کالبدشکافی آثار داستانی خالد حسینی با تمرکز بر عناصر روان‌شناختی

مقدمه

رمان‌های خالد حسینی به‌ویژه بادبادک‌باز، هزار خورشید تابان و ندای کوهستان از پس‌زمینۀ افغانستان فراتر می‌رود و جوامع گسترده‌ای را با فرهنگ‌ها و ساختارهای مختلف پوشش می‌دهد که در آنها مضامین علمی، روان‌شناختی و جامعه‌شناختی درهم‌آمیخته می‌شوند. این عناصر، درک ما را از رفتار انسان، تأثیر پایدار تروما و بافت اجتماعی پیچیده در روایت‌های او عمیق‌تر می‌کند.

خالد حسینی مدرک کارشناسی خود را در رشتۀ زیست‌شناسی دانشگاه سانتاکلارا اخذ کرد و پس‌از فارغ‌التحصیل شدن در رشتۀ پزشکی از دانشگاه سن‌دیگو، در سال 1996 در رشتۀ تخصصی پزشکی داخلی مشغول به تحصیل شد. حسینی در روایت‌ها از دانش پزشکی خود بهره می‌برد و درک عمیقی از پیامدهای جنگ را منعکس می‌کند. کاربست علم پزشکی داستان‌سرایی او را غنی می‌کند و دیدگاهی منحصربه‌فرد در مورد رنج و شفای انسان ارائه می‌دهد. علاوه‌بر این، در آثار او به نقش علم پزشکی در شکل‌دهی زندگی و سرنوشت شخصیت‌هایش اشاره می‌کند.

شهرت حسینی نه‌تنها از گیرایی داستان‌سرایی وی، از کاوش در تجربه‌های پیچیدۀ انسانی و زمینه‌های اجتماعی ناشی می‌شود. روایات او مرزهای ادبی متعارف را می‌شکند و زمینۀ مناسبی را برای تحقیقات میان‌رشته‌ای فراهم می‌کند. حسینی با به‌کارگیری سبک روایی، مضامین خود را در دسترس قرار می‌دهد و در عین حال درک چندوجهی از شخصیت‌هایش را ارائه می‌دهد. رمان‌های او به موضوع‌هایی مانند جنگ، آوارگی، حقوق بشر و عدالت اجتماعی می‌پردازد و با طنین عاطفی خود از مرزهای فرهنگی و جغرافیایی فراتر می‌رود.

مهارت حسینی در توصیف‌ منظره‌های زنده و به‌ یاد ماندنی به تصویر کشیده می‌شود و خوانندگان را قادر می‌سازد تا با شخصیت‌هایی از فرهنگ‌ها، مذهب‌ها یا نژادهای گوناگون ارتباط عاطفی برقرار کنند. عمق عاطفی آثار او چه عذاب خیانت را به تصویر بکشد و چه لذت ارتباط، به‌طور خاصی قدرتمند است و همدلی را در بین خوانندگان تقویت می‌کند. پیمایش ماهرانه او در موضوع‌های روان‌شناختی همراه با اصالت فرهنگی موقعیت او را به‌عنوان نویسنده‌ای محترم و تأثیرگذار تثبیت می‌کند.

در قلمرو نظریۀ روانکاوی مفاهیم کلیدی زیگموند فروید و کارل یونگ ابزارهای بی‌بدیلی برای تشریح پیچیدگی‌های روان‌شناختی در رمان‌ها ارائه می‌دهند. نظریۀ فروید دربارۀ ضمیر ناخودآگاه که به‌عنوان مخزنی از امیال و ترس‌های سرکوب‌شده عمل می‌کند، بر این اصل استوار است که بسیاری از رفتارها و تجربه‌های افراد تحت‌تأثیر انگیزه‌ها و خاطراتی قرار دارند که در ضمیر ناخودآگاه آنان پنهان شده‌ است. این نظریه به درک عمیق‌تر ریشه‌های رفتارهای شخصیت‌ها و درگیری‌های درونی آنان کمک می‌کند (نصیری، 1403). در مقابل، کارل یونگ با معرفی مفهوم ناخودآگاهِ جمعی، نظریه‌ای را مطرح کرد که براساس آن تمام انسان‌ها دارای سطحی مشترک از ناخودآگاه هستند که شامل کهن‌الگوها و نمادهای اسطوره‌ای می‌شود. این نمادها و تصاویر که در طول تاریخ و در میان فرهنگ‌های مختلف تکرار شده است به تحلیل لایه‌های زیرین انگیزه‌ها و اعمال شخصیت‌ها کمک می‌کند (Jung, 1959/1398). علاوه‌بر این، بهره‌گیری از چارچوب‌های نظری امکان کاوش درون‌مایه‌هایی نظیر سرکوب، انتقال روانی و روند فردیت‌یابی را فراهم می‌کند که همگی به شکل‌گیری شخصیت‌ها و توسعۀ خط سیر داستانی کمک می‌کند (Smadja, 2019/1401). به‌این‌ترتیب، تحلیل روانکاوانه نه‌تنها به واکاوی ساختار ذهنی و عاطفی شخصیت‌ها می‌پردازد، بلکه بسترهای فرهنگی و اجتماعی را آشکار می‌کند که در پس‌زمینۀ این تجربه‌ها نهفته است و در نهایت به فهم جامع‌تری از داستان و ابعاد مختلف آن منجر می‌شود (جمشیدی، 1402).

هدف این مقاله کالبدشکافی جنبه‌های مختلف آثار حسینی با تمرکز بر عناصر روانی درون است. با بررسی عمق شخصیت‌های داستانی او و معضلات اخلاقی که شخصیت‌ها با آنها روبه‌رو هستند ما موضوعات فراوانی را برای بحث‌های تأملی کشف می‌کنیم. دیدگاه‌های علمی، روان‌شناختی و جامعه‌شناختی به‌کاررفته در روایت‌های حسینی تأثیر متقابل پیچیدۀ بین آموخته‌های انسانی را آشکار می‌سازد که با کاوش در این جنبه‌ها درک عمیقی از اهمیت آثار ادبی حسینی به دست می‌آوریم. آثار حسینی ما را دعوت می‌کند تا شاهد هم‌گرایی ادبیات با دیگر علوم باشیم.

1.2 پیشینۀ تحقیق

آثار ادبی تحسین‌شدۀ خالد حسینی به‌دلیل بینش‌های عمیق اجتماعی و روان‌شناختی‌شان موضوع پژوهش‌های گوناگونی بوده است. این مطالعات عمدتاً به بررسی پیچیدۀ مسائل اجتماعی و تحلیل شخصیت‌ها در چارچوب روایت‌های او می‌پردازند. تحقیقات مستقل و جامع در این حوزه محدود است؛ اما چندین اثر درخور توجه به درک رمان‌های حسینی از منظر روان‌شناسی اجتماعی کمک کرده است که می‌توان نمونه‌های زیر را نام برد:

غافل حربی (1388) در پایان‌نامه‌ای با عنوان « گناهان و جبران: مطالعه‌ای رفتارگرایانه از رمان تاوان (2001) به قلم ایان مک‌ایوان و رمان بادبادک‌باز (2003) نوشتۀ خالد حسینی» به بررسی کتاب بادبادک‌باز در کنار کتاب تاوان ایان مک‌ایوان از دیدگاه نظریۀ رفتارگرایی در روان‌شناسی می‌پردازد. هدف این مطالعه بررسی حالت‌های روانی شخصیت‌ها با تمرکز بر واکنش‌ها و دگرگونی‌های آنان است که بر جنبه‌های احساس گناه، شرطی‌سازی عملی و رفتار کلامی تأکید و تحلیلی انتقادی و رفتارگرایانه از رمان‌ها ارائه می‌کند.

اویسی و عارفی (1402) در مقالۀ «بررسی مؤلفه‌های واقع‌گرایی و طبیعت‌گرایی در آثار خالد حسینی: مرور رمان‌های بادبادک‌باز و هزار خورشید تابان» به تحلیل چگونگی استفادۀ حسینی از واقع‌گرایی و طبیعت‌گرایی برای به تصویر کشیدن چشم‌اندازهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی افغانستان می‌پردازد. این مقاله به موضوع‌هایی همچون دوستی، روابط خانوادگی، عشق، خیانت، شجاعت، ترس، جنگ، تجاوز و مهاجرت اشاره دارد و تأثیر عمیق وقایع تاریخی را بر زندگی فردی نشان می‌دهد. این پژوهش با تمرکز بر این عناصر به تعهد حسینی در بازنمایی تجربه‌های واقعی مردم افغانستان در میان آشفتگی‌ها تأکید می‌کند.

نوروزی و همکاران (1393) در مقاله‌ای با عنوان «تحلیل جامعه‌شناختی شخصیت در رمان بادبادک‌باز» بر رشد شخصیت در «بادبادک‌باز» حسینی تمرکز دارد و براساس دیدگاه جامعه‌شناختی تعاملات پیچیدۀ شخصیت‌ها و زمینه‌های اجتماعی درون رمان آشکار می‌شود.

این مجموعه‌آثار شالوده‌ای را تشکیل می‌دهد که پژوهش حاضر بر آن بنا می‌شود و هدف آن کشف بیشتر عناصر روان‌شناختی اجتماعی در رمان‌های حسینی است. با بررسی این ابعاد، مقاله به‌دنبال درک دقیق‌تری از رابطۀ پیچیده بین ادبیات، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی است که در آثار برجستۀ حسینی به تصویر کشیده شده است.

