کووید 19، درماندگی مالی و اجتناب مالیاتی

مقدمه

در ادبیات مالی شرکتی، پژوهش تجربی در حوزۀ اجتناب مالیاتی[1] توجه پژوهشگران را به خود جلب کرده است. بیش از دو دهۀ پیش، (Shackelford & Shevlin, 2001) تحولات اولیه پژوهش‌های مالیات بر درآمد را ترسیم کردند و تمایل روبه‌رشدی برای انجام پژوهش دربارۀ عوامل تعیین‌کنندۀ اجتناب مالیاتی معرفی شد. یک دهه بعد، هانلون و هیتزمن (Hanlon & Heitzman, 2010) پدیدۀ اجتناب مالیاتی را به‌عنوان یکی از چهار حوزۀ اصلی پژوهش در حسابداری معرفی کردند. تا آن زمان و از آن زمان به بعد، انبوهی از مطالعات تجربی دربارۀ عوامل تعیین‌کننده و پیامدهای اجتناب از مالیات شرکت‌ها منتشر شده است و پژوهش در این حوزه همچنان ادامه دارد. ازآنجایی‌که اجتناب مالیاتی با منافع غالباً متضاد ذی‌نفعان مختلف در شرکت و محیط اجتماعی ارتباط دارد، پژوهش‌ها و یافته‌های تجربی آن دارای تنوع و پیچیدگی زیادی است؛ ازاین‌رو، پژوهش‌های تجربی در این حوزه ماهیت بین‌رشته‌ای دارد و بیشتر رویکردهای نظری حسابداری، مالی و اقتصاد را با هم ترکیب می‌کند (Maydew, 2001) و دامنۀ وسیع و پیچیدگی فزایندۀ آن برای پژوهشگران، سیاست‌گذاران و سایر گروه‌هایی که متأثر از برنامه‌ریزی مالیات شرکت هستند، حائز اهمیت است.

درخصوص تأثیر درماندگی مالی بر اجتناب مالیاتی دیدگاه‌های مختلفی در ادبیات ارائه شده است. مطابق دیدگاه اول، درماندگی مالی بر اجتناب مالیاتی تأثیر ندارد. شرکت‌های درماندۀ مالی، عموماً زیان‌ده هستند؛ ازاین‌رو، در این شرکت‌ها نیاز به اجتناب مالیاتی کمتر است، زیرا شرکت‌های زیان‌ده مشمول پرداخت مالیات بر درآمد نیستند و در آینده از تسهیلاتی نظیر استهلاک زیان سنواتی برخوردار خواهند شد. مطابق دیدگاه دوم، در وضعیت وجود مشکلات مالی، شرکت‌ها به‌ناچار بخش زیادی از پس‌انداز نقدی خود را استفاده می‌کنند که این امر شرکت را در وضعیت دشوارتری ازنظر مالی قرار می‌دهد. مسائل و محدودیت‌های مالی شرکت‌ها را تشویق می‌کند تا راه‌هایی برای کاهش خروج وجه نقد ناشی از مالیات بیابند؛ ازاین‌رو، احتمال بیشتری وجود دارد که شرکت‌های درماندۀ مالی درگیر اجتناب مالیاتی شوند. یافته‌های ادواردز و همکاران (Edwards et al., 2016)، ریچاردسون و همکاران (Richardson et al., 2015)، مختاری (Mokhtari, 2019) و حاجیها و همکاران (Hajiha et al., 2017) نیز گواهی بر این مدعا است. آنان دریافتند که درماندگی مالی منجر به رفتار اجتناب مالیاتی در شرکت‌ها می‌شود.

