اثر تعاملی بازار سیار شبانه در توسعۀ اقتصاد شهری (مطالعۀ موردی: خرده‌فروشان شبانۀ بافت مرکزی شهری زنجان)

مقدمه

در نظریه‌های اندیشمندان شهری مانند فرانکو بیانچینی^[i]، فاصلۀ بین تمام ‌شدن روز تا شروع ‌شدن نیمه‌شب زمان مردۀ شهری نام دارد (Bianchini, 1995). این فاصلۀ زمانی است که در آن، بسیاری از مردم و اصناف شهر پس از تلاش و کار روزانه، با بستن تدریجی محل در پی حرکت به سمت محل سکونت خود هستند. این موضوع را به طور ملموس در شلوغی و تراکم ترافیکی ساعت‌های ابتدایی شب (در شهر به ‌ویژه مرکز جغرافیایی آن) می‌توان مشاهده کرد که اصناف با پایین آوردن کرکرۀ محل کسب‌وکار به سمت محل سکونت خود در پیرامون شهر حرکت می‌کنند. اما در سوی دیگر، این زمان تازه شروعی برای دیگر فعالیت‌های اقتصادی است که با بستن کرکرۀ کاسبان رسمی شروع می‌شود؛ فعالیت‌های اقتصادی مبتنی بر فعالان سیار که با خالی‌ شدن فضای شهری کالای خود را در این بازۀ زمانی عرضه می‌کنند. این نوع اقتصاد با گذر زمان توسعه پیدا کرده است و به ‌عنوان اقتصاد مبتنی بر شب در فضای شهر جلوه می‌نماید؛ اگرچه عوامل توسعۀ این نوع اقتصاد در شهرهای بزرگ و میانی امروز را می‌توان در تغییر ساختار زندگی و الگوی مصرف زمان دانست که منجر می‌شود افراد به دنبال یک روز مصنوعی در شب باشند تا بتوانند به فعالیت‌های خود ادامه دهند (سجادزاده و بهادر، 1401، ص. 714). تغییرات یادشده موجب می‌شوند شب مفهوم خود را به ‌عنوان زمان استراحت از دست بدهد و عملکردی جدید برای خود پیدا کند (قلعه‌نویی و نیلی‌پور، 1399، ص. 48)؛ عملکردی که زمان شب را از حالت بیهوده و باقی‌مانده از روز خارج و به فرصتی برای گذران اوقات فراغت و به ‌تبع آن، تجربه‌ای زیبا و فرح‌بخش از زندگی در راستای کاهش زمان کار و فعالیت‌های ضروری زندگی تبدیل می‌کند (داوودی و همکاران، 1399، ص. 535). این تجربه با شکل‌دهی و حضور فعالان سیار اقتصادی که فعالیت مبتنی بر فروش کالا را انجام می‌دهند، شکلی دیگر به خود گرفته است و بر اقتصاد شهری نیز تأثیر می‌گذارد. در واقع، تجربۀ حضور شهروندان با تجربۀ خرید و تفریح ادغام می‌شود و ضمن تقویت کیفیت زیست روانی شهری، پویایی اقتصاد شهری را توسعه می‌دهد. به همین دلیل، مفهوم شهر شب به دنبال دست‌یابی به راهکارهای اقتصادی و اجتماعی است تا از طریق آن، از منابع و پتانسیل‌های شهری به‌درستی استفاده شود و کیفیت زندگی انسانی ارتقا یابد (Roberts & Eldridge, 2012). شهر زنجان یکی از شهرهای میانه‌اندام است که طی چند سال اخیر، اقتصاد مبتنی بر شب را در بافت مرکزی شهر تجربه می‌کند. توسعۀ کیفی فضای عمومی بافت مرکزی شهر و انسان‌محور کردن آن، ضمن ایجاد نشاط، پویایی و سرزندگی بافت مرکزی، بر توسعه اقتصادی آن اثرگذار بوده است و اقتصاد روز مبتنی بر مصارف عمومی، صنعت گردشگری و بازار سنتی را رونق بخشیده است (دویران، 1403). این فضا با پایان روز به‌تدریج نوعی دیگر از فعالیت اقتصادی را تجربه می‌کند که ماهیت کاری آن عرضۀ کالا به شکل سیار با اندیشۀ منطبق بر شب بازار است. فعالیت مبتنی بر شب بازار در کنار حضور شهروندانی که به دلیل مشغلۀ کاری روزانه، زمان شب را برای گذران اوقات فراغت انتخاب کرده‌اند، منجر شده است تا فضای شبانۀ بافت مرکزی زنجان که درگذشته فضایی تاریک و مرده بود به فضایی پویا و فعال تبدیل شود و تا نیمه‌های شب، اقتصاد مبتنی بر شب بازار کالای مورد نیاز را به مردم عرضه کند. اگرچه این بازار به طور خودجوش و بدون برنامه‌ریزی شکل‌ گرفته است که این امر نیاز به حضور فعال مدیران برنامه‌ریز شهری و برنامه‌ریزی برای آن را ضروری می‌کند، کارکرد این نوع بازارها بر اقتصاد شهری تأثیرگذار است و به‌مرور می‌تواند محرکی برای ظرفیت‌سازی توسعۀ اقتصادی شهر باشد.

 عمدۀ مطالعات و پژوهش‌ها با موضوع مرتبط با اقتصاد شبانه در کشور ایران را می‌توان در دهۀ 1390 و اوایل دهۀ 1400 یافت که تعدادی از آن‌ها با موضوع حیات شبانه که بخشی از آن به اقتصاد شبانه محدود می‌شود، انجام شده‌اند؛ اما در کشورهای دیگر، مطالعات اقتصاد شبانه با طرح مفاهیم شهر 24ساعته به اوایل قرن بیستم برمی‌گردند و البته، نگاه اقتصاد شبانه در آن‌ها محجور بوده است. در هر صورت، بررسی پژوهش‌های داخلی در سال گذشته نشان می دهد در حوزۀ اقتصاد شبانه مطالعاتی اندک انجام شده‌اند که از جملۀ این پژوه‌ش‌ها می‌توان به پژوهش صادقی بخش و همکاران (1398) اشاره کرد که در مقاله‌ای با عنوان «آثار اقتصادی و اجتماعی تحقق حیات شبانه در برنامه‌ریزی توسعۀ پایدار شهری شهر تهران»، به روش آمیختۀ مبتنی بر پیمایش به این یافته رسیدند که آثار اجتماعی و اقتصادی تحقق حیات شبانۀ درونی و بیرونی در برنامه‌ریزی توسعۀ پایدار شهری (نمونۀ موردی: تهران و حوزۀ نفوذ) شامل ابعاد اجتماعی و اقتصادی است. در پژوهشی دیگر، قلعه‌نویی و نیلی‌پور (1399) اقتصاد شبانه را در خیابان کمال اسماعیل اصفهان به روش کمی و کیفی بررسی کردند و با استفاده از روش مشاهدۀ رفتار (ریتم آنالیز) به این نتیجه رسیدند که فقدان مکان‌های سوم، کم بودن زمان فعالیت کاربری‌های مستقر، ضعف در انعطاف‌پذیری پلاک‌ها، جدارۀ غیرفعال و خسته‌کننده، تراوش اندک کاربری‌ها در محدوده‌ای بسیار ناچیز و همچنین، عدم روشنایی مناسب سبب کاهش کیفیت معیار اقتصاد شبانه شده‌اند. شعاع کاظمی و کردلو (1400) در مقاله‌ای با عنوان «سبک زندگی زیست شبانه» به روش پژوهش کاربردی مبتنی بر تحلیل همبستگی، به این نتیجه رسیدند که زوج‌ها از سبک زندگی مبتنی‌ بر زیست شبانه احساس رضایت دارند. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، سبک زندگی مبتنی ‌بر زیست شبانه بر همۀ ابعاد زندگی گروه نمونه اثرگذار است و از بین ابعاد چهارگانۀ سبک زندگی (جسمانی، روان‌شناسی، معنوی و اجتماعی)، بُعد روان‌شناسی بیشترین و بُعد جسمانی کمترین رابطه را با زیست شبانه دارد. پوراحمد و همکاران (1401) در پژوهشی با عنوان «تحلیل نقش حیات شبانه در ارتقای سرزندگی فضاهای شهری شهر رشت»، با استفاده از روش پژوهش توصیفی و تحلیلی و روش تحلیل معادلات ساختاری و روابط آماری، به این نتیجه دست یافتند که حیات شبانۀ رشت اثراتی مثبت و مستقیم بر سرزندگی میدان شهرداری شهر رشت گذاشته است که سبب رونق اقتصاد شبانۀ آن نیز شده است.