معرفی خالد حسینی

خالد حسینی از چهره‌های برجستۀ ادبیات معاصر است که به‌دلیل روایت‌های عمیق و ژرف‌نگرش شهرت دارد. حسینی در سال 1965 در کابل افغانستان به دنیا آمد. زندگی حرفه‌ای حسینی به‌اندازۀ رمان‌های او چندوجهی و جذاب است. سال‌های اولیۀ زندگانی حسینی در افغانستان در محیطی کمابیش آرام و با غنای فرهنگی بود. پدرش دیپلمات وزارت خارجۀ افغانستان بود و مادرش زبان فارسی و تاریخ را در دبیرستانی در کابل تدریس می‌کرد. این پیشینه دیدگاهی منحصربه‌فرد دربارۀ فرهنگ و سیاست افغانستان برای او فراهم کرد؛ بااین‌حال تهاجم شوروی به افغانستان در سال 1979 خانواده او را ناچار به درخواست پناهندگی از ایالات متحده کرد و در نهایت در کالیفرنیا ساکن شد. حسینی قبل از اینکه نویسنده‌ای تمام‌وقت شود حرفۀ پزشکی را دنبال می‌کرد. او از دانشکدۀ پزشکی دانشگاه کالیفرنیا در سن‌دیگو فارغ‌التحصیل شد و بیش از ده‌ سال به طبابت مشغول بود. این پیشینۀ پزشکی بر آثار ادبی او بسیار تأثیر می‌گذارد و تصویری دقیق و همدلانه دربارۀ آسیب‌های جسمی و روانی شخصیت‌ها نشان می‌دهد.

شهرت حسینی علاوه‌بر تألیفات ادبی به‌دلیل کمک‌های انسان‌دوستانه‌اش نیز هست. او سفیر حسن‌نیّت کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل در آژانس پناهندگان سازمان ملل بود و بنیاد خالد حسینی را تأسیس کرده است که کمک‌های بشردوستانه را در افغانستان ارائه می‌کند. نوشته‌های حسینی به‌طور چشمگیری بر نگرش جهانی به افغانستان تأثیر گذاشته است و دیدگاهی انسانی و همدلانه از کشوری ارائه می‌دهد که اغلب در رسانه‌های جهان با جنگ و درگیری تعریف می‌شود. رمان‌های او به زبان‌های بسیاری ترجمه شده ‌است و در نتیجه ضمن در دسترس بودن داستان‌های او برای مخاطبان جهانی، باعث درک بیشتری از فرهنگ و تاریخ افغانستان شده است.

زندگی و آثار خالد حسینی تلاقی تجربه‌های گوناگون او به‌عنوان مهاجر، پزشک و رمان‌نویس است. رمان‌های او نه‌تنها دارای ارزش ادبی بسیاری است، بلکه به خوانندگان سراسر جهان درک عمیق‌تری از تجربۀ بشری درزمینۀ تاریخ افغانستان می‌دهد.

2.1 بررسی مؤلفه‌های علمی، ادبی و روان‌شناختی در آثار خالد حسینی

در دل رمان‌های خالد حسینی مؤلفه‌هایی از بن‌مایه‌های علمی، ادبی و روان‌شناختی نهفته است. این عناصر به‌طرز پیچیده‌ای در بافت روایی در هم ‌تنیده است و کاوش چندوجهی از تجربه‎های انسانی را ارائه می‌دهد. ساختار این مقاله به بررسی این جنبه‌ها می‌پردازد و چگونگی تأثیر آنها را بر داستان‌سرایی حسینی آشکار می‌کند.

2.1.1 بادبادک‌باز

بادبادک‌باز(The kite runner) داستانی تلخ و تکان‌دهنده و روایتی از اولین کتاب خالد حسینی نویسندۀ افغان-آمریکایی است که اولین بار در سال 2003 منتشر شد. بادبادک‌باز با استقبال گستردۀ منتقدان مواجه و پس‌از انتشار در سال 2003 جزو پرفروش‌ترین‌ کتاب‌های بین‌المللی شد. از این رمان به‌دلیل تداوم کلیشه‌ها در مورد افغانستان و مردم آن انتقاد شد؛ بااین‌حال محبوبیت این رمان به افزایش آگاهی دربارۀ افغانستان و تاریخ پرتلاطم آن کمک کرده است و همچنان به‌عنوان اثری پرخواننده و بحث‌انگیز در ادبیات معاصر معرفی می‌شود. داستان‌گویی خاطره‌انگیز و شخصیت‌پردازی ماهرانۀ خالد حسینی ضمن جلبِ‌توجه خوانندگان در سراسر جهان و تبدیل آنها به کاوشی تحسین‌برانگیز در مورد ظرفیت روح انسان برای عشق، خیانت و رستگاری، به‌عنوان کاتالیزوری قوی در موضوع‌هایی مانند دوستی، بخشش و تأثیر جنگ و خشونت بر افراد و جوامع عمل کرد. این جستجو در تاریخ و فرهنگ افغانستان خوانندگان را غرق در زیبایی و تراژدی گذشته و حال افغانستان می‌کند و آنان را به سفری دردناک می‌برد تا پیچیدگی‌های روابط انسانی و پیامدهای اعمالشان را بررسی کنند. به‌طور کلی بادبادک‌باز روایتی جاودانه و تکان‌دهنده باقی می‌ماند و با خوانندگان همۀ فرهنگ‌ها و نسل‌ها همراه می‌شود (Hosseini, 2003/1397a).

2.1.2 هزار خورشید تابان

هزار خورشید تابان (A Thousand splendid suns)، دومین رمان خالد حسینی، دروازه‌ای به‌سوی شناخت جامعۀ زنان و پلی به‌سوی تاریک‌ترین و خاموش‌ترین حقایق انسانی است که پس‌از موفقیت بادبادک‌باز در سال 2007 منتشر شد. هزار خورشید تابان از قدرت و استقامت زنان افغان در برابر رویدادهای ناخوشایند بی‌شمار می‌ستاید و از مضامین بسیار قوی رمان ایجاد تصویری زنده از مقاومت زنان افغان در برابر سختی‌هاست. مریم و لیلا هر دو سختی‌های باورنکردنی را از آزار جسمی گرفته تا از دست دادن عزیزانشان متحمل می‌شوند؛ اما اراده و تلاش آن دو در طول داستان ستودنی است. آنان در جامعه‌ای که اغلب ضمن نادیده گرفتن زنان به آنان ستم نیز روا می‌دارند از یکدیگر حمایت و محافظت می‌کنند. در طول داستان، عشق عمیق و فداکاری‌هایی را که مادران برای فرزندانشان انجام می‌دهند -حتی در بدترین شرایط- برجسته و مشهود است. در این میان، پس‌زمینۀ جنگ و درگیری در افغانستان نقش بسزایی در شکل دادن به زندگی و تجربه‌های شخصیت‌ها دارد؛ بنابراین تأثیر مخرب جنگ بر افراد و خانواده‌ها به‌گونه‌ای به تصویر کشیده می‌شود که آنان را مجبور به رویارویی با وحشت‌های فوق تصور و انتخاب‌های دشوار می‌کند. حسینی پیامدهای مخرب جنگ را بر خانواده‌های افغان از زمان از دست دادن عزیزانشان تا تخریب خانه‌ها و جوامعشان به تصویر می‌کشد. هزار خورشید تابان در سفرهای درهم‌تنیده شخصیت‌ها مضامین عشق، فداکاری، مادری، دوستی و روحیه تسلیم‌ناپذیری زنان افغان را در مواجهه با ناملایمت‌ها به زیبایی هرچه تمام‌تر بررسی می‌کند و به تصویر می‌کشد. نویسنده طی این سفر، زنان بسیاری را توصیف می‌کند؛ زنانی که زیر برقع‌هایشان داستان‌های فراوانی برای روایت داشتند. این کتاب نیز برای سه هفتۀ متوالی در بازار کتاب آمریکای شمالی در صدر فهرست پرفروش‌ترین کتاب‌ها قرار گرفت و در ایران نیز سه ترجمه از این کتاب در بازار کتاب موجود است که در نوع خود رکورد موفقی است.

2.1.3 ندای کوهستان

ندای کوهستان (The mountains echoed) رمانی دیگر از خالد حسینی روایتی از طنین تصمیم‌های ما در سرنوشت نسل‌های بعدی است که در سال 2013 منتشر شد. این کتاب نیز مانند دیگر داستان‌هایش ضمن پرداختن به سختی‌ها و مشکلات مردم افغانستان این بار از سبک جدیدی برای روایت داستان‌هایش بهره گرفته و باعث زیبایی و جذابیت دوچندان آن شده است روایت‌های تودرتوی چند نسل که باعث شده است این کتاب کاملاً متمایز و متفاوت از دیگر آثار او باشد. این رمان به مجموعه‌ای از داستان‌های به‌هم‌پیوسته مبدل می‌شود که در قاره‌های آسیا و آمریکا رخ می‌دهد و دهه‌های مختلفی را دربرمی‌گیرد و به نظر می‌رسد این‌ بار برخلاف دیگر آثارش پیامدهای جنگ به‌آرامی از کنار داستان عبور می‌کند و تنها نتایج آن، تأثیر ترسناکی بر روان و زندگی افراد می‌گذارد. پس به نظر می‌رسد که این داستان بیشتر به سرنوشت آیندگان و فرزندان سرزمین افغانستان می‌پردازد؛ البته روح غم را در تمامی فصل‌های این کتاب می‌توان درک کرد و حتی خوشبخت‌ترین شخصیت‌ها هم به نظر می‌رسد که از عمق وجود احساس خوشبختی ندارند؛ اما شخصیت‌ها با ارتباطات به‌هم‌پیوسته و همدلی انسانی، خود را با احساسات، آموزه‌ها و خواسته‌های مشترک مرتبط می‌بینند.

خالد حسینی در این رمان به نقش سنّت و هویت فرهنگی در شکل دادن به زندگی فردی و قدرت داستان‌سرایی برای گرد هم آوردن مردم می‌پردازد و بیان زنده او از وقایع و مناظر شهری افغانستان و نیز کاوش او در اساطیر افغانستان به رمان عمق و بافت می‌بخشد.