شیوع کووید19 باعث شد دولت‌ها مواردی نظیر حفظ مشاغل و قدرت خرید خانوارها، جلوگیری از ورشکستگی شرکت‌ها و افزایش ظرفیت امکانات بهداشتی را جزء اولویت‌های سیاست‌گذاری در حوزۀ کلان اقتصادی قرار دهند (Collier et al., 2020). اقدامات برای مهار کووید۱۹ بر شرکت‌ها تأثیر درخور توجهی گذاشت (Banerjee et al., 2020) و باعث شد شرکت‌ها با کاهش خطوط اعتباری خود، سپرهای نقدی خود را افزایش دهند (Acharya & Steffen, 2020)؛ علاوه‌براین، در دورۀ بحران کووید۱۹ ریسک ورشکستگی (Liu et al., 2021)، کاهش ارزش اموال وثیقه‌ای (Hasan et al., 2021) افزایش در سخت‌گیری قراردادهای بدهی (Acharya & Steffen, 2020) و از دست دادن اعتبار تجاری (Baker et al. 2020) منجر به افزایش هزینۀ تأمین مالی خارجی شد. در واکنش به مشکلات تأمین مالی و افزایش هزینۀ تأمین مالی، شرکت‌ها برای مدیریت نقدینگی به منابع داخلی خود بیشتر وابسته شدند (Holmstrom & Tirole, 2000). صرفه‌جویی مالیاتی ناشی از اجرای راهبرد اجتناب مالیاتی یک منبع داخلی تأمین مالی برای شرکت‌ها فراهم می‌کند و با تشدید محدودیت‌های مالی در طول بحران‌هایی نظیر شیوع کووید19 افزایش صرفه‌جویی ازطریق کاهش پرداخت مالیات برای شرکت‌ها دو چندان است (Edwards et al., 2016). یافته‌های لاو و مایلز (Law & Mills, 2015) مبنی بر اینکه شرکت‌های دارای محدودیت مالی برای کسب وجوه داخلی اضافی اقدام به اجتناب مالیاتی جسورانه می‌کنند، از این ادعاها حمایت می‌کند. از سوی دیگر، یافته‌های مطالعات مختلف حاکی از آن است که شرکت‌ها به‌منظور کاهش اثرات نامطلوب عدم اطمینان محیطی نظیر عدم اطمینان سیاسی (Lee et al., 2021)، عدم قطعیت سیاست‌گذاری اقتصادی (Benkraiem et al., 2020)، عدم اطمینان مالیاتی (Guenther et al., 2019) و عدم اطمینان محیطی (Huang et al., 2017) بر وضعیت مالی و عملکرد شرکت از راهبردهای مالیاتی جسورانه استفاده می‌کنند. کووید19 به دلیل اثرات اقتصادی شدیدتر، درجۀ بیشتری از عدم اطمینان را نسبت‌به سایر بحران‌ها به همراه داشت (Shibata, 2021)؛ ازاین‌رو، شیوع کووید19 انگیزه‌های بیشتری برای استفاده از راهبرد اجتناب مالیاتی فراهم کرده است (Edwards et al., 2013).

شیوع ویروس کووید19 در کشورهای مختلف ازجمله ایران اثرات نامطلوبی بر انواع کسب‌وکارها وارد کرده است و واحدهای تجاری مختلف از این بابت آسیب‌های زیادی متحمل شدند؛ در این راستا و به‌منظور کاهش این آسیب‌ها، دولت بسته‌های حمایتی مختلفی ازجمله بخشودگی مالیاتی در قالب قانون بودجه کل کشور فراهم کرد. مطابق جزء (2) بند (ق) و جزء (2) بند (ع) تبصرۀ 6 قانون بودجۀ سال 1400 و 1401 کل کشور «به‌منظور حمایت از تولید و صاحبان کسب‌وکارهای آسیب‌دیده از کرونا، واحدهای صنفی با درآمد مشمول مالیات کمتر از یک میلیارد ریال و واحدهای تولیدی در سال 1399 و سال 1400 علاوه‌بر معافیت‌های قانونی و بخشودگی و مشوق‌های مالیاتی، برای مالیات بر عملکرد سال 1399 و 1400 از پنج واحد درصد بخشودگی برخوردار می‌شوند»؛ بنابراین، واحدهای تولیدی پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران علاوه‌بر معافیت‌های قانونی، سایر بخشودگی‌ها و مشوق‌های مالیاتی موجود، ازجمله تخفیف موضوع تبصره‌های (6) و (7) مادۀ 105، بخشودگی مالیاتی 10درصدی موضوع مادۀ 143 قانون مالیات‌های مستقیم، از پنج واحد درصد بخشودگی نسبت‌به نرخ‌های مالیاتی موضوع مواد 131 و 105 ق.م.م در عملکرد سال 1399 و 1400 برخوردار شدند. اگر چه با عنایت به مبانی نظری و یافته‌های تجربی، وجود بحران‌های مالی ازجمله مشکلات مالی حاصل از شیوع کووید19 شرکت‌ها را به استفاده از راهبرد اجتناب مالیاتی ترغیب می‌کند، این سؤال مطرح است که آیا با وجود بخشودگی مالیاتی که دولت به‌منظور حمایت از تولید در دورۀ شیوع کووید19 برای عملکرد سال‌های 1399 و 1400 در نظر گرفته است، که این موضوع منجر به کاهش نرخ مؤثر مالیاتی شرکت‌ها شده است، اثر شیوع کووید19 بر شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران چگونه است.

