار کند و افکار غفلت‌زده و منحرف آنان را نجات دهد. به انحای مختلف که در ادامه به آن خواهیم پرداخت، به این وظیفۀ خطیر، یعنی احیای دوبارۀ اسلام،^[21] پرداختند.

امام در جایی دیگر در ضمن سخنانش، مؤمنان را از طاغوت و طاغوتیان برحذر داشته، صراحتا بازگشت به سوی اطاعت خدا و اطاعت از کسی که به اطاعت وپیروی شایسته‌تر از حاکمانی است که مورد اطاعت و پیروی قرار گرفته بودند ـ «... فاستعینوا بالله وارجعوا إلی طاعته وطاعة من هو أولی بالطاعة من طاعة من اتبع واطیع» (ابن شعبه، 1362، ص. 253)^[22] ـ را خواستار شده وآنان را از همنشینی با گنهکاران، یاری ظالمان و ستمگران و تماس با فاسقان و از فتنۀ آنان پرهیز داده و در پایان، یادآور شده‌اند که:

هرکس با اولیای الهی مخالفت کند و از دینی به جز دین خدا پیروی کند و در برابر امر ولی خدا مستبدانه رفتار کند، درآتشی شعله ور گرفتار می‌شود... (ابن شعبه، 1362، ص. 252-255).

و نیز چنان‌که گفته شد، آن حضرت در ماجرای پیرمرد شامی با تلاوتی از آیات قرآن کریم، خود را مصداق «ذوی‌القربی» و «اهل بیت» معرفی کرد (سید ابن طاوس، 1348، ص. 176-177).

امام در پاسخ ابوخالد کابلی، که از کسانی پرسیده بود که خداوند اطاعت، مودت، اقتدای به آنها و پیروی از آنان را پس از پیامبراکرم (ص) واجب فرموده، فرمود:

ای کنکر!^[23] همانا اولی‌الامر کسانی هستند که خداوند عزوجل، آنها را امامان مردم قرار داده و اطاعتشان را بر آنها واجب ساخته و عبارتند از: امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (ع) سپس حسن سپس حسین دو فرزند علی بن أبی‌طالب سپس امر به ما منتهی گردید (صدوق، 1395ق، ج. 1/319).

امام سجاد (ع) در دعای عرفه چنین می‌فرماید:

پروردگارا! بر پاکان افراد خاندان پیامبر (ص) که آنان را برای قیام به امر خود برگزیده‌ای و آنان را خزانه‌داران علم خود و حافظان دینت و خلفای خود در زینت و حجت‌های خود بر بندگانت قرار داده‌ای و آنان را به خواست و ارادۀ خویش از هرگونه پلیدی و آلودگی پاک گردانیده‌ای وآنان را از طریق رسیدن به خود و راه بهشت خویش ساخته‌ای، درود فرست (امام سجاد (ع)، 1418ق، ص. 216).

2-5-3. تبیین مسائل وانحراف‌زدایی از طریق دعا و مناجات

با توجه به خفقان و تشنج موجود در دورۀ مدنظر، امام سجاد (ع) با استفاده از مضامین و مفاهیم بلند دعا و مناجات با پروردگار عالم، توانست اثرات بسیار سازنده‌ای را نه تنها برای مردم عصر خویش بلکه زمان‌های پس از آن، به ارمغان آورد. چنانچه امام در قالب دعا به تمام ابعاد زندگی انسانی توجه کرده و علاوه بر مسائل عبادی و اخلاقی، به مسائل مختلف سیاسی، اعتقادی، فقهی و حتی مسائل اجتماعی پرداخته است (ر.ک: پیشوایی، 1380، ص. 269-276؛ رنجبر، 1386، ص. 74-90).

از جمله انحرافات یادشده در زمان امام، عقیده به تشبیه بود که امام با این اعتقاد به شدت مبارزه کرد، این انحراف و کژی را گوشزد فرمود ودرصدد رفع آن برآمد. روزی امام در مسجد رسول خدا (ص) بود که شنید عده‌ای خداوند متعال را به مخلوقات تشبیه می‌کنند. امام زین‌العابدین (ع) با شنیدن این سخنان بیمناک شد، برخاست و کنار مرقد رسول خدا (ص) رفت و با صدای بلند شروع به مناجات با پروردگار عالم کرد و چنین فرمود: پروردگارا! قدرت تو آشکار شده ولی سیمایت ظاهر نشد؛ پس تورا نشناختند و تشبیه‌کنندگان، تو را غیر از آنچه شایسته‌ای، پنداشتند و تو را به مخلوقاتت تشبیه کردند. خدایا! من از کسانی که با تشبیه، تو را می‌طلبند بیزارم. خدایا! مثل و مانندی برای تو نیست. ... پروردگارا! تو برتری از آنچه تشبیه‌کنندگان، تو را به آن وصف می‌کنند (مفید، 1413ق، ج. 2/152-153؛ اربلی، 1421ق، ج. 2/633).