2.1.4 دعای دریا

دعای دریا (sea prayer)، دیگر اثر حسینی، روایتگر داستانی مختصر و ویران‌کننده از کتابی مصور که در سال 2018 منتشر شده است. «دعای دریا» برخلاف رمان‌های قبلی‌اش انحرافی از سبک روایی طولانی‌ اوست و خالد حسینی این بار داستانی کوتاه را در قالب شعر نو به مخاطبان هدیه می‌دهد. این کتاب در قالب نامه‌ای از پدری به پسر خردسالش که مروان نام دارد، روایت می‌شود؛ نامه‌ای که بیان قدرتمندی از عشق و فداکاری والدین است. دعای پدر برای سلامتی و آیندۀ مروان نشان می‌دهد که والدین برای محافظت از فرزندانشان حتی در مواجهه با چالش‌های فراتر از تصور تلاش فراوانی می‌کنند. همچنین، پدر خانواده خاطراتی را از زندگی مسالمت‌آمیز آنان در شهر حمص قبل از شروع جنگ بازگو می‌کند. او ضمن توصیف مناظر و صداهای پُرجنب‌وجوش شهر، تصویری از زندگی آرام خود را پیش از جنگ ترسیم می‌کند. با شدت گرفتن و نزدیک شدن درگیری‌ها چاره‌ای جز پناه بردن به سرزمینی دوردست و نامطمئن برای ساکنان شهر باقی نمی‌ماند؛ پس آنان آماده می‌شوند تا برای جستجوی امنیت سفری خطرناک و چالش‌برانگیز را از راه دریا آغاز کنند و به اروپا بروند. داستان که در پس‌زمینۀ جنگ داخلی سوریه می‌گذرد تصویری دلخراش از تجربۀ پناهندگی و احساسات عمیقی است که با چنین سفرهایی همراه می‌شود (Hosseini, 2018/1397b).

همچنین، این کتاب با نقاشی‌های زیبای آبرنگ دن ویلیامز (Don Wiliams) آراسته شده است. قلم خالد حسینی در این کتاب نیز تکان‌دهنده است؛ چراکه هزینه‌های انسانی جنگ و آوارگی را بیان می‌کند و یادآور انعطاف‌پذیری و قدرت روح انسان در برابر سختی‌های دور از ذهن است. حسینی در سرتاسر کتاب از زبانی زنده و خاطره‌انگیز برای ارائۀ تصویری از سوریه و انتقال حس فقدان و ناامیدی استفاده می‌کند که مروان و خانواده‌اش آن را در نتیجۀ جنگ تجربه می‌کنند. او همچنین موضوع‌هایی مانند پیوند بین والدین و فرزند، قدرت حافظه و اهمیت امید را در لحظه‌های تاریکی بررسی می‌کند.

از جنبه‌های بسیار برجستۀ کتاب روشی است که در آن تجربۀ پناهندگی را به تصویر می‌کشد و کلیشه‌ها و پیش‌داوری‌ها دربارۀ پناهندگان را دچار تردید می‌کند. حسینی با بیان داستان این خانواده یادآوری می‌کند که پناهندگان توده‌هایی بی‌هویت نیستند، بلکه افرادی با داستان‌ها و خاطرات بی‌نظیری هستند.

موضوع مهم دیگر کتاب نقش همدلی و شفقت در شکل دادن به واکنش ما به بحران پناهندگان است و پیام آن روشن است: «ما باید انسانیت پناهندگان را به رسمیت بشناسیم و هرچه در توان داریم برای کمک به آنان در مواقع ضروری انجام دهیم.»

رمان از دریچۀ چشم کودکی تأثیر مخرب جنگ را بر زندگی بی‌گناهان به تصویر می‌کشد. بی‌گناهی و آسیب‌پذیری مروان بر عمق عاطفی روایت می‌افزاید و تأثیر درگیری را بر آسیب‌پذیرترین اعضای جامعه به خوانندگان یادآوری می‌کند؛ البته نویسنده در پس داستان، نور امیدی را بر بحران پناهندگان و تجربه‌های دلخراش کسانی می‌تاباند که به‌دلیل درگیری و آزار و اذیت مجبور به ترک خانه‌های خود می‌شوند. همچنین، او بر استیصال و آسیب‌پذیری خانواده‌هایی مانند خانواده مروان تأکید می‌کند؛ چراکه حس عمیق از دست دادن را دربرمی‌گیرد که همراه با آوارگی اجباری است و خانواده‌ها مجبورند خانه‌ها، خاطرات و عزیزان خود را پشت سر بگذارند و رها کنند. به‌طور کلی، ترسیم فضای داستان دعای دریا همدردی با مهاجران است و کودک مهاجری که در دریا غرق شد طرح‌وارۀ دوران کودکی و نوجوانی خود نویسنده کتاب یعنی خالد حسینی است که به‌دلیل شرایط سیاسی پیش‌آمده با آن مواجه شده و مجبور به مهاجرت و پناهندگی سیاسی شده است. نویسنده می‌تواند در این داستان به‌خوبی احساسات قلبی و فضای کودکی را در وطن اصلی خود ترسیم کند. واگویی‌های پدری که دعا می‌کند فرزندش از بلاهای دریا در امان بماند، کتاب را پر از احساسات رنگی زیبا و تلخ در کنار یکدیگر کرده است؛ در نتیجه نویسنده توانسته است این احساسات را به مخاطب انتقال دهد. درد از دست دادن، مرگ، هجران، جنگ، عشق و محبت در داستان به‌خوبی به تصویر کشیده شده و همه در کنار هم قرار داده شده است. بن‌مایه تراژیک در داستان دعای دریا پررنگ است و مهاجرت که از عناصر ثابت قصه‌های نویسنده است قدرت او در به تصویر کشیدن فضاهای کودکانه و قدیمی را صمیمانه و شفاف نشان می‌دهد و باعث همدلی میان نویسنده و مخاطب می‌شود. همچنین، تشبیه خون و شهادت به دریای وسیع باعث برانگیختن حس تنفر از جنگ و احساس نبود امنیت و ایجاد حس فداکاری و انسان‌دوستی می‌شود. نویسنده با آه‌وافسوس حسرت ایام خوش گذشته را می‌خورد و با آب‌وتاب از ایام کودکی خود صحبت و خاطرات خوش را بازگو می‌کند و پیداست که از مکان و زمان کنونی خود احساس امنیت نمی‌کند تاجایی‌که انتظار مرگ دارد؛ اما باوجود ویرانی کتاب دعای دریا حامل پیام امیدی نیز هست که نشان‌دهندۀ مقاومت و عزم پناهندگان برای ساختن زندگی جدید برای خود و فرزندانشان است.

درمجموع، رمان دعای دریا دل‌نوشته‌ای قدرتمند و تکان‌دهنده است و با همان بیان واقع‌گرایانه، گواهی‌ای بر توانایی حسینی در به تصویر کشیدن پیچیدگی‌های تجربۀ بشری با تمام عمق و غنای آن است. حسینی با نثر زیبای خود به‌همراه تصاویر خیره‌کنندۀ دن ویلیامز، تصویرگر کتاب دعای دریا، قدرت پایدار روح انسانی را حتی در تاریک‌ترین زمان‌ها به ما یادآوری می‌کند (دانشگر، 1401).

در نهایت، رمان‌های خالد حسینی داستان‌های جذابی هستند و به‌عنوان ابزاری قوی برای درک و مطالعۀ تأثیرهایی که علم، ادبیات و روان‌شناسی بر یکدیگر دارند، عمل می‌کند. آنها به ما فرصت می‌دهند تا به پیچیدگی‌های تجربه‌های انسانی نگاهی بیندازیم و از آنها به‌عنوان آثار هنری و منابع مفیدی برای تحلیل روان‌شناختی اجتماعی استفاده کنیم. عمق و گستردگی داستان‌نویسی حسینی همچنان توانسته است خوانندگان را جذب و جایگاه وی را به‌عنوان یکی از شخصیت‌های بسیار برجستۀ ادبیات معاصر تثبیت کند.

بهره‌گیری از علم روان‌شناسی در آثار ادبی

روان‌شناسی مطالعۀ علمی ذهن و رفتار است که با مشاهده، اندازه‌گیری و تجزیه‌وتحلیل افکار و اعمال مردم به‌دنبال درک چگونگی تفکر، احساس و عمل است. محققان از روش‌های مختلفی مانند آزمایش‌ها و نظرسنجی‌ها برای کشف موضوع‌هایی مانند فرایندهای شناختی، احساسات، انگیزه‌ها و تعاملات اجتماعی استفاده می‌کنند. هدف روان‌شناسان از این تحقیقات کشف الگوها، توسعۀ نظریه‌ها و ارائۀ بینش در مورد رفتار انسان، فرایندهای ذهنی و رفاه کلی است (/1400 2000 , Atkinson& Atkinson).

نظریه‌پردازان روان‌شناسی با ایجاد چارچوب‌ها و الگو‌هایی برای توضیح و درک رفتار و فرایندهای ذهنی انسان در این زمینه مشارکت دارند. آنان با هدف ارائۀ بینشی در مورد جنبه‌های مختلف روان‌شناسی، فرضیه‌ها و نظریه‌هایی را براساس مشاهده و تحقیق مطرح می‌کنند. این نظریه‌ها می‌تواند از توضیح ویژگی‌های شخصیتی، رشدشناختی و تعاملات اجتماعی تا اختلالات روانی و روش‌های درمانی را دربرگیرد. نظریه‌پردازان روان‌شناسی با ارائۀ چارچوب‌های مفهومی مبنایی را برای محققان، پزشکان و مربیان تعیین می‌کنند تا پیچیدگی‌های روان‌شناختی انسان را بهتر درک کنند و به آن بپردازند (ساعتچی، 1377).

روان‌شناسی می‌تواند به‌طور مؤثر در آثار ادبی برای عمق بخشیدن به شخصیت‌ها، کاوش در موضوع‌های پیچیده و جذب خوانندگان در سطح احساسی استفاده کند.