از جملۀ پژوهش‌های خارجی انجام‌شده در رابطه با موضوع اقتصاد شبانه می‌توان پژوهش آلدمن و ولوسو^[ii] (2018) است. آن‌ها در پژوهشی با موضوع تأثیر اجتماعی و اقتصادی بازار شبانه بر فروشندگان کوچک‌مقیاس در قدیمی‌ترین بافت شهر کولون^[iii] فیلیپین به روش تحلیل بازۀ اجتماعی، به این یافته دست یافتند که درآمد بهتر و بهبود کیفیت زندگی برای افراد، ایجاد مشاغل بیشتر، معاملات بهتر و قیمت کمتر و ایجاد رفاقت بین فروشندگان از عوامل مثبت راه‌انداز بازار شبانه هستند. جونگ^[iv] (2021) در بررسی گردشگری و اقتصاد شبانۀ شهر گویلین[v] کشور چین به روش تحلیل عمیق، به این نتیجه دست ‌یافته است که به لحاظ تاریخی، اقتصاد شبانه در کشور چین و در شهر گویلین به دلیل مصرف زیاد آن مورد توجه قرار گرفته است که در نتیجه، نیاز به توسعه و کنترل کلان مدیریتی برای ارتباط برقرار کردن بین گردشگران و فعالیت اقتصادی در شب را ضروری می‌کند.

وانگ^[vi] (2023) در مقاله‌ای با عنوان «راهبرد مدیریتی انعطاف‌پذیر برای تبدیل فروشندگان خیابانی سنتی به بازارهای دیدنی شبانه»، به روش مصاحبه، به این نتیجه رسیده است که با ساختن یک بازار دیدنی شبانه، توانمندسازی صنعت خدمات با اقتصاد غرفه و مدیریت بازار شبانه از طریق راهبرد انعطاف‌پذیر و مردم‌مدار مدیریت، مزایایی جالب ‌توجه حاصل می‌شوند.

آبیتریا^[vii] (2024) در مطالعۀ خود روی شهر آلبای[viii] فیلیپین با موضوع مزیت‌های ایجاد بازارهای شبانه با روش اکتشافی، مزایای بازارهای شبانه برای شرکت‌های کوچک و متوسط را بررسی کرده و به این نتیجه دست‌ یافته است که پنج عامل تسهیل‌گر درآمدزایی، کسب اطمینان میان فروشندگان، کسب دانش بیشتر از طریق سمینارها و کارگاه‌های آموزشی برای کمک به توسعۀ گردشگری و جمع‌آوری مالیات و رشد اقتصادی کلی می‌توانند اثراتی مثبت بر توسعۀ بازارهای شبانه توسط شرکت‌ها داشته باشند. 

شهر 24ساعته عبارتی است که نخستین بار در دهۀ 1920 میلادی در رابطه با شهر نیویورک به کار رفت (پاکزاد و سوری، 1396، ص. 52). پس از انقلاب صنعتی، به ‌ویژه از دهۀ 1960 به بعد، با توسعۀ صنعت و اقتصاد، مشکلات بسیاری برای شهرها به وجود آمدند که در نتیجۀ آن، زمینۀ گرایش به زندگی شبانه با اهداف رهایی از محدودیت‌های زمانی، افزایش فراغت، افزایش فعالیت در شب، بهبود سیمای شبانۀ شهری و توسعۀ اقتصادی شبانه برای گروهی گسترده‌ از شهروندان شکل گرفت (آیت‌اللهی، 1394، ص. 38؛ آنی‌زاده، 1397، ص. 74). این واژه ناشی از تصویری ذهنی از مکانی فریبنده و پرجنب‌وجوش است که همواره در خیابان‌های شهری اتفاق در جریان را مجسم می‌کرد (پاکزاد و سوری، 1396، ص. 52). اگرچه این اصطلاح در زمان مطرح شدن ابعاد منفی خطرپذیری و تهدید امنیتی و انتظامی را در بر می‌گرفت و ضرورت مداخله را بیان می‌کرد، با گذر زمان، شهر 24ساعته اصطلاحی را برای زیست‌پذیری شهری در زمان‌های مختلف به ‌ویژه شب تبیین کرد. به همین دلیل، با وجود برخی از چالش‌های مهم در رابطه با اقتصاد شبانه، ذی‌نفعان کلیدی این نوع اقتصاد، به‌جای تأکید بر تهدیدهای اقتصاد شبانه، آن را به مثابۀ فرصتی بزرگ برای شهر می‌دانند (Association of Town Centre Management (ACM), 2017, p.2). کارمونا[ix]، پاول چترون[x]، رابرت هالندز[xi]، لئون کریتزمن[xii]، چپ من[xiii]، هیث[xiv]، استیکلند[xv]، بیانکین[xvi]، مونتگمری[xvii] و کوین لینچ[xviii] از جملۀ صاحب‌نظران شهرهای 24ساعته هستند که با رویکردهای مختلف این مفهوم را بسط داده‌اند. هیث مفهوم شهر 24ساعته را رویکردی نسبتاً جدید برای مقابله با این مشکلات، به وسیلۀ تجدید قوا و ایجاد مرکز شهر امن‌تر می‌داند. وی شهر 24ساعته را مفهومی جامع‌تر و گسترده‌تر از خرده‌فروشی‌ها و مراکز اداری برای کل مراکز شهر در نظر داشت که شامل ابعاد اجتماعی و فرهنگی مراکز شهر و همچنین، اهداف آرمانی برای تحریک ایده‌ها و فعالیت‌های کارآفرینی می‌شد (Heath, 1997, pp. 193-194). در خلال توجه به این زمان برای گذران اوقات فراغت و سایر فعالیت‌های غیر از کار، مفاهیم حیات شبانه و اقتصاد شبانه نیز شکل گرفتند (سعیدی رضوانی و سینی چی، 1385). پس از مطرح شدن عبارت زندگی شبانه، اهمیت اقتصاد شبانه در رابطه با شهر 24ساعته نیز افزایش یافت و تعدادی از نظریه‌پردازان به صورت مشخص ابعاد اقتصادی زندگی شبانه را بررسی کردند. جین جیکوبز[xix] اقتصاد شبانه را به ‌عنوان بالۀ خیابان مطرح می‌کند و استدلال 18 ساعت فعالیت پیوسته در بستر خیابان فعال را ضرورت می‌داند (Roberts, 2010, p. 136). از نظر وی، قلمرو شهرها عرصة چشمگیر خلق و ذخیرة اقتصاد سالم است. سیستم‌های شهری مبادلة دانش‌های مکمل را از میان مؤسسه‌های بازرگانی گوناگون و عوامل اقتصادی در حصار بخش‌های جغرافیایی توسعه می‌دهند. به حضور کسب‌وکارها در چنین تراکم‌های شهری که هزینه‌ها را کاهش و فرصت‌های نوآوری را افزایش می‌دهد، اقتصاد شهری گفته می‌شود. (جولایی، 1399، ص. 209). رابرت شاو^[xx] اقتصاد شبانه را در رشد اقتصاد شهری و محلی از طریق خلق فرصت‌های تجاری و تولید شغل مؤثر می‌داند (Shaw, 2010, p. 893). در اندیشه‌های تالبوت^[xxi]، اقتصاد شبانه به سرگرمی و خرده‌فروشی‌های مراکز شهری در ساعت شب اشاره دارد که در برگیرندۀ کافه‌ها، کلوپ‌ها، رستوران‌ها، فروشگاه‌ها و اماکن تفریحی است و برای ترمیم درون شهرها کاربرد یافته است (Talbot, 2004, p. 889). در واقع، اقتصاد شبانه به معنای دو برابر شدن ظرفیت اقتصادی شهرها است (احمدی، 1399، ص. 44)؛ زیرا بسیاری از شهرها به دلیل تراکم کم ترافیکی، نورپردازی، آرامی و خلوتی شب، با حضور فعالان ظرفیت اقتصادی پیدا کرده‌‌اند. این موضوع ضمن ایجاد آرامش روحی و روانی، موجب حذف آلودگی‌های ناشی از تراکم‌های روزانۀ محل خرید شهروندان نیز شده است. با دو برابر شدن مدت زمان فعالیت مراکز شهری، اقتصاد شهری به اصطالح دو برابرمی شود که این موضوع در قلب مباحث مربوط به اقتصاد شبانه قرار دارد؛ به این ترتیب، با افزایش مدت زمان فعالیت، مراکز شهری، پویایی و کارایی اقتصادی بیشتری خواهند داشت که این امر فرصتی را برای افزایش رونق اقتصادی شهر فراهم خواهد آورد (Bianchini, 1995, pp. 121-126). همچنین، حیات شبانه سهمی مؤثر در اقتصاد داخلی شهرها دارد و باعث ایجاد شغل و به‌خودی‌خود یک تجارت محسوب می‌شود (سجادزاده و بهادر، 1401، ص. 714). متغیرهای امنیت، نورپردازی و حمل‌ونقل در کنار متغیرهایی مانند اقلیم، تنوع کالا، دسترسی و خدمات پشتیبان، از جملۀ متغیرهای مهم اقتصاد شبانه در فضای شهری هستند. بهره‌گیری از نورپردازی و ایجاد فضای جاذب و ایمن موجب می‌شود فضای اقتصادی در شب رونق و به‌تدریج توسعه یابد (Brands et al., 2015, p. 25). حضورپذیری، بهره‌وری فعالیت اقتصادی، ایجاد اشتغال، برندسازی فضایی، شکل‌گیری فضاهای مثبت شهری، رونق اقتصاد خرد شهری، توسعۀ ظرفیت گردش مالی، افزایش تدریجی سطح رفاه اقتصادی و توسعۀ گردشگری مبتنی بر شب بازار (خورسند و همکاران، 1399، ص. 21) از عوامل و ظرفیت های مثبت زندگی شبانه و اقتصاد مبتنی بر آن در مراکز شهری هستند.