پژوهش حاضر با این استدلال که درماندگی مالی می‌تواند انگیزۀ لازم را برای اجتناب مالیاتی توسط شرکت‌ها فراهم کند، رابطۀ بین درماندگی مالی و اجتناب مالیاتی را بررسی می‌کند. از سوی دیگر و با عنایت به اینکه عدم اطمینان محیط اقتصادی در نتیجۀ شیوع کووید19 به تشدید محدودیت‌ها و مشکلات مالی منتهی می‌شود، به این موضوع پرداخته شده است که آیا شیوع کووید19 در رابطۀ بین درماندگی مالی و اجتناب مالیاتی اثر تعدیلی دارد یا خیر. این مطالعه از چند جنبه دارای نوآوری است؛ نخست، این پژوهش، مطالعات قبلی دربارۀ رابطۀ بین درماندگی مالی و اجتناب مالیاتی نظیر ادواردز و همکاران (Edwards et al., 2016)، دانگ و تران (Dang & Tran, 2021)، سادجیارتو و همکاران (Sadjiarto et al., 2020)، پوتری و چاریری (Putri & Chariri, 2017)، نوگروهو و همکاران (Nugroho et al., 2020)، مختاری (Mokhtari, 2019)، قوی ‌پنجه و غریب (Ghavipanjeh & Gharib, 2018) و حاجیها و همکاران (Hajiha et al., 2017) و تأثیر بحران‌های اقتصادی بر رابطۀ بین درماندگی مالی و اجتناب مالیاتی نظیر ریچاردسون و همکاران (Richardson et al., 2015) وآریف و همکاران (Ariff et al., 2023) را توسعه می‌دهد. علاوه‌بر مطالعات قبلی نظیر ریچاردسون و همکاران (Richardson et al., 2015) که تأثیر بحران مالی را بر اجتناب مالیاتی بررسی کرده‌اند، شیوع کووید19 که تأثیر منفی بر اقتصادهای سراسر جهان بر جای گذاشته است، زمینه‌ای را برای آزمون راهبرد‌ اجتناب مالیاتی ارائه می‌کند. پژوهش حاضر با در نظر گرفتن عوامل کلان اقتصادی و سطح شرکت که بر رفتار مالیاتی تأثیر دارند، در درک راهبرد اجتناب مالیاتی شرکت‌ها در دوره‌های با عدم قطعیت و نوسان زیاد، کمک می‌کند. سوم، یافته‌های این پژوهش دربارۀ رفتار اجتناب مالیاتی در زمانی که شرکت‌ها با چالش‌های مالی مواجه هستند، برای سیاست‌گذاران در تدوین سیاست‌هایی جهت ایجاد تعادل بین کاهش اجتناب مالیاتی و کمک به شرکت‌ها و سایر کسب‌وکارها حائز اهمیت است. در شرایط سخت اقتصادی، سیاست‌گذاران ممکن است با ارائۀ تسهیلات و تخفیف‌های مالیاتی نظیر بخشودگی مالیاتی 5درصدی شرکت‌های تولیدی در قانون بودجه سال‌های 1399 و 1400 کل کشور به شرکت‌ها کمک کنند تا در معرض آسیب کمتری قرار گیرند و به فعالیت خود ادامه دهند.

مبانی نظری

سازۀ اجتناب مالیاتی بین فعالیت‌های مالیاتی کاملاً قانونی، مشکوک، غیرقانونی و فعالیت‌های متقلبانه تمایز قائل می‌شود. هانلون و هیتزمن (Hanlon & Heitzman, 2010) طیفی از انواع اجتناب مالیاتی را توصیف می‌کنند، از اجتناب مالیاتی کاملاً قانونی (مانند سرمایه گذاری در اوراق قرضۀ معاف از مالیات) تا اقداماتی که می‌تواند به‌عنوان «فراتررفتن از چارچوب قانون مالیات‌ها» توصیف شود. لیتز (Lietz, 2013) اقدامات مختلفی ارائه می‌کند که ممکن است در دامنه سازه اجتناب مالیاتی قرار گیرند؛ نظیر انتخاب روش خاص استهلاک، سرمایه‌گذاری در دارایی‌هایی که مزیت مالیاتی دارند، انتقال درآمد مشمول مالیات به دوره‌های آتی، طبقه‌بندی برخی معاملات به‌عنوان معاف از مالیات، انتقال درآمد بین حوزه‌های مختلف مالیاتی و قیمت‌گذاری انتقالی. درخصوص مفهوم‌سازی اجتناب مالیاتی یک بحث مستمر دربارۀ اصطلاحات «اجتناب مالیاتی»، «راهبرد جسورانۀ مالیاتی[2]» و «ریسک مالیاتی» در ادبیات پژوهش وجود دارد. در یک دیدگاه گسترده، اجتناب مالیاتی ممکن است این‌گونه تعریف شود: هرآنچه که مالیات‎‌ واقعی شرکت را نسبت به مالیات مبتنی بر سود حسابداری قبل از مالیات آن کاهش می‌دهد (Dyreng et al., 2010). این اصطلاح بیشتر به‌صورت یک طیف مفهوم‌سازی می‌شود که رعایت کامل قانون مالیات در یک سر طیف و فرار مالیاتی غیرقانونی در سر دیگر طیف قرار دارد (Hanlon & Heitzman, 2010). تاکنون، هیچ توافقی دربارۀ اینکه سیاست جسورانۀ مالیاتی چیست و در کدام نقطه از این طیف آغاز می‌شود، وجود ندارد؛ ازاین‌رو، سازۀ اجتناب مالیاتی به مفهومی مبهم تبدیل شده است.