3.1 مفاهیم روان‌شناسی در داستان‌ها و آثار

3.1.1 رشد شخصیت: با درک مفاهیم روان‌شناختی مانند ویژگی‌های شخصیتی، انگیزه‌ها و رفتارها نویسندگان می‌توانند شخصیت‌های کامل و باورپذیر خلق کنند. کشمکش‌ها و رشد درونی شخصیت‌ها را می‌توان به معنای واقعی به تصویر کشید و با خوانندگان طنین‌انداز کرد (Schultz & Schultz, 2013/1402)

3.1.2 تعارض‌های و راه‌حل: تعارض‌های روانی، مانند دوراهی‌های درونی یا تنش‌های بین فردی می‌تواند طرح را به جلو سوق دهد. شخصیت‌هایی که با معضل‌های اخلاقی یا مانع‌های روانی دست‌وپنجه نرم می‌کنند می‌توانند لایه‌هایی از پیچیدگی را به خط داستان اضافه کنند.

3.1.3 واقع‌گرایی عاطفی: گنجاندن بینش‌های روان‌شناختی در احساساتی مانند غم، عشق یا ترس باعث می‌شود خوانندگان با شخصیت‌ها ارتباط عمیق‌تری برقرار کنند. توصیف احساسات مبتنی‌بر درک روان‌شناختی نوعی سفر عاطفی را ایجاد خواهد کرد. در ادامه، شخصیت‌ها چالش‌های مربوط به بهداشت روانی را تجربه می‌کنند، این تجارب، آگاهی خوانندگان را در مورد مسائلی مانند افسردگی، اضطراب یا تروما افزایش می‌دهد.

3.1.4 غنای پویایی روابط: اصول روان‌شناختی می‌تواند تصویر روابط را غنی کند، خواه کاوش در پویایی دوستی‌ها، عاشقانه‌ها یا پیوندهای خانوادگی باشد خواه پای جنگ و قدرت در میان.

3.1.5 فرایندهای شناختی: ترکیب روش‌هایی که شخصیت‌ها فکر می‌کنند، اطلاعات را پردازش می‌کنند و تصمیم می‌گیرند می‌تواند پیچش‌های داستانی پیچیده و نتایج غیرمنتظره‌ای را ایجاد کند.

3.1.6 هویت و خودشناسی: سفر شخصیت‌ها برای کشف خود را می‌توان با مفاهیم روان‌شناختی مربوط به شکل‌گیری هویت، رشد شخصیتی و جستجوی معنا پیوند داد.

3.1.7 تفسیر اجتماعی: با استفاده از روان‌شناسی، نویسندگان می‌توانند در مورد مسائل اجتماعی، هنجارها و سوگیری‌ها اظهارنظر و رفتار و تعاملات انسانی را آشکار کنند.

 نویسندگان با ادغام عناصر روان‌شناختی در آثار خود، می‌توانند روایت‌هایی خلق کنند که خوانندگان را به تأمل در زندگی و احساسات خود تشویق کند. کاربست مؤلفه‌های روان‌شناسی، لایه‌هایی از اصالت، پیچیدگی و توانایی ارتباط را به شخصیت‌ها در داستان‌ها اضافه می‌کند و شخصیت‌ها را تأثیرگذارتر جلوه می‌دهد.

3.2 موضوع‌های روان‌شناسی و ادبیات در آثار خالد حسینی

در رمان‌های خالد حسینی روان‌شناسی و ادبیات به هم گره خورده است. نویسنده به کمک داستان روایتی متقاعدکننده از روان انسان ارائه می‌دهد. این بخش به بررسی مؤلفه‌های روان‌شناختی کلیدی و رایج در آثار او می‌پردازد و نشان می‌دهد که این مؤلفه‌ها چگونه با عناصر ادبی در هم ‌تنیده می‌شوند تا روایت‌هایی چندلایه و عمیق ایجاد کند.

3.2.1 تروما و شفا

تروما (Trauma) یا روان‌زخم، نوعی زخم پنهان، اما عمیق در روان انسان است که براثرِ تجربۀ اتفاق‌های ناخوشایند زندگی ایجاد می‌شود. این آسیب روحی‌ و روانی به‌ویژه اگر در دوران کودکی شکل گرفته باشد زندگی فرد را تحت تأثیر قرار خواهد داد (غافل حربی، 1399).

مکتب روان‌کاوی که زیگموند فروید (Sigmund Freud) آن را تأسیس و پایه‌گذاری کرد بر نقش افکار، غرایز، امیال و تعارض‌های ناخودآگاه در شکل دادن به رفتار تأکید دارد و با روش‌هایی مانند تداعی آزاد و تجزیه‌وتحلیل رؤیا به ضمیر ناخودآگاه و چگونگی تأثیر آن بر رفتار می‌پردازد. این مکتب ضمن معرفی مفاهیمی مانند نهاد (Id)، خود یا من (Ego) و فراخود یا فرامن (Superego)، موجب درک رشد شخصیت و اختلالات روانی یا آسیب‌هایی مانند تروما شد (ساعتچی، 1377؛ 1947/1394 ،Freud).

تروما اغلب باعث حس عمیق ترس، اضطراب و هوشیاری بیش ‌از حد در شخصیت‌ها می‌شود. افراد ممکن است کابوس‌های مکرر، فلاش‌بک‌ها یا افکار مزاحم مربوط به رویدادی آسیب‌زا را تجربه کنند. این علائم روان‌شناختی می‌تواند منجر به تشدید حالت پریشانی عاطفی شود و آرامش یافتن ذهن را برای شخصیت‌ها چالش‌برانگیز می‌کند. علاوه‌بر این، تروما می‌تواند باعث از بین رفتن احساس ارزشمندی فرد از خود شود. شخصیت‌هایی که رویدادهای آسیب‌زایی را تجربه کرده‌اند ممکن است با احساس گناه، شرم یا کاهش احساس ارزشمندی دست‌وپنجه نرم کنند. تأثیر روانی آسیب می‌تواند هویت آنان را بشکند و اخلاقیات یا ارزش عشق و پذیرش آنان را نیز دچار تردید کند. این تضاد درونی به شخصیت‌ها عمق می‌بخشد و به خوانندگان اجازه می‌دهد تا شاهد کشمکش‌های روانی آنان باشند و با آشفتگی درونی‌شان همدلی کنند. شخصیت‌های حسینی اغلب با تجربه‌های آسیب‌زایی مانند جنگ، آوارگی و مصیبت‌های شخصی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. این تجربه‌ها کاملاً در رشد شخصیت‌ها ادغام می‌شود و بر اعمال، روابط و جهان‌بینی آنان تأثیر می‌گذارند. این رمان‌ها به بررسی پیامدهای روان‌شناختی درازمدت تروما و مسیرهای پیچیدۀ درمان - چه به‌صورت فردی و چه جمعی- می‌پردازند. همچنین، شاهدیم که یکی از تأثیرهای اولیۀ تروما بر امیر در رمان بادبادک‌باز، ایجاد احساس گناه عمیق و سرزنش خود است و این ضربه روی روابط امیر به‌ویژه ارتباط او با دوستش، حسن نیز تأثیر می‌گذارد که پس‌از این حمله پیوند ناگسستنی آنان از هم می‌پاشد و امیر با احساس خیانت و شرم همیشگی دست‌وپنجه نرم می‌کند یا در رمان هزار خورشید تابان طرد اولیۀ مریم توسط پدرش و انگ اجتماعی ظالمانه اساس تجربه‌های آسیب‌زای او را تشکیل می‌دهد و این آسیب زمانی بیشتر می‌شود که مریم مجبور به ازدواج بدون عشق با مردی مسن و بدرفتار به نام رشید می‌شود و تأثیرهای تروما بر روان مریم گسترده‌تر می‌شود.

احساس گناه و میل به رستگاری نیز یکی از بن‌مایه‎های روان‌شناختی آثار حسینی است. شخصیت‌های او توسط رفتارهای گذشته‌شان تسخیر شده‌اند و بار گناه را به دوش می‌کشند و به‌دنبال رستگاری و بخشش هستند. حسینی با کاوش در آشفتگی روانی ناشی از احساس گناه نگاهی ظریف از خطاپذیری انسان و تلاش پایدار او را برای جبران ترسیم می‌کند. این کشف گناه نه‌تنها به شخصیت‌ها عمق می‌بخشد، بلکه درون‌نگری را در خوانندگان برمی‌انگیزد و آنان را وادار می‌کند تا به انتخاب‌های اخلاقی خود و پیچیدگی‌های بخشش فکر کنند. در مکتب انسان‌گرا روان‌شناسان انسان‌گرایی چون آبراهام مزلو (Abraham Maslow) و کارل راجرز (Carl Rogers) نیز بر ظرفیت انسانی، خودشکوفایی و رشد شخصی تأکید دارند و بر تجربه‌های فردی، ارادۀ آزاد و جستجوی معنا و نیز تحقق در زندگی تمرکز می‌کنند. در نظریۀ مزلو افراد سلسله‌مراتبی از نیازها دارند که شامل نیازهای اساسی فیزیولوژیکی تا نیازهای فراتری برای عزت‌نفس و خودشکوفایی است. این نیازها باعث انگیزه در رفتار و رشد شخصی می‌شود (جوانمرد، 1393).

کاوش عمیق این احساسات در آثار حسینی به خوانندگان اجازه می‌دهد تا شاهد آسیب‌پذیری شخصیت‌ها در مصیبت‌ها و موقعیت‌های اندوه‌بار باشند. تصویر حسینی از فقدان و اندوه اغلب بسیار تأثیرگذار است و تأثیرهای روانی آنها را بر افراد و سفر بعدی آنان به‌سوی شفا و پذیرش برجسته می‌کند. نویسنده به کمک این کاوش به خوانندگان ماهیت جهانی این تجربه‌ها را یادآوری و همدلی و درک متقابل را تقویت می‌کند. شخصیت‌های حسینی در کنار طلب بخشش از دیگران، برای بخشش و خودپذیری نیز تلاش می‌کنند و با احساس گناه، شرم و سرزنش خود روبه‌رو هستند؛ اما برای پذیرش اعمال گذشتۀ خود و یافتن شفقت برای خود تلاش می‌کنند. سفر روان‌شناختی خودبخشی شامل اعتراف به کاستی‌های خود، پذیرش رشد شخصی و یادگیری صلح با گذشته است ( 2023/1402 Berk,).