در این میان، خرده‌فروشان شهری که به دلیل نبود فضا، اشغال و سد معبر، حجیم بودن کالا، التقاط و تنش با بازار رسمی و مقابله‌های مدیریتی، نمی‌توانستند در بازۀ زمانی روز فعالیت مؤثر اقتصادی داشته باشند، با فراهم‌شدن فضای شبانه، فعالیت اقتصادی خود را به این زمان انتقال و ضمن بهره‌گیری از فضای کم‌ترافیک و بدون تداخل شهری، با دوری از تنش‌های اجتماعی روزانه، کالای خود را در فضای شب ارائه می‌دهند. این موضوع به‌تدریج ضمن رونق اقتصادی، کیفیت فضای شبانه را نیز ارتقا می‌دهد. رونق کسب‌وکار و فعالیت‌های کوچک و بزرگ اقتصادی، به ویژه کسب‌وکارهای کوچک و خرده‌فروشی، نمودی بارز از تنوع و پویایی اقتصاد در حیات شبانه است (پوراحمد و همکاران، 1401، ص. 68). اگرچه در ادبیات اقتصادی این نوع اقتصاد را به عنوان اقتصاد رسمی نمی‌شناسند، با توجه ‌به سطح و گستردگی کسب‌وکارهای آن، به ‌عنوان اقتصاد غیررسمی سیار و خرده‌فروشی، نقشی مؤثر در اقتصاد شهری بازی می‌کند. خرده‌فروشان سیار اقتصاد شهری با بارگذاری کالای خود در فضاهای مبتنی بر معابر، به ‌ویژه معابر شهری، تعادل قیمتی ناشی از رقابت‌پذیری را به وجود می‌آورند؛ زیرا این نوع اقتصاد با عرضۀ کالایی با قیمت کمتر از بازار رسمی، مانع افزایش کاذب قیمت‌ها در اصناف رسمی می‌شود. چالش اقتصادی بین اقتصاد رسمی روزانه (اصناف رسمی) با اقتصاد غیررسمی مبتنی بر خرده‌فروشی سیار یا در اصطلاح دست‌فروشی گاهاً به شکل‌گیری تنش و تضاد اجتماعی منجر می‌شود و با فشار آرودن بر مدیریت شهری، آن را وادار به رفتار قهرآمیز (جمع‌آوری، انتقال) با اهرم‌های اجرایی می‌کند که این امر خود به تنش اجتماعی دیگری تبدیل می‌شود و نارضایتی عمومی شهروندان و خرده‌فروشان را به همراه دارد. اگرچه مدیریت شهری با ایجاد روزبازارها (مانند جمعه‌بازار) در مکان‌های دیگر سعی بر کاهش این چالش‌ها دارد، با توجه ‌به محدود بودن کارکردی روزبازارها، ناگزیز خرده‌فروشان به معابر مرکز شهری بازمی‌گردند و با وجود تنش‌های اقتصادی و اجتماعی، ترجیح می‌دهند در تعامل اجباری با اصناف رسمی به فعالیت خود ادامه دهند. به همین دلیل، اقتصاد خرده‌فروشی مبتنی بر شب چالش‌های اجتماعی و اقتصادی ناشی از تضاد منافع را کمتر داراست و معمولاً با توجه‌ به تعطیلی اصناف رسمی (عمدتاً بعد از ساعت 9 شب)، گستردگی فضایی ایجادشده، کاهش تراکم و ترافیک شهری، آرامش و حضورپذیری، ظرفیت توسعه‌پذیری بیشتری دارد. همان‌طور که اشاره شد، اقتصاد شبانۀ مبتنی بر خرده‌فروشی عمدتاً در فضاهای مرکزی و معابر اصلی شهر که ظرفیت حضورپذیری زیادی دارند شکل می‌گیرد و هر چقدر کیفیت محیطی فضا (مانند نورپردازی، مبلمان، زیرساخت پیاده‌رو، حمل‌ونقل) مطلوبیت بیشتر داشته باشد، به همان مقدار اقتصاد شبانه نیز رونق خواهد یافت.

یکی از شیوه‌های بررسی اقتصاد شبانۀ مبتنی بر خرده‌فروشی و شناخت چالش‌ها و ظرفیت‌های توسعۀ آن بررسی ساختار آن بر اساس مدل داده‌بنیاد[xxii] است. این مدل با توانایی استخراج داده‌ای حاصل از ارتباط مستقیم با فروشندگان در فضا و طبقه‌بندی نتایج با شناخت پیامدی توانسته است الگوی نظری مبتنی بر زمینه را ارائه دهد (دویران، 1403). مطالعۀ زمینه‌نگر که به مدل داده‌بنیاد نیز مشهور است، توسط استراوس و کوربین[xxiii] در سال 1967 ارائه شد. استراوس نظریه‌پردازی داده‌بنیاد را به همراه کوربین توسعه داد و از رویکرد کلاسیک فاصله گرفت و خوانش نظام‌مند یا پارادایمی را ارائه کرد (دهقانان و همکاران، 1397، ص. 83). عناصر چنین الگویی در برگیرندۀ محورهای علی، زمینه‌ای، میانجی، راهبردی و پیامدی است (Strauss & Corbin, 2013, pp. 53-56). شرایط علی در نظریۀ مبنایی به چرایی و چگونگی واکنش سوژه‌ها به یک پدیدۀ مشخص اشاره دارد. شرایط زمینه‌ای مجموعه‌ای مشخص از شرایط هستند که در یک ‌زمان و مکان مشخص پدید می‌آیند تا مجموع اوضاع‌واحوال یا شرایطی را به وجود آورند که اشخاص یا افراد گروه‌ها با تعامل به آن‌ها پاسخ می‌دهند. منشأ شرایط زمینه‌ای، شرایط علی است. شرایط زمینه‌ای  محصول چگونگی تلاقی و تلفیق عوامل با یکدیگر برای شکل ‌دادن به الگوهای مختلف است (استراوس و کوربین، 1392، ص. 154). استراوس و کوربین شرایط مداخله‌گر و میانجی را وضعیت‌هایی می‌دانند که بر اتخاذ راهبردها و کنش و تعامل تأثیرگذار هستند. به ‌عبارت ‌دیگر، این شرایط به عوامل و عناصری مناسب یا نامناسب اشاره دارند که اثرات یک یا چند عامل تغییر را کندتر یا فعال‌تر می‌کنند (محسنی تبریزی، 1395، ص. 148). راهبرد (کنش و واکنش) مکانیسم و تدبیری است که در رویارویی با پدیده به کار گرفته می‌شود. کنش‌گران به منظور تحقق پدیده به تدابیری می‌اندیشند و بر اساس شرایط و امکانات موجود راهبردی را اخذ می‌کنند. استراوس و کوربین راهبرد را چگونگی مدیریت توسط افراد در مواجهه با مشکلات تعریف می‌کنند (استراوس و کوربین، 1392، ص. 155). به‌ عبارت ‌دیگر، راهبرد کنش‌های هدفمندی است که برای حل یک مشکل با نیل به اهدافی انجام می‌شوند و با انجام آن‌ها پدیده محقق می‌شود. در نظریۀ استراوس و کوربین، شرایط زمینه‌ای و شرایط میانجی هر دو بر راهبردها ناظر و متوجه فعالیت‌ها و برنامه‌هایی هستند که به تحقق و شکل‌گیری پدیده منجر می‌شوند (طاهری بنچاری و همکاران، 1397، ص. 159). در نهایت، آخرین اصطلاح پارادایمی در مدل استراوس و کوربین پیامدهاست. هرجا انجام یا عدم انجام عمل یا تعاملی معین در پاسخ به یک امر یا مشکل یا به ‌منظور اداره یا حفظ موقعیتی از سوی فرد یا افرادی انتخاب شود، پیامدهایی پدید می‌آیند. برخی از این پیامدها خواسته و برخی ناخواسته هستند (استراوس و کوربین، 1392، ص. 156). مدل مفهومی چنین الگویی مبتنی بر توسعۀ نظریه‌ای (نظریۀ مبنا) است که بدون هرگونه پیش‌فرض به پرسش‌ها پاسخ می‌دهد.