اجتناب مالیاتی الزاماً رفتاری نادرست یا غیرقانونی نیست (Dyreng et al., 2008)، بلکه راهبردی است که به طور قانونی و با استفاده از کاستی‌های موجود در قوانین مالیاتی اجرا می‌شود (Pohan, 2013). در درجۀ اول، به نظر می‌رسد اجتناب مالیاتی برای شرکت و سهام‌داران سودمند است؛ زیرا باعث حفط منابع دردسترس شرکت برای انجام طرح‌های سرمایه‌گذاری و توزیع منابع بین سهام‌داران می‌شود. در مقابل، اجتناب مالیاتی ممکن است ضمن تحمیل هزینه بر شرکت‌ها، منبع بالقوۀ ریسک باشد (Neuman et al., 2014). شرکت‌هایی که قصد استفاده از راهبرد اجتناب مالیاتی دارند، باید به مسائل زیادی در رابطه با مزایا، هزینه‌ها و ریسک‌های احتمالی آن توجه کنند. مطابق نظریۀ هزینۀ‌ منفعت، شرکت‌ها پیامدهای احتمالی اجتناب مالیاتی را در نظر می‌گیرند و در این راستا، مزایای اجتناب مالیاتی نظیرکاهش مالیات و افزایش جریان نقدی را با هزینه‌های مربوط نظیر هزینه‌های ممیزی مالیاتی، جرائم و کاهش شهرت مقایسه می‌کنند. اگر مزایای مد نظر بیش از هزینه‌ها باشد، راهبرد اجتناب مالیاتی اجرا می‌شود؛ علاوه‌براین، مطابق نظریۀ انتقال ریسک[3] در شرکت‌هایی که در وضعیت درماندگی قرار دارند، اجتناب از پرداخت مالیات محتمل‌تر است. این نظریه مبتنی بر این استدلال است که در وضعیت درماندگی مالی، سهام‌داران و مدیران به رفتارهای مخاطره‌آمیز روی می‌آورند (Galai & Masulis, 1976). جنسن و مکلینگ (Jensen & Meckling, 1976) با استناد به نظریۀ انتقال ریسک بیان کردند که سهام‌داران بیشتر با تأمین مالی پروژه‌های پرریسک ازطریق بدهی، ریسک را به اعتباردهندگان منتقل می‌کنند. از سوی دیگر، اعتباردهندگان با درک این موضوع، در اعطای اعتبار به شرکت‌هایی که درگیر مشکلات مالی هستند، نرخ تأمین مالی بیشتری را طلب می‌کنند. این باعث می‌شود شرکت‌ها تمایل بیشتری به اجرای سیاست‌های مدیریت ریسک داشته باشند. ازآنجایی‌که شرکت‌های درماندۀ مالی برای اجتناب از پرداخت مالیات در راستای نیاز به دسترسی بیشتر به وجه نقد، متحمل ریسک می‌شوند (Frank et al., 2009) و فعالیت‌ اجتناب مالیاتی نیز ریسک‌های زیادی نظیر جریمه و کاهش شهرت به همراه دارد، به‌عنوان یکی از سیاست‌های مدیریت ریسک محسوب می‌شود (Khamisan & Christina, 2020).