شخصیت‌های حسینی اغلب با رویدادهای ناخوشایند بسیاری ازجمله: جنگ و آسیب، آوارگی و بی‌عدالتی مواجه می‌شوند. این چالش‌ها آنان را وادار می‌کند تا با عمیق‌ترین ترس‌های خود روبه‌رو شوند و انعطاف‌پذیری داشته باشند. با گذر از سختی‌ها رشد دگرگون‌کننده‌ای را تجربه می‌کنند و درصدد درمان تروماهای خود هستند تا با قدرت، خرد و توانایی پیمایش در پیچیدگی‌های زندگی آن را به دست آورند. دگرگونی روانی ناشی از چنین سختی‌هایی به شخصیت‌ها امکان می‌دهد تا هویت‌های جدیدی بسازند و دیدگاه‌های خود را نسبت به جهان تغییر دهند (Berk, 2023/1402).

به‌عنوان مثال در کتاب ندای کوهستان ضربۀ روحی پروانه از حادثۀ غم‌انگیز، خواهر کوچک‌ترش، معصومه ناشی می‌شود. داستان به‌گونه‌ای است که معصومه توسط خواهرش پروانه در حادثه‌ای تلخ به‌طور ناخواسته از بالای درخت به پایین پرت و در پی آن برای همیشه فلج می‌شود.

تأثیر تروما بر پروانه در سراسر رمان مشهود است. یکی از پیامدهای اولیه، بار گناهی است که او به دوش می‌کشد. پروانه از تصمیم خود و نتیجۀ غم‌انگیزی که به‌دنبال آن رخ داد، غمگین است. احساس گناه او به‌صورت سرزنش خود، احساس مسئولیت عمیق و ناراحتی روانی شدید او ظاهر می‌شود. نشخوار فکری و ذهنی پروانه، افکار و عواطف او را شکل می‌دهد و منجر به کشمکش داخلی پی‌درپی و تلاش دائمی او برای رستگاری می‌شود. این ضربۀ روحی بر روابط او به‌ویژه رابطه با معصومه و فرزندانش نیز تأثیر می‌گذارد. این حادثۀ آسیب‌زا شکاف عمیقی بین آنان ایجاد و یک حس عمیقِ از دست دادن و نارضایتی ناگفته را تثبیت می‌کند.

3.2.2 هویت‌طلبی و احساس تعلق

موضوعی که در آثار حسینی تکرار می‌شود هویت‌طلبی و تعلق است. شخصیت‌ها اغلب با کشف هویت‌های فرهنگی، خانوادگی و شخصی به‌ویژه درزمینۀ مهاجرت و دیاسپورا (Diaspora) دست‌وپنجه نرم می‌کنند. این کاوش به پیچیدگی‌های روان‌شناختی و فشارهای اجتماعی می‌پردازد، باورها و تعصب‌های پیشین شخصیت‌ها به چالش کشیده می‌شود و هوش هیجانی آنان را گسترش می‌دهد و آنان را قادر می‌سازد تا ارتباطات مؤثرتری با دیگران برقرار کنند و به شیوه‌ای دلسوزانه‌تر با جهان درگیر شوند (Berk, 2023/1402).

همچنین، نظریۀ جان بالبی (Edward John Mostyn Bowlby) بر اهمیت دلبستگی در پرورش احساس امنیت و تعلق تأکید می‌کند که در آثار حسینی نیز مشهود است و شخصیت‌ها اغلب به کمک روابط خود به‌دنبال تعلق هستند و سعی می‌کنند در پیوندهایی که ایجاد می‌کنند آرامش و پذیرش پیدا کنند. این تلاش برای تعلق می‌تواند اعمال و تصمیم‌های آنان را هدایت کند و در نهایت بر سلامت روانی آنان اثر بگذارد (Berk, 2023/1402). نظریۀ دلبستگی جان بالبی مفهومی برجسته در روان‌شناسیِ رشد است که بررسی می‌کند چگونه پیوندهای عاطفی اولیه با مراقبان، بر رشد عاطفی و اجتماعی افراد در طول زندگی تأثیر می‌گذارد. به عقیدۀ او والدین پایۀ سلامت روانی‌اند و روابط ناایمن دوران کودکی موجب بی‌اعتمادی و نارضایتی‌های هیجانی در بزرگسالی و روابط زناشویی می‌شود. ازسوی‌دیگر، وابستگی در آثار خالد حسینی به اتکای شخصیت‌ها به دیگران برای حمایت عاطفی، اعتبارسنجی و احساس هویت مربوط می‌شود. با تحلیل این دو جنبه در کنار هم می‌توان به درک عمیق‌تری از زیربنای روان‌شناختی شخصیت‌های رمان‌های حسینی دست یافت (Berk, 2023/1402).

شخصیت‌های حسینی اغلب برای کشف هویت و هدف واقعی خود در زندگی تلاش می‌کنند. آنان انتظارات فرهنگی و خواسته‌های شخصی خود را دنبال می‌کنند تا فشارهای اجتماعی را تحمل کنند و در نهایت، لایه‌های هویت خود را بازیابند. این فرایند خودیابی منجر به رشد روانی عمیقی می‌شود؛ زیرا شخصیت‌ها هویت بی‌نظیر خود را در آغوش می‌گیرند، با گذشتۀ خود آشتی و مسیری را مطابق با خودِ واقعی ترسیم می‌کنند (Berk, 2023/1402).

برای نمونه، نیلا وحدتی در رمان ندای کوهستان درحالی‌که به‌دنبال رهایی از محدودیت‌های هنجارهای اجتماعی است وضعیت موجود را به چالش می‌کشد و واکنش‌های منفی جامعه را برمی‌انگیزد. این شورش در برابر هنجارهای اجتماعی در عین حال که به وی قدرت می‌بخشد او را در برابر انتقاد و انزوا آسیب‌پذیر می‌کند (Hosseini, 2013/1392).

3.2.3 پویایی خانواده و آسیب بین نسلی

در مکتب رفتارگرایی که با نظریه‌های جان بی. واتسون (John Broadus Watson) و بوروس اف. اسکینر (Burrhus Frederic Skinner) شناخته می‌شود بر رفتارهای مشاهده‌پذیر و نحوۀ یادگیری آنها از راه تعامل با محیطی تأکید دارد که نقش فرایندهای ذهنی درونی را کمرنگ می‌کند. همچنین، نقش محرک‌های بیرونی در شکل دادن به رفتار اهمیت می‌یابد (جوانمرد، 1393). حسینی نیز روابط خانوادگی را به‌‌طرز پیچیده‌ای به تصویر می‌کشد و نشان می‌دهد که پیوندهای خانوادگی و تعارض‌های روانی افراد چگونه شکل می‌گیرد. روایت‌های او اغلب آسیب‌های اجتماعی را به تصویر می‌کشد و نشان می‌دهد که چگونه رویدادهای تاریخی و شخصی بر پویایی خانواده و سلامت روان فردی اثر می‌گذارد. پویایی خانواده عنصر اصلی رمان‌های خالد حسینی است. او ضمن بررسی پیچیدگی‌ها، شادی‌ها و چالش‌هایی که در روابط خانوادگی به وجود می‌آیند پیچیدگی‌های عشق، وفاداری، فداکاری و درگیری را نیز آشکار می‌کند. حسینی در ابتدا به پویایی بین والدین و فرزندان اشاره می‌کند و به عمق عشق، وزن انتظارات و شکافِ نسلی می‌پردازد. او پیچیدگی‌های روابطی مانند میل به تأیید پدر و مادر، تنش بین سنّت و فردگرایی و تأثیر هنجارهای فرهنگی و اجتماعی را بر پویایی خانواده به تصویر می‌کشد؛ نظیر آنچه در رمان ندای کوهستان شاهدیم که تعامل بین خواهر و برادر و جدایی عبدالله و پری احساساتی مانند عشق، فداکاری و در نهایت همدلی دوبارۀ آنان را به‌دنبال دارد. پیوندهای خانوادگی و درگیری‌هایی که آنان تجربه می‌کنند منجر به کشف خواسته‌ها و هویت خود می‌شود.

روابط خواهر و برادری نیز جنبۀ مهمی از پویایی خانواده در آثار خالد حسینی است. او در پیوندهای عشق، رقابت و تاریخ مشترک که این روابط را شکل می‌دهد به جستجو می‌پردازد. رمان‌ها پویایی وفاداری خواهر و برادر، حسادت و ارتباطات پایداری را بررسی می‌کند که حتی در شرایط چالش‌برانگیز نیز ادامه دارد.

 حسینی به بررسی تأثیر گستردگی خانواده و خویشاوندی بر زندگی شخصیت‌ها نیز می‌پردازد. او ساختار‌های پشتیبانی، درگیری‌ها و پیچیدگی‌هایی را به تصویر می‌کشد که در شبکه‌های خانوادگی بزرگ‌تر به وجود می‌آیند. رمان‌ها حس تعلق، میراث فرهنگی و شبکۀ پیچیدۀ روابط را برجسته می‌کنند که شالودۀ پویایی خانواده را تشکیل می‌دهد. در این میان، به تعارض‌های فرهنگی و نسلی که در درون خانواده‌ها به وجود می‌آید نیز اشاره می‌شود؛ چراکه تنش بین ارزش‌های سنّتی و خواسته‌های آزادی شخصی اغلب منجر به کشمکش بین والدین و فرزندانشان می‌شود. این تضادها تحول‌های درون خانواده و چالش‌های مربوط به انتظارات فرهنگی و هنجارهای اجتماعی را برجسته می‌کند. پویایی خانواده در رمان‌های حسینی اغلب با ایثار و احساس ادای وظیفه همراه است. شخصیت‌ها با انتخاب‌هایی دست‌وپنجه نرم می‌کنند که برای خانواده‌هایشان انجام می‌دهند و خواسته‌ها و آرزوهای خود را قربانی می‌کنند؛ مثلاً معصومه در ندای کوهستان سبک متفاوتی از فرزندپروری و تبعیض خانوادگی را چه در کودکی و چه در بزرگسالی تجربه می‌کند؛ در نتیجه احساسات پیچیده‌ای از این فداکاری‌ها به وجود می‌آید که تأثیر آن بر افراد و واحد خانواده مشهود است. همچنین، قدرت پویایی خانواده برای تسهیل شفا و رستگاری به تصویر کشیده می‌شود و شخصیت‌ها در خانوادۀ خود آرامش، حمایت و بخشش را پیدا می‌کنند. آنان با به‌هم‌پیوستگی و تجربه‌های مشترک خود، ظرفیت رشد، عشق و آشتی را کشف می‌کنند.