این پژوهش ‌ضرورت درک ساختار فعالیت فعالان شب‌بازارها و اثرگذاری آنان بر اقتصاد شهر و شناخت نقش دوسویه (شهروندان و فعالان) در اقتصاد شهری شبانه را بررسی کرده است. نوآوری پژوهش در شناخت داده‌بنیاد چالش‌ها و ظرفیت‌های کارکردی بازارهای شبانه و اثرگذاری آن‌ها بر پویایی فضا و اقتصاد شهری است.  نوآوری دیگر  پژوهش بررسی ارتباط متعامل فضای شبانه با اقتصاد شبانه در مدل زمینه‌ای است تا این مهم را تفسیر کند که تجربۀ زیست‌فعالان اقتصاد شبانه چگونه در تطابق با عملکردهای فضای شهری شکل می‌گیرد و تداوم می‌یابد. از همین رو، پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که کارکرد فعالان شبانۀ بازار بافت مرکزی شهر زنجان مبتنی بر کدام نوع حیات اقتصادی است و چالش‌های کارکردی آنان در ارتباط با فضای شهری کدام‌اند؟

روش‌شناسی

پژوهش حاضر از نوع پژوهش‌های کیفی مبتنی بر روش استقرایی است که با رویکرد پدیدارشناسی در قالب مدل زمینه‌بنیاد انجام شده است. گردآوری داده‌ها به شیوۀ مصاحبۀ نیمه‌سازمان‌یافته انجام شد. با توجه ‌به فرایند سیار و چرخه‌ای مدل، روش اصلی نمونه‌گیری در نظریۀ مبنایی، نمونه‌گیری نظری است که در تمام مدت جریان جمع‌آوری داده‌ها و انجام مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته مورد توجه بوده است. حجم نمونه با روش اشباع داده‌ای حاصل از مصاحبه‌ها 21 فعال (فروشنده) در محدودۀ تحت مطالعۀ خیابان امام و سعدی است. با توجه به محدودیت‌های ناشی از ضبط صوتی و تصویری مصاحبه (مانند عدم تمایل مصاحبه‌شوندگان)،  فرایند مصاحبه با استفاده از  فیش‌برداری و یادداشت‌برداری انجام شد. سپس، داده‌ها در بستر مدل زمینه‌گرا اجرا شدند؛ طوری که ابتدا داده‌ها کدگذاری باز شدند، سپس با به‌اشتراک‌گذاری کدها، کدگذاری محوری انجام شد و در نهایت، با کدگذاری انتخابی، مقوله‌ها و مفاهیم اصلی استخراج شدند. در ادامۀ چنین فرایندی، مدل پارادایمی حاصل از شرایط علی، زمینه‌ای، مداخله‌گر، راهبردی و در نهایت پیامدی ترسیم و تبیین می‌شود. روایی (تأییدپذیری) با استفاده از روش فن ممیزی انجام‌ شده است که در آن، مراحل کار توسط دو نفر متخصص و آشنا به فرایند تحلیل‌های کیفی داده‌بنیاد تأیید شدند. محورهای اصلی مصاحبه در برگیرندۀ پرسش‌های زمان شروع و اتمام فعالیت، علت انتخاب مکانی، مقدار و نحوۀ فروش، مبدأ تولید کالا، نحوۀ تهیۀ کالا، کیفیت کالا، کیفیت محیطی خیابان، عوامل حضور و خرید، قیمت کالاها، تمایل خریداران و شهروندان، قشربندی خریدار، امنیت و ایمنی فضا، نحوۀ نظارت و مدیریت شهری هستند. واحد جغرافیایی تحت مطالعه در برگیرندۀ میدان انقلاب و پیاده‌راه امام خمینی است که محل تمرکز فعالیتی خرده‌فروشان شب‌بازار با زمان فعالیتی ساعت 21 الی 24 است (شکل 2). بر این اساس، با توجه به مطالب بیان‌شده، اقتصاد شبانۀ مبتنی بر خرده‌فروشی در فضاهای مرکزی شهر در چارچوب مدل عملیاتی شکل (1) قابل تبیین است.

شکل 1- چارچوب عملیاتی توسعۀ اقتصاد شبانۀ شهری مبتنی بر خرده‌فروشی

شکل 2- موقیعت جغرافیایی محدودۀ تحت مطالعه و تصاویر خرده‌فروشان شبانه

یافته‌های پژوهش

مشاهده‌های میدانی نشان‌دهندۀ فعالیت بیش از 38 خرده‌فروش در واحد جغرافیایی تحت مطالعه است که در فاصلۀ زمانی اذان مغرب به بعد به اوج تراکم می‌رسد و با تعطیلی اصناف رسمی رونق می‌یابد. در کنار خرده‌فروشان، برخی از اصناف مانند فروشگاه‌های مواد غذایی، کافی‌شاپ‌ها، آبمیوه‌فروش‌ها، بستی‌فروش‌ها، اغذیه‌فروش‌ها، رستوران‌ها، مسافرخانه‌ها و سینماها نیز فعالیت دارند که معمولاً مطابق فعالیت خرده‌فروشان عملکرد دارند. تمام‌شماری حاصل از برداشت میدانی نشان می‌دهد فعالیت‌های شبانۀ مستقر در محدودۀ تحت مطالعه به شرح جدول (1) است.