امام سجاد (ع) در آن جوّ متشنج، «زمانی که حتی نام‌گذاری اشخاص به اسم علی، از طرف حکام بنی‌امیه، جرمی غیر بخشودنی بود و سبّ امام علی (ع) وسیله‌ای برای نزدیکی به دستگاه حکومت به حساب می‌آمد» (رنجبر، 1386، ص. 80)، در قالب دعا و مناجات، نام مبارک امام علی (ع) را در کنار نام پیامبر گرامی اسلام (ص) آورده و به این وسیله، قصد تقرب به پروردگار و در‌امان‌ماندن از شر افراد را داشت. درواقع، امام در اینجا به صراحت نام امام علی (ع) را در کنار نام پیامبر اکرم (ص) آورده و این‌گونه مشروعیت‌نداشتن کسانی که پس از پیامبر (ص) به جانشینی آن حضرت (ص) آمده و از آن طرف، حقانیت امام علی (ع) بیان می‌شود و نیز از ستم رفته‌شده برخود، سخن به میان می‌آورد. دعای حضرت این چنین است:

اللهم فإنی أتقرب إلیک بالمحمدیة الرفیعة، والعلویة البیضاء، وأتوجه إلیک بها أن تعیذنی من شر کذا و کذا...؛ پروردگارا! به مقام رفیع حضرت محمد (ص) و مقام درخشان امام علی (ع) به تو تقرب می‌جویم و به واسطۀ آن دو به تو روی می‌آورم که مرا از شر فلان و فلان پناه دهی (امام سجاد (ع)، 1418ق، ص. 246).

در حقیقت، شاید بتوان گفت امام زین‌العابدین (ع) به دنبال آن بودند تا در قالب دعا، آن جامعۀ به انحراف کشیده‌شده و منحط را دوباره سرو‌سامان داده و درواقع در پی احیای اسلام اصیل (تشیع) بودند. علاوه بر صحیفۀ سجادیه که دربرگیرندۀ اصول و معارف اسلام است، در رسالۀ حقوق امام سجاد (ع) حقوقی مطرح شده که رعایت آنها حیات انسانی را تنظیم و سعادت آن را تضمین می‌کند. درحقیقت، دین و شریعت برای تحقق این حقوق نازل شده است و حضرت با ارائۀ این دستور‌العمل نشان داد که فقط امام عالم و متصل به منبع وحی می‌تواند قانون مترقی و هماهنگ با روح بشری را وضع کند (رنجبر، 1386، ص. 94-95).

نتیجه

استمرار حکومت اموی، خلافت یزید و عبدالملک بن مروان پس از شهادت امام حسین (ع) و همچنین ترس و خفقان ایجادشده پس از واقعۀ عاشورا موجب شد اقدامات و فعالیت‌های امام سجاد (ع) در احیا و گسترش تشیع با دشواری‌های خاصی مواجه شود (محیط ناپذیرا). امام با توجه به اینکه خود، مبدأ پخش بودند، با کمک محیط عاطفی ایجادشده به‌ویژه پس از رخداد حره و نیز تخریب خانۀ کعبه توسط سپاهیان یزید و با توجه به علاقۀ مردم به خاندان پیامبر (ص) (محیط پذیرا) اقدامات خود را آغاز کردند. اتخاذ استراتژی‌هایی همچون: تربیت نیرو و کادرسازی، افشاگری بر امویان و بیدارسازی مردم پس از واقعۀ کربلا، کشیدن خط بطلان بر عقیدۀ جبر، تبیین اصل اساسی امامت و تبیین مسائل وانحراف‌زدایی از طریق دعا و مناجات توسط امام کمک شایانی به تحقق اهداف امام کرد (موضوع پخش). امام با استفاده از راهبردهایی مانند دعا و زیارت (مسیر پخش جابجایی) و انتقال مفاهیم دینی از طریق شاگردان و کادر تربیت‌شده (مسیر پخش سرایتی) هم عصر با جبارترین خلفای اموی همچون یزید و عبدالملک بن مروان (زمان پخش) برای احیای تشیع کوشیدند.