حسینی با کاوش در پویایی خانواده درک عمیقی از پیچیدگی‌های روابط خانوادگی را به خوانندگان منتقل می‌کند. او با شخصیت‌های داستان، شادی‌ها، درگیری‌ها و قدرت دگرگون‌کنندۀ پیوندهای خانوادگی را آشکار می‌کند. به تصویر کشیدن این پویایی‌ها خوانندگان را تشویق می‌کند تا دربارۀ روابط خانوادگی خود فکر کنند و این موضوع همدلی و ارتباطات درون خانواده را بسیار تقویت می‌کند (کدیور، 1392).

3.2.4 ساختارهای اجتماعی و بهزیستی روان‌شناختی

دیدگاه روان‌شناسی اجتماعی به مطالعۀ چگونگی تأثیر متقابل اجتماعی و پویایی گروه بر رفتار و نگرش می‌پردازد و موضوع‌هایی مانند انطباق، اطاعت، تعصب و رفتار گروهی را نیز بررسی می‌کند؛ مثلاً نظریۀ یادگیری اجتماعی آلبرت بندورا (Albert Bandura) عناصر شناختی و رفتاری را ترکیب می‌کند تا چگونگی یادگیری مردم از راه مشاهدۀ دیگران را توضیح دهد. همچنین، مفاهیمی مانند مدل‌سازی و خودکارآمدی را معرفی می‌کند و بر نقش تعاملات اجتماعی در یادگیری تأکید می‌ورزد. نظریۀ هنری تاجفل (Henri Tajfel) نیز توضیح می‌دهد که چگونه افراد، خود و دیگران را در گروه‌های اجتماعی دسته‌بندی می‌کنند که منجر به طرف‌داری درون‌گروهی و سوگیری برون‌گروهی می‌شود و به درک رفتار بین گروهی و تعارض کمک می‌کند (Heinzen & Thomas, 2022/1399).

رمان‌های حسینی چگونگی تأثیر ساختارهای اجتماعی گسترده‌تر - مانند نقش‌های جنسیتی، تفاوت‌های طبقاتی و آشفتگی سیاسی - بر رفاه روانی شخصیت‌ها را نیز بررسی می‌کنند.

نقش‌های جنسیتی و قدرت در رمان‌های خالد حسینی به‌ویژه در هزار خورشید تابان با مسائلی همراه است. رمان‌های حسینی جوامع مردسالار را نشان می‌دهد. شخصیت‌های آن اغلب با نقش‌ها و انتظارات جنسی بسیار ریشه‌داری مواجه می‌شوند که فرصت‌های آنان را محدود می‌کند و نابرابری را تداوم می‌بخشد. نویسنده نابرابری جنسیتی، نبود تعادل قدرت و هنجارهای اجتماعی افراطی را برجسته می‌کند که بر زندگی شخصیت‌ها تأثیر می‌گذارد و هویت آنان را شکل می‌دهد. در ادامه نیز تجربه‌های شخصیت‌های مرد در جوامع مردسالار نیز بررسی می‌شود. خوانندگان به کمک روایت‌های خود، شاهد کشمکش‌های درونی، چالش‌ها و دگرگونی‌هایی هستند که شخصیت‌های مرد در مواجهه با محدودیت‌های تحمیلی نقش‌های جنسیتی متحمل می‌شوند؛ نظیر رفتار رشید در هزار خورشید تابان که شاهد آن خواهیم بود. این تصاویر خوانندگان را تشویق می‌کند تا دربارۀ مفاهیم سنّتی مردانگی و قدرت تردید کنند. ازسوی‌دیگر خالد حسینی شخصیت‌ زنانی را به تصویر می‌کشد که نقش‌های جنسی ظالمانه را با انعطاف و قدرت درونی پیش می‌برند؛ برای نمونه باوجود محدودیت‌های اجتماعی مریم و لیلا در هزار خورشید تابان انعطاف‌پذیری، هوش و عزم راسخ خود را برای به چالش کشیدن و فراتر رفتن از نقش‌های جنسیتی سنّتی نشان می‌دهند. داستان‌ آنان قدرت توانمندسازی زنان و توانایی رشد شخصی و تغییر اجتماعی را به تصویر می‌کشد. نقش‌های جنسیتی و قدرت با هویت‌های مرتبط با طبقۀ اجتماعی، قومیتی و فرهنگی نیز تلاقی پیدا می‌کند. از ویژگی‌های رمان‌های حسینی برجسته کردن سرکوب چالش‌های منحصربه‌فرد شخصیت‌ها با پیچیدگی‌های مختلف است. متقاطع بودن جنسیت و هویت‌های دیگر، درک دقیقی از پویایی پیچیدۀ قدرت و نابرابری را ارائه می‌دهد. شخصیت‌های رمان‌های حسینی کنشگری و مقاومت در برابر نابرابری جنسیتی را نشان می‌دهند. آنان از حقوق خود دفاع می‌کنند، هنجارهای اجتماعی را به چالش می‌کشند و به‌دنبال فرصت‌هایی برای تحول فردی و اجتماعی‌اند. داستان‌های حسینی بر اهمیت مهارت فردی در از بین بردن نقش‌های جنسیتی سرکوبگر و ساختارهای قدرت تأکید می‌کنند. نقش‌های جنسیتی تأثیر عمیقی بر روابط و هویت فردی می‌گذارد. شخصیت‌ها با انتظارات و محدودیت‌هایی دست‌وپنجه نرم می‌کنند که منجر به درگیری‌های درونی و متشنج شدن پویایی بین‌فردی می‌شود. این تأثیرها پیچیدگی روابط و نابرابری‌های جنسیتی را بر رشد شخصی آنان نشان می‌دهد. نمایش نقش‌های جنسیتی و پویایی قدرت در رمان‌های حسینی خوانندگان را به بررسی انتقادی هنجارهای اجتماعی فرامی‌خواند. این داستان‌ها درحالی‌که مفاهیم سنّتی مردانگی و قدرت را به چالش می‌کشند، قدرتمندی و انعطاف‌پذیری زنان را نیز می‌ستایند. در نهایت، کاوش در نقش‌های جنسیتی و قدرت، خوانندگان را بر آن می‌دارد تا دربارۀ اهمیت برابری، همدلی و تغییر اجتماعی در ساختن جامعه‌ای فراگیرتر و عادلانه‌تر فکر کنند (Buunk & Van Vugt, 2008/1401).

3.2.5 مکانیسم‌های مقابله‌ای و مراحل غم

مکانیسم‌های مقابله‌ای و مراحل غم در رمان‌های خالد حسینی ماهرانه شیوه‌های گوناگونی را به تصویر می‌کشد که افراد با فقدان کنار می‌آیند و مراحل مختلف غم را طی می‌کنند. این مکانیسم‌ها از این قرار است:

3.2.5.1 انکار و شوک (Denial): با توجه به مکتب زیستی، روانکاوی و نظریه‌های فروید، در مراحل اولیۀ اندوه، شخصیت‌ها ممکن است مکانیسم‌های مقابله‌ای را نشان دهند که ریشه در انکار و شوک دارد. آنان ممکن است برای پذیرش واقعیت تلاش کنند و امیدوار باشند که هیچ‌کدام از این وقایع حقیقت نداشته باشد. این مکانیسم‌های مقابله‌ای به آنان اجازه می‌دهد تا به‌تدریج با میزان اندوه خود کنار بیایند.

برای مثال در هزار خورشید تابان، شخصیت‌های لیلا، فریبا و طارق هرکدام به شیوه‌های خاص خود با پدیدۀ سوگواری مواجه می‌شوند که می‌تواند موضوعی اختصاصی و مطالعه‌ای موردی دربارۀ اهمیت سوگ باشند.

3.2.5.2 خشم و سرزنش (Anger): با پیشروی شخصیت‌ها در غم‌واندوه، ممکن است آنان احساسات خشم و سرزنش را تجربه کنند. این نوع مکانیسم‌ مقابله‌ای شامل هدایت درد عاطفی آنان به بیرون و جستجو برای کسی یا چیزی است که آن را مسئول از دست دادن بدانند. این موضوع، روشی برای هدایت و بیان احساسات شدید و ابزاری برای بازیابی حس کنترل است که در موقعیتی مهارگسیخته عمل می‌کند.

3.2.5.3 چانه‌زنی و جستجوی معنا (Chaffer): در تلاش برای درک فقدان، شخصیت‌ها ممکن است درگیر چانه‌زنی و جستجوی معنا شوند. این مکانیسم مقابله‌ای شامل تلاش برای مذاکره با قدرتی برتر، مشکوک بودن به آنچه می‌توانست به‌گونه‌ای متفاوت انجام شود و جستجو برای هدف بزرگ‌تری در پشت یک تراژدی است. این امر به شخصیت‌ها اجازه می‌دهد تا با مسئلۀ فقدان مواجه شوند و در غم از دست دادن به‌دنبال احساس همدلی باشند.

3.2.5.4 افسردگی و کناره‌گیری (Depression): تجربۀ افسردگی و کناره‌گیری، یکی از مکانیسم‌های مقابله‌ای رایج در طول فرایند سوگواری است. شخصیت‌ها ممکن است از تعاملات اجتماعی کناره‌گیری و خود را منزوی کنند و ازنظر عاطفی نیز دور شوند. این مکانیسم مقابله‌ای به آنان اجازه می‌دهد تا به درون خود عقب‌نشینی و احساسات خود را پردازش کنند و به‌دنبال آرامش خود باشند.