جدول 1- پراکندگی خرده‌فروشان شبانه در محدودۀ جغرافیایی بافت مرکزی شهر زنجان

به منظور بررسی اثر اقتصاد شبانه در قالب محورهای اشاره‌شده، به مصاحبه با خرده‌فروشان اقدام شد. هرچند قصد بر این بود که با مدیران شهری نیز مصاحبه شود، با توجه ‌به اینکه بیشتر مدیران شهری اذعان کردند در این رابطه به دلیل عملکرد بعد از تعطیلی بازار رسمی و عملکرد شبانۀ آن برنامه‌ریزی مشخصی انجام نشده و بازار شکل‌گرفته خودجوش است، صرفاً نهادهای انتظامی به دلیل ماهیت کاری‌شان موظف به کنترل و نظارت امنیتی هستند. با این ‌حال، مدیران بهبود فضای شبانۀ بافت مرکزی شهری را در دستور کار مستمر قرار دادند و بر کیفیت محیط نظارت شبانه دارند. به هر صورت، مصاحبه‌های انجام‌شده با فعالان اقتصادی شبانه در محدودۀ تحت مطالعه جمع‌بندی و در قالب متنی یادداشت‌برداری شدند. وجود مباحث متعدد در فرایند مصاحبه موجب می‌شد تا مباحثی جدیدتر مطرح شوند و همین امر فرایند مصاحبه را طولانی می‌کرد که گاهی مانع فعالیت و مشتری‌مداری آنان می‌شد. به همین دلیل، سعی می‌شد تا ادامۀ مصاحبه در زمان خلوت انجام شود. توجه به مسائل کاری فعالان در زمان مصاحبه منجر شد تا جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز زمان‌بر شود و مصاحبه‌ها در بازۀ زمانی شهریور و مهر انجام شوند. در نهایت، پس از جمع‌بندی مصاحبه‌ها، فرایند کدگذاری باز آغاز شد و حدود 470 کد استخراج شدند و پس از به‌اشتراک‌گذاری کدها، 142 کد نهایی حاصل شدند. با توجه ‌به تولید کدهای نهایی، کدگذاری محوری انجام شد و در نهایت، با کدگذاری انتخابی، مقوله‌ها و مفاهیم اصلی استخراج شدند. یافته‌ها نشان می‌دهد مقوله‌های اجبار و تراکم فضا، تراکم ترافیک، جذابیت حضور شهروندان، تلاقی و تنش، کیفیت محیط، هم‌زیستی، ارزانی، گردش و خرید، نظارت و مدیریت ساختار اصلی اقتصاد شبانۀ مبتنی بر خرده‌فروشی در بافت مرکزی شهر زنجان را شکل می‌دهند. جدول (2) کدها، مقوله‌ها و مفاهیم اقتصاد شبانه را نشان می‌دهد.

جدول 2- مقوله‌بندی، مفهوم‌سازی و کدبندی ظرفیت اقتصاد شبانه در بافت مرکزی شهری

پس از شناسایی و تعیین مفاهیم و مقوله‌ها، نیاز بود تا عناصر استخراج‌شده در چارچوبی مشخص تحلیل شوند و مدل پارادایمی تولید شود. مطابق اصول نظریۀ زمینه‌ای، ابعاد و مؤلفه‌های مدل پارادایمی حاصل از اقتصاد شبانۀ مبتنی بر خرده‌فروشی در قالب 5 بُعد اصلی شرایط علی، زمینه‌ای، مداخله‌گر، راهبردی و پیامدی بررسی شدند. شرایط علی شامل عوامل مؤثر بر توسعه یا عدم توسعۀ اقتصاد شبانه در تضاد با اقتصاد روزانه است که تعیین می‌کند کدام علت‌ها به شکل‌گیری اقتصاد شبانه در فضاهای شهری منجر می‌شوند. زمینه دربرگیرندۀ هدف از حضور در فضای اقتصاد شبانه و هدف از توجه به آن است. در کنار زمینه‌های یادشده، شرایط مداخله‌گری نیز وجود دارد که همواره بر عملکرد عوامل زمینه‌ای تأثیر می‌گذارد که دربرگیرندۀ عواملی مانند مدیریت اقتصادی و محیطی شهر، مدیریت انتظامی فضاها، عوامل محیطی و غیره است. راهبردها تشدید یا تضعیف‌کنندة زمینه هستند. پیامدها نتیجۀ شرایط علی، زمینه‌ای، مداخله‌گر و راهبردی هستند که به بروز پیامدهای مانع یا فعال اقتصاد شبانه در فضای شهری منجر می‌شوند و بر اقتصاد شهر اثرگذار هستند. بر این‌ اساس، تفسیر مدل پارادایمی اثر خرده‌فروشان اقتصاد شبانه در اقتصاد شهری به شرح زیر است.

شرایط علی اقتصاد شبانۀ مبتنی بر خرده‌فروشی

شرایط علی به چرایی و چگونگی واکنش افراد (سوژه‌ها) به یک پدیدۀ مشخص اشاره دارد (استراوس و کوربین، 1392). بررسی اثرات علی اقتصاد شبانۀ مبتنی بر خرده‌فروشی در اقتصاد شهری نشان می‌دهد اقتصاد شهری شبانۀ خرده‌فروشان در تنش با اقتصاد روزانه شکل می‌گیرد و محدودیت فضای کسب‌وکار روزانه، حجم و تراکم ترافیکی و انسانی روز، تنش با بازار رسمی (اصناف و صاحبان مغازه‌ها)، مشکلات تردد در فضای مرکزی شهر، حجیم بودن کالای فروشی و نبود فضا، انتظار و زمان محدود مشتری برای نگاه کردن و انتخاب کالا، درگیری با مأموران اجرایی شهرداری، امکان کنترل و نظارت بر کالا با توجه ‌به تراکم و شلوغی انسانی فضا، فشار ناشی از تردد خودروها و آلودگی صوتی روزانه، مشغول بودن به کار دیگر و عدم امکان حضور در بازار روزانه، امکان انتقال و جابه‌جایی محدود کالا در روز و کمبود فضای پارکینگ روزانه موجب می‌شوند تا خرده‌فروشان در فضای شب و با کاهش حجم ترافیک و تعطیلی بازار رسمی فعالیت خود را آغاز کنند. بررسی شرایط علی نشان می‌دهد در بافت مرکزی شهر زنجان، فضا در زمان روز با تراکم انبوه خودرو، انسان و فعالیت روبه‌رو است و محدودیت فضایی برای استقرار خرده‌فروشان به‌شدت وجود دارد. هرچند برخی از خرده‌فروشان در زمان روز در حدفاصل میدان انقلاب به سمت سعدی وسط مشغول فعالیت هستند که البته با چالش‌های جدی مواجه هستند که خود نیازمند پژوهش و بررسی‌های جداگانه‌ است. با این‌ حال، خرده‌فروشان در تعامل و هم‌زیستی هرچند تنش‌آمیز با کاسبان رسمی و همدیگر در زمان روز نیز فعالیت دارند و با تعطیلی بازار روزانه، جای خود را به فعالان جدید اقتصادی (خرده‌فروشان شبانه) می‌دهند. نمونه‌ای از مصاحبه‌های انجام‌شده با فعالان اقتصادی شبانه در ادامه آمده است که نتایج آن‌ به تولید مقوله‌های یادشده منجر شده است.