مرور ادبیات حاکی از آن است که اجتناب مالیاتی در کانون توجه بسیاری از پژوهش‌های تجربی قرار گرفته است و پژوهشگران ازگذشته تاکنون مطالعات زیادی در این حوزه انجام داده‌اند؛ ازجمله: تأثیر درماندگی مالی بر اجتناب مالیاتی در طول بحران مالی (Richardson et al., 2015)، اجتناب مالیاتی، انگیزه‌ها و راهبرد شرکت‌ها (Desai & Dharmapala, 2006; Rego & Wilson, 2012; Scholes et al., 2014)، ارتباط محدودیت‌های مالی و بحران‌های اقتصادی با اجتناب مالیاتی (Brondolo, 2009; Ariff et al., 2023). شواهد تجربی فراهم‌شده در بخش عمده‎‌ای از ادبیات حاکی از وجود رابطۀ مثبت بین درماندگی و محدودیت‌های مالی با اجتناب مالیاتی است. ادواردز و همکاران (Edwards et al., 2013) نشان دادند که در دوره‌‌هایی که شرکت‌ها در تنگنای مالی قرار دارند، سیاست مالیاتی شرکت پیامدهای زیادی مانند افزایش هزینۀ سرمایه و کاهش دسترسی به سرمایه خارجی دارد. شرکت‌های درمانده ازنظر مالی، دارای گزینه‌های کمتری هستند و درنتیجه ریسک‌های بیشتری را متحمل می‌شوند؛ ازاین‌رو، شرکت‌های درماندۀ مالی به دلیل نیاز به افزایش جریان نقدی (کاهش جریان نقدی خروجی بابت مالیات) و بهبود شهرت شرکت اجتناب مالیاتی بیشتری خواهند داشت. دانگ و تران (Dang & Tran, 2021) شواهدی فراهم کردند که نشان می‌دهد بین درماندگی مالی و اجتناب مالیاتی رابطۀ مثبت وجود دارد. هرچه شرکت بیشتر در معرض ریسک تأمین سرمایه باشد، بیشتر درگیر فعالیت‌های مرتبط با اجتناب مالیاتی خواهد شد. مایلز (Mills, 1998) و مایلز و نیوبری (Mills & Newberry, 2005) نشان دادند که اجتناب مالیاتی با درماندگی مالی رابطۀ مثبت دارد و شرکت‌هایی که رتبۀ اعتباری پایینی دارند، به‌منظور اجتناب از پرداخت مالیات، در اظهارنامۀ مالیاتی خود هزینه‌های بهرۀ بیشتری نسبت‌به صورت‌های مالی گزارش می‌کنند. یافته‌های سادجیارتو و همکاران (Sadjiarto et al., 2020) و پوتری و چاریری (Putri & Chariri, 2017) حاکی از تأثیر مثبت درماندگی مالی بر اجتناب مالیاتی است. نوگروهو و همکاران (Nugroho et al., 2020) دریافتند که درماندگی مالی تأثیر مثبتی بر اجتناب مالیاتی دارد. اگر خطر ورشکستگی به‌نسبت زیاد باشد، شرکت‌ها با اقدام به اجتناب مالیاتی، ریسک ممیزی مالیاتی را نادیده می‌گیرند.