3.2.5.5 پذیرش و انعطاف‌پذیری (Reception): با گذشت زمان، شخصیت‌ها ممکن است به مرحلۀ پذیرش و انعطاف برسند. این مکانیسم سازگاری شامل ادغام فقدان در زندگی آنان و یافتن راه‌هایی برای حرکت روبه‌جلو است و در عین حال همچنان خاطرۀ چیزهای ازدست‌داده را به همراه دارد. پذیرش به معنای فراموشی نیست، بلکه یافتن راهی برای زندگی با درد و گرامیداشت یاد و خاطرۀ عزیزان است. این امر نشان‌دهندۀ نوعی تغییر روانی به‌سمت پذیرش غم‌‌واندوه آنان و بازسازی زندگی با نیرویی تازه است.

فریبا، مادر لیلا، در رمان هزار خورشید تابان با پدیدۀ سوگواری روبه‌رو می‌شود. او از دست دادن دو پسرش، یعنی نور و احمد را در جنگ تجربه می‌کند که به‌طور چشمگیری بر سلامت روانی و رفاه عاطفی او تأثیر می‌گذارد. اندوه طولانی و سوگواری بی‌امان او مانعی بر سر راه رابطه‌اش با لیلا و توانایی او برای حرکت به جلو می‌شود و تأثیر عمیق و طولانی‌مدت از دست دادن را بر سلامت روان او برجسته می‌کند (Hosseini, 2007/1386).

تصویر حسینی از مکانیسم‌ها و مراحل مقابله با سوگ درک عمیقی را از پیچیدگی فرایند سوگواری در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد. او با شخصیت‌هایش، روش‌های خاصی را به تصویر می‌کشد که افراد با فقدان کنار می‌آیند و مراحل مختلف غم‌واندوه را طی می‌کنند. این کاوش باعث تشویق همدلی، تأمل و قدردانی عمیق‌تر، از مسیرهای متفاوتی می‌شود که افراد ممکن است در سفر خود برای شفا و یافتن معنا در نتیجۀ فقدان طی کنند ( Blackman, 2004/1394).

تأثیرهای درازمدت سوگ بر سلامت روان جنبۀ مهمی است که در رمان‌های خالد حسینی بدان پرداخته شده است. حسینی تأثیر پایدار فقدان را بر سلامت روانی شخصیت‌هایش به تصویر می‌کشد و پیامدهای پیچیدۀ روان‌شناختی را نشان می‌دهد که می‌تواند تا مدت‌ها پس‌از فرایند اولیۀ سوگواری ادامه یابد.

برای مثال در «هزار خورشید تابان» طارق، دوست دوران کودکی لیلا و علاقه‌مند به او، ضرر هنگفتی را متحمل می‌شود. او پس‌از جدایی از لیلا، شاهد مرگ بسیاری از کودکان، هم‌وطنان و دوستانش است که در راه مهاجرت به پاکستان برای یافتن امنیت دچار بیماری، سرمازدگی، کمبود غذا و سوءتغذیه، نبود امکانات بهداشتی و جراحت‌های عمیق و خطرناک می‌شوند. همچنین او در ادامه، مرگ پدر و مادرش را نیز تجربه می‌کند. پدیدۀ فقدان، طارق را به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد و در کناره‌گیری عاطفی و احساس خشم با دنیا ظاهر می‌شود. سوگواری طارق شامل اشتیاق عمیق برای والدینش، شکست عشقی و مبارزۀ او برای یافتن معنا در مواجهه با فقدان است.

3.2.5.7 اندوه مداوم: رمان‌های خالد حسینی نشان می‌دهد که چگونه سوگ می‌تواند منجر به غم‌واندوهی مداوم شود که فراتر از پیامدهای فوری از دست دادن است. شخصیت‌ها ممکن است مدت‌ها پس‌از درگذشت عزیزشان غم، دلتنگی و احساس پوچی عمیقی را تجربه کنند. این غم‌و‌اندوه مستمر می‌تواند بر سلامت روان آنان تأثیر بسیاری بگذارد و منجر به علائم افسردگی، اضطراب و پریشانی عاطفی شود (Berk, 2023/1402).

3.2.5.8 غم پیچیده: حسینی مفهوم غم پیچیده را نیز در آثار خود بازتاب می‌دهد که مربوط به فرایند اندوهی شدید و طولانی می‌شود‌ که با افکار مزاحم، دشواری در پذیرش فقدان و دشواری ازسرگیری زندگی روزمره مشخص می‌شود. شخصیت‌ها ممکن است دچار چرخۀ دلتنگی شوند و این غم‌واندوه پیچیده می‌تواند تأثیر فراوانی بر سلامت روان آنان داشته باشد و باعث آشفتگی عاطفی پیاپی و اختلال در عملکرد آنان شود (Berk, 2023/1402). 

3.2.5.9 اختلال استرس پس‌از سانحه (Post Traumatic Stress Disorder): اختلال استرس پس‌از سانحه (PTSD)  نوعی اختلال روانی است که پس‌از تجربه یا مشاهدۀ یک رویداد آسیب‌زا، تهدیدکنندۀ زندگی یا تروماتیک رخ می‌دهد. این رویدادها می‌تواند شامل جنگ، حوادث طبیعی، تجاوز یا هرگونه تجربه‌ای باشد که به‌شدت به احساس امنیت فرد آسیب می‌رساند. افرادی که به PTSD مبتلا می‌شوند، معمولاً دچار علائمی مانند بازگشت مکرر به خاطرات تروماتیک، کابوس‌ها، اضطراب شدید و اجتناب از موقعیت‌ها یا افرادی می‌شوند که آنان را به یاد رویداد آسیب‌زا می‌اندازد. این اختلال می‌تواند تأثیر شدیدی بر زندگی روزمرۀ فرد بگذارد و عملکرد اجتماعی و شغلی او را به‌شدت مختل کند.

علت اصلی PTSD این است که مغز به‌درستی نتوانسته است رویداد تروماتیک را پردازش و به‌ شکلی سالم آن را در حافظه ذخیره کند. این مسئله باعث می‌شود که فرد دائم آن رویداد را دوباره تجربه کند؛ گویی که هنوز درحال رخ دادن است. درمان‌هایPTSD ، بیشتر شامل ترکیبی از روان‌درمانی (مانند درمان شناختی‌رفتاری) و دارودرمانی است که به افراد کمک می‌کند تا با خاطرات تروماتیک خود مواجه شوند و آنها را به‌ شیوه‌ای سالم‌تر در حافظه پردازش کنند.

سوگ، در برخی موارد، علائم اختلال استرس پس‌از سانحه (PTSD) را در شخصیت‌هایی ایجاد می‌کند که فقدانی مانند ضربه‌ای ناگهانی را تجربه کرده‌اند.  PTSDنوعی اختلال در سلامت روانی است که با قرار گرفتن در معرض آن، طیف وسیعی از علائم ناراحت‌کننده ایجاد می‌شود.

 در رمان‌های خالد حسینی اختلال استرس پس‌از سانحه (PTSD) موضوعی رایج است که تأثیر روان‌شناختی پایدار آسیب‌های روانی را نشان می‌دهد که شخصیت‌ها تجربه می‌کنند. شخصیت‌ها ممکن است گرفتار کابوس‌ها و افکارهای مزاحم مربوط به فقدان شوند که منجر به تشدید اضطراب و پریشانی عاطفی می‌شود. این آثار طولانی‌مدت بر سلامت روان، منعکس‌کنندۀ تأثیر عمیقی است که سوگ آسیب‌زا می‌تواند بر زندگی بهتر روانی فرد داشته باشد. در اینجا بررسی می‌کنیم که چگونه PTSD در آثار ادبی حسینی به تصویر کشیده شده است و تأثیرهای آن بر شخصیت‌ها به چه صورت است (Mind Center, n.d./1398).

مریم یک عمر شرایط ظالمانه، سوءاستفاده و فقدان چیزی یا کسی را تحمل می‌کند. تجربه‌های دردناک او ازجمله مرگ مادرش، ازدواج اجباری با رشید و سقط‌های مکرر، زخم عاطفی عمیقی بر روح او برجای می‌گذارد. علائم PTSD مریم نشان‌دهندۀ هوشیاری بیش‌ازحد و بی‌حسی عاطفی است. تصویر حسینی از PTSD مریم بر استقامت روح انسان در برابر سختی‌های شدید تأکید دارد (Berk, 2023/1402).

3.2.5.10 انزوای اجتماعی و کناره‌گیری (Social Apathy): آثار طولانی‌مدت سوگ بر سلامت روان می‌تواند در انزوای اجتماعی و کناره‌گیری ظاهر شود. شخصیت‌ها ممکن است برای درگیر شدن در روابط، خود را از عزیزان جدا کنند یا در ایجاد ارتباط‌های جدید دچار مشکل شوند. این فقدان‌ها ممکن است احساسی فراگیر از تنهایی و جدایی ایجاد و به احساس افسردگی و اضطراب جدایی (Separation Anxiety Disorder) کمک کند (Berk, 2023/1402).

3.3 تأثیر فقر و مشکلات اقتصادی از دیدگاه روان‌شناسی

از دیدگاه روان‌شناسی اجتماعی فقر و مشکلات اقتصادی بر رفاه روانی و عاطفی افراد تأثیر بسیاری می‌گذارد. فقر می‌تواند شبکۀ پیچیده‌ای از عوامل استرس‌زا و چالشی‌ را ایجاد کند که در جنبه‌های مختلف زندگی فرد نفوذ کند و منجر به پیامدهای روان‌شناختی نامطلوب شود. در اینجا برخی از تأثیرهای روانی کلیدی فقر و مشکلات اقتصادی آورده شده است.