مصاحبه با فروشندۀ کفش در خیابان امام (پیاده‌راه امام): حدود سه سالی است شب‌ها از ساعت 8 تا حدود 12 در پیاده‌رو فعالیت می‌کنم. قبلاً چند سالی روزها به صورت سیار در خیابان بساط پهن می‌کردم. شب‌ها بهتر از روزها است چون هم با کاسبان دیگر و هم با مأموران شهرداری درگیری پیدا نمی‌کنیم هم عمدتاً شهروندانی که شب برای خرید می‌آیند مشتری واقعی هستند. شب‌ها ترافیک کمتر است و ما راحت می‌توانیم کالاها را جابه‌جا کنیم و خودرویمان را کنار وسایلمان پارک کنیم. خدا را شکر از درآمدمان راضی هستیم. بالاخره هر کاری سختی خودش را دارد. مدتی خواستم به شرکت صنعتی بروم آنجا کار کنم ولی حقوق پایه می‌دادند که با شرایط زندگی من و شرایط اقتصادی ناشی از گرانی سازگاری نداشت. الان صبح‌ها با توجه ‌به کالای مورد نیاز با عمده‌فروشان یا تولیدکنندگان هماهنگ می‌کنم کالای بنده را بفرستند. گهگاهی هم از طریق دیوار به صورت تلفنی کفش می‌فروشم. البته به مشتری‌هایی که دائمی هستند و از بنده کفش خریدند شمارۀ تماس دادم که گاهی زنگ می‌زنند و سفارش کفش می‌دهند که برایشان می‌فرستم. کفش‌های عمدتاً تولید تهران است و با توجه ‌به قیمتی که می‌دهیم از نظر کیفیت هم بد نیست. چون ما معمولاً بر خلاف سایر فروشنده‌ها که دنبال سود بیشتر هستند دنبال مشتری بیشتری هستیم. به همین خاطر مقدار سودمان را پایین آوردیم و حدود 20 الی 30 درصد از فروش سود می‌بریم، هرچند تمام چانه‌زنی خودمان را می‌کنیم تا از تولیدکننده ارزان‌تر بخریم یا شرایط پرداخت را زمان‌بر کنیم. پیاده‌راه امام انصافاً کیفیت خوبی دارد هم تمیز است هم پیاده‌رو بزرگ است هم روشنایی خوبی دارد و هم اینکه شب‌ها محل تردد و پیاده‌روی و گشت‌وگذار شهروندان است که همین باعث می‌شود بازار ما رونق بگیرد. عمدۀ بازار ما معمولاً از اواسط بهار تا اواسط پاییز است. بعد از آن هوا سرد می‌شود و امکان فروش و پهن کردن بساط برای همیشه وجود ندارد. هرچند تمام فصول ما هستیم ولی در فصل سرد معمولاً به صورت موردی زمانی که هوا خوب است بساط پهن می‌کنیم. گاهی روزهای جمعه که بازار تعطیل و ترافیک مرکز شهر کمتر است زمان ظهر بساط پهن می‌کنیم که البته با مشکلات متعددی مانند برخورد شهرداری مواجه می‌شویم. به هر صورت شب‌ها بیشتر فعالیت می‌کنیم و خدا را شکر راضی هستیم. با توجه ‌به غیررسمی لحاظ شدن شغل ما، نگاه مثبتی به شغل ما وجود ندارد و گاهاً فکر می‌کنند کالاهای ما معیوب یا دارای ایراد یا دست‌دوم هستند که ارزان می‌فروشیم. از طرفی هم شغل ما فاقد پوشش‌های بیمه‌ای است و ما خودمان به صورت خویش‌فرما بیمه می‌شویم که هزینه‌اش نسبتاً زیاد است. نبود جای انبار، عدم امکان اجارۀ مغازه، انبار کردن محصول در محل سکونت، نبود پشتیبانی و حمایت‌های مالی (مانند وام)، نبود مکان مشخص سامان‌دهی‌شده برای بازار شب، نگاه منفی مدیریت شهری به ما و کالای ما و گاهاً رفتار قهرآمیز با ما از جملۀ مشکلات ما هستند.

شرایط زمینه‌ای اقتصاد شبانۀ مبتنی بر خرده‌فروشی

شرایط زمینه‌ای که به شکل‌گیری اقتصاد شبانه در بافت مرکزی شهر منجر می‌شود را می‌توان در کسب درآمد و معیشت خانواده دانست که با توجه ‌به زمینه‌های موجود در فضای شهری، زمان شب را برای فعالیت اقتصادی مهیا می‌کند. امنیت فضا، روشنایی مطلوب، مبلمان، کف‌سازی و بهداشت مناسب، ایمنی تردد، ترافیک روان، وجود فضای پارکینگ فروشنده و خریدار، لطافت و تمیزی هوای شبانه، آرامش روحی و روانی شهروندان در شب، گردش و تفریح شبانۀ شهروندان، تمایل به خرید واقعی، مطلوبیت کالایی و بهداشت ارائۀ آن در شب، تنوع کالا، ارزانی و کیفیت کالایی در کنار مشتری‌مداری فروشندگان و خرید بدون استرس و تراکم روزانه از جملۀ عوامل زمینه‌ای توسعۀ اقتصاد شبانۀ مبتنی بر خرده‌فروشی هستند. اگرچه در اوایل شب شاهد تلاقی اقتصاد شبانه و اقتصاد روزانه هستیم که اندکی در تضاد کارکردی با همدیگر هستند که همین تضاد به تنش کسب‌وکار فعالان نیز منجر می‌شود، به‌تدریج با تعطیلی اقتصاد رسمی روزانه این اقتصاد مبتنی بر خرده‌فروشی شبانه است که فعالیت غالب اقتصادی می‌شود. با شروع به کار اقتصاد شبانه، مشتریان این نوع اقتصاد نیز متفاوت می‌شوند و با تغییر سنی و جنسی، خریداران قشربندی اجتماعی ویژۀ خود را پذیرا می‌شوند. مشتریان اقتصاد روزانه کسانی هستند که عمدتاً با هدف خرید به بازار مراجعه و با استرس ناشی از تراکم محیطی کالای مورد نیاز خود را تأمین می‌کنند و عمدتاً به لحاظ سنی جوان، تنها، دونفره (با دوست، با مادر یا پدر) هستند؛ اما این موضوع در اقتصاد شبانه تغییر ماهیت می‌دهد و ضمن کاهش تراکم محیطی، هدف خرید در کنار اهداف گردشی و تفریح شکل‌ می‌گیرد و قشربندی جمعی، گروهی و خانوادگی پیدا می‌کند. آنچه شرایط زمینه‌ای منطبق و مرتبط با عوامل علی را به وجود می‌آورد تفاوت کارکردی اقتصاد شبانه و روزانه است که در کنار کیفیت محیطی مطلوب، تراکم کم، آرامش روانی فضا، حس دیدن و توقف طولانی در محیط، التقاط گردش و خرید و آسودگی روانی ناشی از خلوت بودن شب، رونق بازار شبانه را به دنبال دارد. در کنار این عوامل، عواملی مانند رفتار قهرآمیز مدیریت شهری با کاسبان، سامان‌دهی ‌نشدن فضا برای خرده‌فروشان، پراکندگی نامشخص خرده‌فروشان در فضاها، نبود امکان تن زدن[xxiv] کالا (به‌ ویژه لباس) در فضای شبانه و خودجوش بودن خرده‌فروشان و کم‌توجهی مدیریت شهری به سامان‌دهی و توسعۀ اقتصاد شبانه ممکن است موانع زمینه‌ای اقتصاد شبانه باشند.

شرایط میانجی اقتصاد شبانۀ مبتنی بر خرده‌فروشی

شرایط میانجی یا مداخله‌گر دسته‌ای از عوامل و متغیرها است که اثربخشی اقدامات برنامه‌ریزان را خنثی می‌کنند. وجود عوامل مداخله‌گر همواره سبب می‌شود تا فشار بیشتری به سیستم وارد شود و انرژی و کارایی آن کاهش یابد (استراوس و کوربین، 1392، ص. 54). به ‌عبارت ‌دیگر، این شرایط به عوامل و عناصری مناسب یا نامناسب اشاره دارند که اثرات یک یا چند عامل تغییر را کندتر یا فعال‌تر می‌کنند (محسنی تبریزی، 1395، ص. 148). در اقتصاد شبانۀ مبتنی بر خرده‌فروشی، آنچه اثر ساختاری بر رونق این اقتصاد گذاشته است کیفیت محیطی بافت مرکزی شهری زنجان و بازطراحی آن در چند سال اخیر است که به ایجاد فضای خوشایند و گردش‌پذیر منجر شده است. فضای شبانۀ بافت مرکزی شهر زنجان در میدان انقلاب، خیابان امام و مجموعۀ سبزه‌میدان فضایی مردم‌پذیر و جذاب است که با استقرار خرده‌فروشان اقتصادی، گردش و خرید شبانه را پویاتر کرده است. شرایط مداخله‌ای ناشی از ارتقای کیفیت محیطی بافت مرکزی، عریض کردن پیاده‌رو، پیاده‌محور کردن، طراحی و جاگذاری مبلمان، کف‌سازی و نورپردازی منطبق بر بافت تاریخی شهر فعالیت شبانه‌محور را تقویت کرده است. مطالعات حاصل از مشاهده و مصاحبه نشان می‌دهند کیفیت محیطی در سال‌های اخیر بر شکل‌گیری اقتصاد شبانۀ بافت مرکزی شهر اثرگذاری مؤثری داشته و آن را رونق بخشیده است. در کنار این عوامل، مشتری‌مداری کاسبان، کیفیت کالایی نسبتاً مطلوب، قیمت مناسب کالا نسبت به بازار روزانه در کنار تأمین امنیت بافت با حضور مستمر نیروی انتظامی از جملۀ شرایط میانجی توسعۀ اقتصاد شبانه هستند. نابه‌سامانی پراکنش و توزیع کاسبان در فضا، رهاشدگی و کم‌توجهی به مدیریت بازار شبانه، ضعف برنامه‌ریزی و نبود برنامۀ مشخص برای توسعۀ کمی و کیفی اقتصاد شبانه، رفتار نسبتاً نامناسب عوامل مدیریت شهری (اجرایی) با کاسبان و نگاه مبتنی بر جمع‌آوری از جملۀ عوامل منفی و مانع میانجی یا مداخله‌گر توسعۀ اقتصاد شبانه هستند.