پلاتیکانوا (Platikanova, 2017) با مطالعۀ اثر اجتناب مالیاتی بر ساختار سررسید بدهی نشان داد که شرکت‌های دارای نرخ مؤثر مالیات نقدی کمتر، نسبت بیشتری از بدهی کوتاه‌مدت دارند. حسن و همکاران (Hasan et al., 2017) رابطۀ مثبتی بین اجتناب مالیاتی و مراحل معرفی و افول چرخۀ عمر شرکت در شرکت‌های دارای محدودیت‌های بیشتر مالی یافتند. ریچاردسون و همکاران (Richardson et al., 2013) با مطالعۀ تأثیر ویژگی‌های حاکمیتی بر فعالیت‌های اجتناب مالیاتی شرکت نشان دادند که ویژگی‌های حاکمیتی و به طور خاص مدیریت ریسک و کنترل داخلی و درماندگی مالی بر اجتناب مالیاتی تأثیر مثبتی دارد. شواهد پژوهش ساپوترا و همکاران  (Saputra et al., 2017) حاکی از آن است که درماندگی مالی بر اجتناب مالیاتی تأثیر مثبتی دارد و تشدید فشار مالی در شرکت منجر به افزایش اجتناب مالیاتی شرکت‌ها می‌شود. ادواردز و همکاران (Edwards et al., 2016) با بررسی رابطۀ بین محدودیت‌های مالی و صرفه‌جویی نقدی ایجادشده ازطریق برنامه‌ریزی مالیاتی نشان دادند که شرکت‌هایی که با محدودیت مالی مواجه هستند، از برنامه‌ریزی مالیاتی جهت کاهش مالیات نقدی استفاده می‌کنند، به‌گونه‌ای که شرکت‌های دارای افزایش در محدودیت‌ خاص شرکت با کاهش نرخ‌های مؤثر مالیات نقدی مواجه هستند. لاو مایلز (Law & Mills, 2015) با مطالعۀ رابطۀ بین محدودیت‌های مالی و راهبردهای مالیاتی تهاجمی دریافتند که شرکت‌های دارای محدودیت مالی از راهبرد‌های مالیاتی تهاجمی‌تری استفاده می‌کنند، به‌طوری‌که این شرکت‌ها دارای نرخ‌ مؤثر مالیاتی جاری و آتی بیشتری هستند و مزایای مالیاتی شناسایی‌نشدۀ بیشتری را گزارش می‌کنند. دیرنگ و مارکل (Dyreng & Markle, 2016) شواهدی فراهم کردند که نشان می‌دهد محدودیت‌های مالی با میزان فعالیت‌های کاهندۀ مالیات رابطۀ مثبتی دارد. آکاما و همکاران (Akamah et al., 2021) نشان دادند که بین محدودیت‌های مالی دورۀ جاری و نوسانات نرخ‌های مالیات مؤثر نقدی در دوره‌های بعدی رابطۀ مثبتی وجود دارد. یافته‌های یولویا و پوتری (Yulvia & Putri, 2021) حاکی از آن است که تغییر در محدودیت‌های مالی تأثیر معناداری بر صرفه‌جویی مالیات نقدی ندارد؛ بنابراین، شرکت‌های دارای محدودیت مالی، وجوه داخلی اضافی را ازطریق راهبرد اجتناب مالیاتی به دست نمی‌آورند و به ریسک‌های مرتبط با راهبرد اجتناب مالیاتی بیشتر توجه می‌کنند. دهامارا و ویولیتا (Dhamara & Violita, 2018) دریافتند که درماندگی مالی با راهبردهای جسورانه مالیاتی رابطه ندارد. آنان نبود رابط؛ معنی‌دار را ناشی از این موضوع تفسیر کردند که دورۀ زمانی پژوهش آنان بحران‌های مالی را پوشش نمی‌دهد که احتمال مشکلات مالی را افزایش می‌دهند. وارسین و همکاران (Warsini et al., 2019) دریافتند که درماندگی مالی تأثیر منفی بر اجتناب مالیاتی دارد. یافته‌های مختاری (Mokhtari, 2019) و حاجیها و همکاران (Hajiha et al., 2017) حاکی از وجود رابطۀ بین احتمال ورشکستگی و محدودیت‌های مالی با اجتناب مالیاتی است؛ بنابراین، شرکت‌های دارای محدودیت مالی از سایر شرکت‌هایی که دسترسی بهتری به بازار سرمایه دارند، انگیزه بیشتری برای اجتناب از پرداخت مالیات دارند. قوی‌پنجه و غریب (Ghavipanjeh & Gharib, 2018) و سلطانی‌پناه و همکاران (Soltanipanah et al., 2016) دریافتند که بین درماندگی مالی و اجتناب مالیاتی رابطۀ معناداری وجود ندارد. بولو و همکاران (Blue et al., 2023) نشان دادند که بین متغیر نااطمینانی نرخ ارز و متغیر نااطمینانی نرخ بهره با اجتناب مالیاتی شرکت‌ها رابطۀ معناداری وجود ندارد و محدودیت‌های مالی بر رابطۀ بین نااطمینانی متغیرهای کلان اقتصادی و اجتناب مالیاتی تأثیر ندارد.