جملۀ «برای نجات دست باید انگشت قطع می‌شد» (Hosseini, 2013/1392) گفته‌ای عمیق و استعاری از آقا صبور شخصیت رمان ندای کوهستان است. این جمله معضل اخلاقی پیشِ روی صبور و خانواده‌اش را به تصویر می‌کشد؛ زیرا او با تصمیمی دشوار با پیامدهای گسترده‌تری برای خانواده و رفاه آنان روبه‌رو می‌شود.

در ظاهر، این جمله به یک تصمیم پزشکی تحت‌اللفظی اشاره دارد: «برای نجات دست از عفونت یا آسیب جدی‌تر انگشت باید قطع شود». این زمینۀ پزشکی نماد نوعی ایثار است که صبور باید برای خیر بزرگ‌تر انجام دهد؛ حتی اگر متضمن تحمل فقدانی دردناک باشد. این جمله واقعیت خشن زندگی را به نمایش می‌گذارد، جایی که باید انتخاب‌های سختی برای محافظت از داشته‌های اررزشمندتر انجام داد.

بااین‌حال، فراتر از معنای تحت‌اللفظی آن این جمله درزمینۀ مضامین و روابط رمان اهمیت عمیق‌تری دارد. صبور شخصیت پیچیده‌ای است که با احساس مسئولیت و تعهد خود به خانواده دست‌وپنجه نرم می‌کند. او با شرایط چالش‌برانگیزی مواجه است و باید برای تضمین بقا و سعادت عزیزانش فداکاری بزرگی انجام دهد.

این جمله را می‌توان بازتابی از مضمون گسترده‌تر فداکاری در سراسر رمان دانست. تصمیم صبور برای قطع انگشت ‌نشان‌دهندۀ کارهایی است که افراد برای خانواده‌های خود انجام می‌دهند؛ حتی زمانی که این‌گونه فداکاری‌ها هزینۀ شخصی دارد. در این داستان، صبور به‌دلیل فقر و ناتوانی در نگهداری از فرزندان خود، با پیشنهاد دایی بچه‌ها، نبی، تن به فروش پری به خانواده‌ای ثروتمند می‌دهد، با این پیش‌زمینۀ ذهنی که با فروش او شاید سرنوشت بهتری در انتظار کودک باشد. در سراسر رمان شخصیت‌های مختلف با دوراهی‌های فرهنگی، اخلاقی و روانی مواجه‌اند و باید تصمیم‌هایی بگیرند که نه‌تنها بر خود، بلکه بر کسانی که به‌شدت به آنان اهمیت می‌دهند نیز تأثیر می‌گذارد. همچنین به‌وضوح آشکار است که فروش کودکان در جایی ثبت نمی‌شود و هیچ آمار دقیقی از این افراد در دست نیست و این کار به‌نوعی جزء معاملات انسانی به شمار می‌رود (Berk, 2023/1402، صدیق سروستانی، 1389).

3.3.1 استرس و اضطراب مزمن: زندگی در فقر اغلب مستلزم فشار مالی مستمر و نداشتن اطمینان در برآورده کردن نیازهای اساسی است. این استرس مزمن می‌تواند به اضطراب و احساس درماندگی منجر شود؛ زیرا افراد ممکن است برای یافتن شغل پایدار، مسکن یا دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی با مشکل مواجه شوند (Atkinson & Atkinson, 2000/1400; Berk, 2023/1402).

3.3.2 افسردگی و عزت‌نفس پایین: مشکلات اقتصادی پایدار می‌تواند عزت‌نفس را از بین ببرد و منجر به احساس بی‌کفایتی، بی‌ارزشی و ناامیدی شود. ناتوانی در تأمین نیازهای خود یا خانواده می‌تواند باعث احساس شکست و ناامیدی شود (Berk, 2023/1402).

3.3.3 افزایش خطر ابتلا به اختلالات سلامت روان: مطالعات نشان داده است که افرادی که با فقر مواجه‌اند در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به اختلالات سلامت روان مانند افسردگی، اضطراب و اختلال استرس پس‌از سانحه هستند (Mind Center, n.d./1398).

3.3.4 استرس والدین و رشد کودک: فقر همچنین می‌تواند تأثیرهای عمیقی بر فرزندپروری داشته باشد؛ زیرا والدین ممکن است درگیر دغدغه‌های مالی باشند و زمان و منابع عاطفی کمتری برای فرزندان خود باقی بگذارند. این می‌تواند بر رشد عاطفی و شناختی کودکان تأثیر بگذارد و منجر به پیامدهای بالقوه‌ای در بلندمدت شود (سیف، 1391).

3.3.5 اختلال در عملکرد شناختی: سندرم بی‌انگیزگی یک بیماری روانی است که فرد مبتلا در شخصیت، حالات و عملکردهای مربوط به حافظه و تمرکز دچار اختلال می‌شود و به معنای واقعی بی‌علاقگی را تجربه می‌کند. فشار مالی و نیاز دائمی به اولویت دادن به بقا یکی از عواملی است که می‌تواند عملکرد شناختی را مختل کند و بر تصمیم‌گیری، حل مسئله و حافظه تأثیر بگذارد (Schultz & Schultz, 2013/1402).

3.3.6 تنش رابطه: استرس ناشی از فقر می‌تواند روابط را تحت تأثیر قرار دهد و منجر به افزایش تعارض و کاهش صمیمیت عاطفی شود. این تأثیر می‌تواند مسائل مربوط به سلامت روان موجود را تشدید کند یا منجر به ایجاد موارد جدید شود.

3.3.7 سوءمصرف مواد و اعتیاد: فقر می‌تواند به افزایش خطر سوءمصرف مواد و اعتیاد کمک کند؛ زیرا افراد ممکن است به مواد مخدر یا الکل به‌عنوان مکانیسم‌ مقابله با شرایط دشوار خود روی آورند (Berk, 2023/1402).

3.3.8 کاهش دسترسی به مراقبت‌های بهداشت روانی: مشکلات اقتصادی می‌تواند دسترسی به خدمات بهداشت روان را محدود و افراد را با منابع محدودی برای رفع نیازهای روانی خود مواجه کند (Berk, 2023/1402).

در ادغام این مضامین روان‌شناختی با روایت‌های ادبی، آثار حسینی فراتر از داستان‌سرایی متعارف است و نه‌فقط داستان، بلکه دریچه‌هایی را به پیچیدگی‌های ذهن انسان و جامعه در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد. علاوه‌بر این رمان‌های او به‌عنوان شاهدی بر قدرت ادبیات و ابزاری برای کاوش و درک روان‌شناختی عمل می‌کنند و آنها را تبدیل به منابع ارزشمندی برای علاقه‌مندان به تعامل بین روان‌شناسی و ادبیات می‌کند.

نتیجه‌

در پایان، تحلیل عناصر روان‌شناختی آثار خالد حسینی نه‌تنها پیچیدگی‌های احساسی و تجربه‌های انسانی را با عمق و دقت آشکار می‌سازد، بلکه نگاهی ژرف به لایه‌های پنهان روان افراد و تأثیرهای جامعه و فرهنگ بر آنان دارد. حسینی با توانمندی خاصی به کاوش در درون‌مایه‌های فراوان و متنوعی می‌پردازد که شرایط انسانی را به‌شکلی پیچیده و چندبعدی به تصویر می‌کشد. او با روایت‌هایی که زخم‌های عمیق روح و روان شخصیت‌ها را نمایان می‌سازد به بررسی تأثیرهای ویرانگر تروما و خاطرات دردناک می‌پردازد و در عین حال نشان می‌دهد که چگونه شفا و رستگاری می‌تواند در لحظه‌های بسیار تاریک‌ نیز جرقه‌ای از امید و بازسازی را در دل‌ها روشن کند.

شخصیت‌های حسینی که اغلب با گذشته‌ای پر از درد و تردید مواجه‌اند به مخاطب امکان می‌دهند تا مسائل بنیادی همچون خانواده، نقش‌های جنسیتی و ساختارهای قدرت را از دیدگاه روان‌شناختی و اجتماعی بررسی کند. وجود این شخصیت‌ها در مبارزه با محدودیت‌های جنسیتی و مقاومت در برابر ساختارهای اجتماعی و فرهنگی موجود نشان‌دهندۀ تلاش انسانی برای حفظ ارزش‌ها و ادامه دادن به مسیر زندگی در شرایط سخت است. همچنین، حسینی به تأثیرهای عاطفی عمیق فقدان و اندوه می‌پردازد و مراحل مختلف این تجربه‌ها را به تصویر می‌کشد تا نشان دهد که چگونه انسان‌ها با تاب‌آوری و پایداری می‌توانند از دل این تجربه‌ها به‌سوی رشد و بهبود روانی گام بردارند.

آثار او ضمن پرداختن به مفاهیمی نظیر هویت‌یابی و احساس تعلق، نحوۀ جستجوی شخصیت‌ها برای معنا و ارتباط در بسترهای فرهنگی، اجتماعی و شخصیتی متفاوت را به تصویر می‌کشند. این روایت‌ها به خوانندگان فرصتی می‌دهد تا در مسیر خودشناسی و رشد شخصی‌شان تأمل کنند. علاوه‌بر این، حسینی با پرداختن به مسائل حقوق زنان و مبارزه با تبعیض جنسیتی نه‌تنها به ارزیابی هنجارها و تعصب‌های اجتماعی می‌پردازد، بلکه به خوانندگان نشان می‌دهد که چگونه می‌توانند با این مسائل روبه‌رو شوند و آنها را به چالش بکشند.

در نهایت، رمان‌های خالد حسینی با روایتگری قدرتمند خود این توانایی را دارد که به عمق افکار و احساسات انسانی نفوذ و پیوندهایی ماندگار با خوانندگان ایجاد کند که فراتر از محدودیت‌های زمانی و فرهنگی است. این آثار به‌عنوان شاهدی بر قدرت بی‌نظیر ادبیات در قلب و روح انسان‌ها باقی می‌ماند و تأثیرهای عمیقی بر خوانندگان خود می‌گذارد.