[1] برای واژه diffusion  معادل‌های متفاوتی نظیر پخش، انتشار، تراوش و اشاعه برگزیده شده است.

[2]. Hager Strand.

[3] عبارت وی چنین است: «الحمدلله الذین قتلکم و أهلککم، و أراح العباد من رجالکم، و أمکن أمیرالمؤمنین منکم؛ شکر خدای را که شما را کشت و نابود کرد و مردم را از شرتان راحت کرد و امیرالمؤمنین را بر شما چیره گردانید». (خوارزمی، 1423ق، ج. 2/69؛ سید ابن طاوس، 1348، ص. 176) البته در اللهوف، به جای «و أراح العباد من رجالکم»، عبارت «و أراح البلاد عن رجالکم» آمده است.

[4]. عبارت چنین است: «و خشی یزید لعنه الله أن یکون فتنة». (مجلسی، 1363، ج. 45/139)

[5]. اصل عبارت چنین است: «حتی خشی یزید أن یرحل من مقعده». (طبرسی، 1403ق، ج. 2/311)

[6]. در مناقب چنین آمده: «یا یزید هذا جدی أو جدک فإن قلت جدک فقد کذبت و إن قلت جدی فلم قتلت أبی و سبیت حرمه و سبیتنی...». (ابن شهر آشوب، 1379ق، ج. 4/168)

[7]. برای آگاهی بیشتر ر.ک: رنجبر، 1386، ص. 141.

[8]. نیز ر.ک: سید ابن طاوس، 1348، ص. 176؛ ابن اعثم، 1411ق، ج. 5/130.

[9]. بگواز شما مزدی جز دوستی و محبت درمورد خویشاوندانم را نمی خواهم (شوری/23).

[10]. حق خویشاوندان را ادا کن (اسرا/26).

[11]. و بدانید که هرچه غیمت به شما رسد، خمس آن برای خدا و رسول و خویشان او است (انفال/41).

[12]. همانا خدا می خواهد که رجس و پلیدی را از شما اهل بیت (خاندان نبوت) ببرد و شما را از هر عیب پاک ومنزه گرداند (احزاب/33).

[13]. برای آگاهی از شاگردان و اصحاب امام. برای نمونه ر.ک: قرشی، 1409ق، ج. 2/264-329 و ج. 2/16.

[14]. برای نمونه در این نمونه ر.ک: موسوی مقرم، 1374، ص. 283-284؛ قرشی، 1409ق، ص. 260-261.

[15]. برای آگاهی تفصیلی از موارد فوق و سایر موارد در این خصوص ر.ک: قرشی، 1409ق، ص. 259-263.

[16]. برای آگاهی از شرایط اجتماعی نامناسب عصر امام و مبارزه آن حضرت در این میدان، برای نمونه ر.ک: حسینی جلالی، 1418ق، ص. 88-91.

[17]. برای آگاهی بیشتر دربارۀ ارجاء برای نمونه ر.ک: حسینی جلالی، 1418ق، ص. 93-96.

[18]. برای آگاهی از دیگر موارد جعل حدیث برای نمونه ر.ک: اصبهانی، 1407ق، ج. 3/143-144.

[19] طبرسی، 1417ق، ج. 1/474؛ طبری، 1383، ص. 637-638؛ ابن اعثم، 1411ق، ص. 130.

[20] توضیح وتفصیل هریک از موارد یاد شده را در کتاب مذکور ببینید.

[21] این مسئله از حدیث «ارتد الناس بعد قتل الحسین(ع) إلا...» قابل برداشت است. همچنین دراین‌باره (احیای دوبارۀ اسلام توسط امام چهارم) برای نمونه ر.ک: عاملی، 1414ق، ص. 77-90.

[22]. در قسمتی دیگر از این سخنان حضرت آمده که: «فقدموا أمرالله وطاعته وطاعة من أوجب الله بین یدی الامور کلها ولا تقدمو الامور الواردة علیکم من طاعة الطواغیت وفتنته زهرة الدنیا بین یدی أمر الله و طاعته و طاعة أولی الأمر منکم» (ابن شعبه، 1362، ص. 254).

[23] لقب ابوخالد کابلی، کنکر بوده است (کشی، 1348، ج. 1/115؛ مجلسی، 1363، ج. 46/144).