با عنایت به بینش‌های نظریۀ نهادی، رویه‌ها و راهبرد‌های شرکت به محیط نهادی بستگی دارد که شرکت‌ها در آن فعالیت می‌کنند؛ ازاین‌رو، شرکت‌ها ممکن است در طول بحران اقتصادی ناشی از همه‌گیری کووید19 رفتارها و راهبرد‌های مالیاتی خود را تغییر دهند. در ارتباط با تأثیر بحران‌های مالی نظیر شیوع کووید19 بر سایر فاکتورها مطالعات مختلفی وجود دارد. ریچاردسون و همکاران (Richardson et al., 2015) نشان دادند که درماندگی مالی به طور مثبت با اجتناب مالیاتی و بحران مالی رابطه دارد؛ رابطۀ بین درماندگی مالی و اجتناب مالیاتی در دورۀ بحران مالی در مقایسه با قبل از بحران بیشتر است. آنان استدلال کردند که شرکت‌هایی که با درماندگی مالی مواجه هستند، به دلیل بیشتربودن منافع اجتناب مالیاتی نسبت‌به هزینۀ آن دارای انگیزۀ بیشتری برای اجتناب مالیاتی هستند. حبیب و همکاران (Habib et al., 2013) بیان کردند که تأثیر بحران‌های اقتصادی و مالی بر اجتناب مالیاتی شرکت‌های مختلف متفاوت است؛ زیرا برخی از شرکت‌ها پیش از شروع بحران دارای مشکلات مالی بودند و شرکت‌هایی که قبلاً درماندگی مالی را تجربه کرده‌اند، از سایر شرکت‌ها در موقعیت بهتری خواهند بود. یافته‌های آریف و همکاران (Ariff et al., 2023) حاکی از آن است که شیوع کووید19 رابطۀ بین درماندگی مالی و اجتناب از مالیات را تعدیل می‌کند، به‌گونه‌ای که شرکت‌های درماندۀ مالی اجتناب مالیاتی کمتری را در دوره‌های قبل و در طول دورۀ شیوع کووید19 دارند. در طول همه‌گیری در مقایسه با دورۀ قبل از همه‌گیری، مشکلات مالی تأثیر منفی قوی‌تری بر اجتناب مالیاتی دارند. خیراللهی و همکاران (Kheirollahi et al., 2022) دریافتند که بحران مالی جهانی با تأثیر بر عملکرد مالی، شرکت‌ها را در آستانۀ درماندگی مالی قرار داده است که این موضوع انگیزۀ مدیران را برای مخفی‌کردن عملکرد رو به وخامت شرکت افزایش می‌دهد. نتایج آنان حاکی از تأثیر معنادار بحران مالی جهانی بر درماندگی مالی شرکت‌ها، مدیریت سود و قیمت‌گذاری اقلام تعهدی است. وقفی و همکاران (Vaghfi et al., 2022) نشان دادند که بحران مالی جهانی و کرونا بر شاخص بورس ایران تأثیر معنادار داشته، اما تأثیر بحران کرونا در مقایسه با بحران مالی جهانی، بر بازدۀ شاخص بورس بیشتر بوده است. یافته‌های رضائی و تامرادی (Rezaei  & Tamoradi, 2023) حاکی از آن است که با افزایش و همه‎‌گیری کووید19 میزان خطر سقوط قیمت سهام افزایش یافته است. در چنین شرایطی مدیران سعی می‌کنند تا اخبار منفی شرکت که ناشی از شرایط تحمیلی کرونا است را تا حد امکان مخفی نگه دارند و بدین ترتیب شیوع کووید19 منجر به افزایش خطر سقوط قیمت سهام می‌شود. از سوی دیگر، نتایج نشان داد که مسئولیت اجتماعی بر خطر سقوط قیمت سهام در شرایط قبل و بعد از شیوع کووید19 تأثیر معناداری داشته است. تاجمیر ریاحی و اسدی (Tajmir Riahi & Asadi, 2021) دریافتند که بین آشفتگی مالیاتی و اجتناب از مالیات رابطۀ منفی و معناداری وجود دارد و بین نسبت جاری و اجتناب از مالیات رابطۀ مثبت و معناداری وجود دارد. افلاطونی و همکاران (Aflatooni et al., 2024) دریافتند در دورۀ همه‌گیری کووید19 در مقایسه با سال‌های قبل از آن، نسبت نگهداشت وجه نقد شرکت‌ها حدود دو برابر شده و سرعت تعدیل آن نیز نزدیک به 40درصد افزایش داشته است.