نمونۀ مصاحبه با یکی از فروشندگان اسباب‌بازی با لحاظ شرایط میانجی: علت انتخاب این فضا برای فروش کالا کیفیت محیطی آن است. کف مناسب پیاده‌رو، بزرگ‌ بودن آن، نورپردازی مناسب، وجود محل نشستن و استراحت، برخورداری از حمل‌ونقل عمومی شبانه‌روزی، وجود آثار تاریخی و باستانی اطراف موجب شده‌اند تا ما اینجا بساط خود را پهن کنیم. با توجه ‌به اینکه اسباب‌بازی به دلیل تنوع حجم و اندازه، فضای بیشتری را نیاز دارد تا هم بتواند کالا را نمایش دهد و هم مانع تردد نشود، اینجا به دلیل عریض شدن پیاده‌رو و پیاده‌راه شدن آن امکان نمایش کالا را فراهم می‌آورد. ما قبلاً در جای دیگر شهر مانند میدان آزادی یا حاشیۀ بزرگراه 22 بهمن کالای خود را می فروخیتم که خود مشکلات ایمنی و انتظامی بسیاری را برای ما به وجود می‌آورد و مشتری زیادی هم نمی‌آمد. از وقتی که این فضا درست شده است هم کالا را بهتر می‌توانیم نمایش دهیم و هم مشتری‌هایمان زیاد شده‌اند. البته ما خودمان هم کالا را با قیمت مناسب و کمتر از روز به مشتری می‌دهیم و هم سعی می‌کنیم کالا باکیفیت باشد. مشکل اصلی ما در حال حاضر عدم امکان فروش در فصول سرد و بارانی سال است چون اینجا اجازۀ نصب موقت چادرپوش را نمی‌دهند. حتی گاهاً مأموران شهرداری در هنگام شب، با وجود خلوت بودن فضا و عدم مزاحمت، اجازۀ فعالیت را هم نمی‌دهند که باعث درگیری ما با آنان می‌شود که امر خوشایندی نیست. بالاخره شب است، تراکم خودرو کم است و مغازه‌ها بسته شده‌اند و ما هم برای کسی مزاحم نیستیم که این برخوردها بشود. البته، مدتی است که دیگر کاری با ما ندارند. بهتر بود به‌جای اینکه مانع کار بشوند بیایند فضا را برای فعالیت موقت شبانۀ ما (مانند فضای درست‌شده برای کافی‌شاپ‌های شبانه در بلوار اشراق) ایجاد کنند تا هم ما با آرامش‌خاطر فعالیت کنیم و شهر را سرزنده نگه داریم. مأموران نیروی انتظامی همیشه اینجا هستند و ما خیالمان راحت است که امنیت در اینجا برقرار است و ما مشکل دزدی و درگیری زیاد نداریم.

شرایط راهبردی اقتصاد شبانۀ مبتنی بر خرده‌فروشی

در نظریۀ داده‌بنیاد، راهبرد به ارائۀ راه‌حل‌هایی برای مواجهه با پدیدۀ تحت مطالعه اشاره دارد که هدف آن اداره‌ کردن پدیدۀ تحت مطالعه، رفتار قهرآمیز و حساسیت نشان ‌دادن نسبت به آن است (سلیمانی و همکاران، 1398، ص. 44). راهبرد مکانیسم و تدبیری است که در مواجهه با پدیده به کار گرفته می‌شود. کنش‌گران به منظور تحقق پدیده به تدابیری می‌اندیشند و بر اساس شرایط و امکانات موجود راهبردی را اخذ می‌کنند. به‌ عبارت ‌دیگر، راهبرد کنش‌هایی هدفمند است که برای حل یک مشکل با نیل به اهدافی انجام می‌شوند و با انجام آن‌ها پدیده محقق می‌شود. در نظریۀ استراوس و کوربین، شرایط زمینه‌ای و شرایط میانجی هر دو بر راهبردها ناظر و متوجه فعالیت‌ها و برنامه‌هایی هستند که به تحقق و شکل‌گیری پدیده منجر می‌شوند (طاهری بنچناری و همکاران، 1397، ص. 159). راهبردها تشدید یا تضعیف‌کنندة زمینه هستند (فرهنگی و همکاران، 1399، ص. 180). شرایط راهبردی مقابله با چالش‌های اقتصاد شبانه را می‌توان در سامان‌دهی نشدن این بازار در شهر زنجان دانست. فعالان اقتصادی این بازار  در حال حاضر به شیوۀ خودجوش فعالیت می‌کنند. راهبرد واکنشی به چالش‌های بازار شبانه را می‌توان شامل دو بُعد چالش‌های خرید و فروش و چالش مدیریت دانست. در بُعد راهبردهای خرید و فروش، امکان بازپس‌گیری کالا توسط فروشنده، امکان تعویض کالا، امکان سفارش‌پذیری، امکان سامان‌دهی و نظم‌دهی پراکندگی، امکان نقل‌وانتقال پول و امکان استفاده از کارت‌خوان‌ها وجود دارد که فعالان عمدتاً این راهبردها را انجام می‌دهند. منتها با توجه ‌به تنوع کالا و حجم فروش ممکن است در زمان بازپس‌گیری یا تعویض کالای مشابه آن کالا موجود نباشد که همین امر گاهاً نارضایتی خریدار و فروشنده را در بازپس‌گیری به دنبال دارد و البته، معمولاً فروشنده کالا را پس می‌گیرد و وجه آن را پرداخت می‌کند. این امر ناشی از عدم وجود شرایط امتحان کالا در محل است که با ایجاد شرایط امتحان‌کردن کالا (مانند پوشیدن، تن زدن و غیره) حل می‌شود. در سوی دیگر، چالش نابه‌سامانی و پراکندگی فضایی نامنظم بازار وجود دارد که هرچند با هم‌فکری کاسبان تا حدودی این موضوع نظم می‌یابد، با توجه ‌به تنوع کالای فروشی شرایط ایجاد تنش شکل می‌گیرد و عمدتاً راهبرد مدیریت شهری در مواجهه با این بازار راهبرد رهاشدگی یا جمع‌آوری قهرآمیز آن است. با توجه ‌به مشاهده‌ها و مصاحبه‌های انجام‌شده، می‌توان گفت در حال حاضر شیوۀ مدیریت این بازار به صورت خودجوش توسط فروشندگان انجام می‌شود که ضرورت ورود برنامه‌ریزان و فعالان مدیریت شهری را برجسته می‌کند.

شرایط پیامدی اقتصاد شبانۀ مبتنی بر خرده‌فروشی

آخرین اصطلاح پارادایمی در روش استراوس و کوربین پیامدهاست. هرجا انجام یا عدم انجام عمل یا تعاملی معین در پاسخ به یک امر یا مشکل یا به ‌منظور اداره یا حفظ موقعیتی از سوی فرد یا افرادی انتخاب شود، پیامدهایی پدید می‌آیند (استراوس و کوربین، 1392، ص. 156). شرایط پیامدی حاصل عوامل چهارگانۀ علی، زمینه‌ای، مداخله‌گر و راهبردی است که به بروز پیامدهای مانع یا فعال عمل منجر می‌شود (دویران و غایب‌لو، 1403). در شرایط اقتصاد شبانۀ شهر زنجان، پویا شدن فضای شبانۀ زیست شهری، توسعۀ اقتصادی در مقیاس خرد شهری و رونق تدریجی آن، افزایش سطح معیشت خانوار، ارتقای کیفیت محیطی و سرزنده‌سازی حیات شبانه، التقاط کار و گردش شبانه، رضایت از خرید و فروش کالا، ایجاد و رونق چرخۀ تولید و فروش شهری و ارزش افزودۀ ناشی از گردش مالی از جملۀ پیامدهای فعال حاصل از عوامل چهارگانۀ بالا هستند. در سوی دیگر، گسترش تنش قهری مدیریت شهری و کاسبان ناشی از عدم سامان‌دهی فضا، ایجاد موانع و کاهش کیفیت میحطی ناشی از گستردگی فعالیت و فعالان خودجوش شبانه، کاهش تدریجی امنیت محیطی با توجه ‌به روند رو به رشد بازار شبانه، برهم خوردن آرامش روانی و روحی شهروندان و به چالش کشیده شدن هم‌زمان کار و گردش ناشی از نابه‌سامانی تدریجی محیط، فصلی شدن بازار، کاهش کنترل‌پذیری امنیت فضا و ایجاد تنش‌های فعالیت، کار و تفریح شبانه، افت تدریجی رونق بازار و تغییر ساختار قشربندی اجتماعی شبانه از جملۀ پیامدهای مانع عدم مدیریت و برنامه‌ریزی بازار شبانه هستند. شرایط پیامدی نشان می‌دهد ظرفیت تلفیق کار و گردش در بازار شبانه به اندازه‌ای است که می‌تواند ضمن توسعۀ اقتصادی شهر، توسعۀ اجتماعی را نیز به دنبال داشته باشد؛ زیرا شهروندان با حضور در فضای زیست شهری، ضمن تقویت حیات شبانه و سرزنده نگه داشتن محیط شهری، اقتصاد شهری را نیز رونق می‌دهند و در تعامل وابسته به هم پایداری شهری را دنبال می‌کنند. مطالعات پیامدی نشان می‌دهند تعامل وابستۀ اقتصاد شبانه با حیات اجتماعی شبانه تعاملی است مبتنی بر کیفیت محیط و کیفیت بازار که ضمن تأمین آرامش روحی و روانی شهروندان، رونق اقتصادی شهر را نیز به دنبال دارد. با این توصیف، مدل منطبق بر شرایط‌های یادشده و پیامدهای حاصل از آن‌ها در قالب مدل پارادایمی داده‌بنیاد بر اساس وابستگی اقتصاد شبانه و حیات شهری به شرح شکل (3) تبیین می‌شود.

شکل 3- مدل پارادایمی کنش توسعۀ اقتصاد شبانۀ مبتنی بر خرده فروشی در فضای شهری

نتیجه‌گیری کلی و پیشنهادها

برون‌دادهای ساختار اقتصادی نشان می‌دهند مقاصد خرید و فروش کالاهای تولیدی عمدتاً در شهرها استقرار می‌یابند و این شهرها هستند که اقتصاد تولید را در خود مبادله می‌کنند. بستر بازرگانی و مصرف کالاهای مختلف به ‌ویژه کالاهای مورد نیاز خانوارهای شهری یکی از بخش‌های مهم اقتصاد شهری است که همواره پیچیدگی مفهومی و عملیاتی نیز دارد. بازار شبانۀ مبتنی بر خرده‌فروشی عمدتاً در فضای شهری فعال و پویا مانند بافت مرکزی شهر یا میادین و توقفگاه‌های پرتردد شکل‌ می‌گیرد و بر فضای شهری تأثیر می‌گذارد. کیفیت محیطی فضا و اقتصاد شبانه نه در تقابل بلکه در تعامل چندسویه با یکدیگر قرار دارند و هم بر یکدیگر اثر می‌گذارند و هم از یکدیگر تأثیر می‌پذیرند. ممکن است این تأثیر به ارتقای کیفیت محیطی یا ارتقای بازار منجر شود یا ممکن است برعکس عمل کند و این دو اثرات مانع بر یکدیگر ایجاد کنند. مطالعۀ حاضر با هدف به‌کارگیری مدل داده‌بنیاد بر روی اقتصاد شبانه مبتنی بر خرده‌فروشان شهری مستقر در بافت مرکزی شهر زنجان انجام شد. یافته‌ها نشان می‌دهد اقتصاد شبانۀ شهر زنجان در حال حاضر در تعامل با محیط شهری عمل می‌کند و در فاصلۀ زمانی فعالیت سعی بر ایجاد کنش فعال در محیط دارد. یافته‌ها تعامل بین محیط و شکل‌گیری و توسعۀ بازار شبانه را در عوامل مقوله‌ای قشربندی گروهی و خانوار، کیفیت طراحی و مبلمان شهری، کف‌سازی مطلوب، نورپردازی، تراکم کم، حمل‌ونقل عمومی، عدم التقاط با بازار روزانه، ارائۀ کالای نسبتاً مطلوب، قیمت مناسب، مشتری‌مداری، کاهش تنش و درگیری با کاسبان رسمی، وسعت فضا، سهولت تردد و حمل‌ونقل، نظم و آرامش، ایمنی و امنیت فضا تفسیر می‌کند. یافته‌ها نشان می‌دهد پیامدهای مانع و فعال در توسعه یا عدم توسعۀ اقتصاد شهری مبتنی بر اقتصاد شبانه وجود دارند که لازم است پیامدهای فعال توسعه یابند و موانع برطرف شوند. در مدل پارادایمی اقتصاد شبانه، رهاشدگی بازار شبانه و رفتار قهرآمیز با آن در نظام برنامه‌ریزی و مدیریت شهری پیامد مانع مهم و ایجاد محیط پویا با ترکیب گردش و تفریح با کسب‌وکار شبانه در فضای شهری مهم‌ترین پیامد مثبت است. در نتیجه، اقتصاد شبانۀ مبتنی بر خرده‌فروشان اقتصادی در بافت مرکزی شهر زنجان با گذر از رویکرد سنتی زندگی روزانه (استراحت شبانه)، ضمن تمرکز فعالیت‌های خود در ساعت‌های اولیۀ شب و حفظ حریم اجتماعی خانواده، با تعامل حیات اجتماعی و شبانۀ شهر به‌تدریج در حال گسترش است. این موضوع نیاز به ورود برنامه‌ریزان و فعالان مدیریت شهری را ضروری می‌کند؛ زیرا با گسترش خودجوش و بدون برنامه‌ریزی این بازارها در زمان شب چالش‌های جدید شهری ایجاد خواهند شد و شاید با برنامه‌ریزی دیرهنگام نتوان سامان‌دهی لازم را انجام داد. در این راستا، پیشنهاد می‌شود:

• در طرح‌های توسعۀ شهری (موضعی و موضوعی) به اقتصاد شهری مبتنی بر شب توجه و در طراحی فضا این موضوع لحاظ شود.
• سامان‌دهی بازارهای موجود در فضای شبانه ضرورتی فوری است تا بتوان پراکندگی و توزیع نامناسب آن‌ها در فضای شهری را سامان‌مند کرد.
• ضرورت دارد تا مدیریت شهری برنامه‌ریزی روزانه، نظارت و کنترل فضا را به منظور هدایت و سامان‌دهی و نه رفتار قهرآمیز انجام دهد.
• تأمین فضای مناسب شبانه در فصول سرد، ضمن رونق اقتصاد شبانه، حیات شهری نیز ارتقا را می‌دهد.
• تحت پوشش قرار دادن بیمه‌ای و حمایت‌های مالی نظام تأمین اجتماعی، اقتصادی و بانکی کشور در قالب‌های مختلف رونق اقتصاد شبانه را موجب می‌شود.
• ضرورت مشارکت‌پذیری از طریق شیوه‌های تسهیل‌گری برای نظم‌دهی و سامان‌دهی بازار شبانه انجام شود.
• ایجاد کنش‌گری ارتباطی با حضور یکپارچۀ فعالان اقتصاد شبانه و مدیریت شهری برای سامان‌دهی و رونق اقتصاد شبانه ممکن است مؤثر واقع شود.
• تدوین و اجرای برنامه‌های راهبردی و سیاست‌های اجرایی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت برای ارتقای کیفیت محیطی پیشنهاد می‌شود.

[i] Franco Bianchini

^[ii] Almaden & Veloso

^[iii] Colon

^[iv] Gong

^[v] Guilin

^[vi] Wang

^[vii] Abitria

[viii] Albay

[ix] Carmona

[x] Paul Chatron

[xi] Robert Hollands

[xii] Leon Kritzman

[xiii] Chep man

[xiv] Heath

[xv] Stickland

[xvi] Biankin

[xvii] Montgomery

[xviii] Kevin Linch

[xix] Jane Jacobs

^[xx] Roberts Shaw

^[xxi] Talbot

[xxii] Grounded Theory

[xxiii] Strauss & Corbin

[xxiv] معادل عرفی این کلمه پرو کردن است.