با عنایت به مطالب بالا انتظار می‌رود شرکت‌های دارای درماندگی مالی به دلایل متعددی به اجتناب مالیاتی روی آورند؛ نخست، برخلاف بسیاری از تکنیک‌های کاهش هزینه نظیر کاهش مخارج تحقیق و توسعه، تبلیغات یا هزینه‌های سرمایه‌ای کاهش مالیات‌ با احتمال کمتری بر عملیات شرکت تأثیر منفی دارد. دوم، صرفه‌جویی نقدی ناشی از پرداخت کمتر مالیات منبع تأمین مالی داخلی است؛ بنابراین، در شرایطی که تأمین مالی بدهی و سهام برای شرکت‌های درماندۀ مالی گران‌تر و دشوارتر است، استفاده از راهبرد اجتناب مالیاتی برای تأمین مالی عملیات می‎‌تواند گزینۀ مطلوبی باشد؛ بنابراین، ازآنجایی‌که شرکت‌های درماندۀ مالی بیشتر در معرض ریسک تأمین مالی هستند، انتظار می‌رود بیشتر از سایر شرکت‌ها درگیر فعالیت‌های مرتبط با اجتناب مالیاتی باشند. از منظر نظریۀ نمایندگی نیز در شرکت‌های درماندۀ مالی اجتناب مالیاتی راهبرد منطقی برای کاهش هزینه‌های نمایندگی است. مدیران با استفاده از این راهبرد ازطریق حداقل‌کردن هزینه‌ها به حفظ وجوه نقد و درنتیجه افزایش ثروت سهام‌داران کمک می‌کنند؛ بنابراین، در شرکت‌هایی که ازنظر مالی درمانده هستند، اجتناب مالیاتی گزینه‌ای منطقی برای تداوم فعالیت محسوب می‌شود که هزینه‌های بالقوۀ آن کمتر از منافع بالقوه است (Richardson et al., 2015). بسیاری از یافته‌ها نظیر لاو و مایلز (Law & Mills, 2015) و دانگ و تران(Dang & Tran, 2021) مبنی بر وجود رابطۀ مثبت بین درماندگی مالی و اجتناب مالیاتی از این ادعا پشتیبانی می‌کند. با عنایت به استدلال‎‌های نظری و شواهد تجربی قبلی، انتظار می‌رود درماندگی مالی بر اجتناب مالیاتی تأثیر داشته باشد؛ بنابراین، فرضیۀ اول پژوهش به شرح زیر تدوین می‌شود:

فرضیۀ اول: درماندگی مالی بر اجتناب مالیاتی تأثیر دارد.

یافته‌های بسیاری از مطالعات نشان‌دهندۀ اجتناب از مالیات بیشتر در طول دورۀ همه‌گیر نسبت‌به دورۀ قبل از همه‌گیری است. کووید19 چالش‌های بزرگ‌تری بر شرکت‌ها تحمیل و آنها را وادار می‌کند تا راهبرد‌هایی را انتخاب کنند که ازطریق اجتناب از مالیات، منابع داخلی خود را تأمین کنند؛ بااین‌حال، شرکت‌هایی که بیشتر به حفظ شهرت خود اهمیت می‌دهند، به دلیل نظارت بیشتر قانونگذاران در طول دورۀ بحران‌های مالی ممکن است از تغییر راهبرد‌های مالیاتی خود اجتناب کنند؛ بنابراین، تأثیر درماندگی مالی بر اجتناب مالیاتی باتوجه‌به شرایط و عدم اطمینان‌های محیط فعالیت شرکت‌ها متفاوت است. صندوق بین‌المللی پول با استفاده از داده‌های مالیاتی در طول بحران مالی اذعان کرد که نیاز به حفظ وجه نقد و برآورده‌کردن حداقل نیازهای تأمین مالی در دوره‌های بحران حیاتی‌تر است؛ ازاین‌رو، در دوره‎‌های وجود بحران‎‌های محیطی، شرکت‌های دارای محدودیت مالی، بیشتر درگیر سیاست‌های مالیاتی جسورانه خواهند بود (Ariff et al., 2023). عدم‌اطمینان محیط اقتصادی باعث انگیز‌‌ها و رفتارهای متفاوت مدیریتی در شرکت‌های مختلف می‌شود و مدیران در چنین شرایطی از راهبردهای مختلفی برای حفظ کسب‌وکار استفاده می‌کنند. یافته‌های تجربی نیز از این موضوع پشتیبانی می‌کند. برای نمونه، یافته‌های ریچاردسون و همکاران (Richardson et al., 2015) حاکی از تأثیر مثبت بحران مالی جهانی بر رابطۀ بین درماندگی مالی و راهبردهای جسورانه مالیاتی است. ادواردز و همکاران (Edwards et al., 2016) نشان دادند شرکت‌هایی که با افزایش محدودیت‌های مالی مواجه هستند، از برنامه‌ریزی مالیاتی به‌منظور تعویق مالیات استفاده می‌کنند. کامارودین و همکاران (Kamarudin et al., 2024) دریافتند که بحران مالی ناشی از شیوع کووید19 رابطۀ بین دورۀ تصدی حسابرس و اجتناب مالیاتی را تعدیل می‌کند. آریف و همکاران (Ariff et al., 2023) نیز دریافتند که کووید19 اثر درماندگی مالی بر اجتناب مالیاتی را تشدید می‌کند. با عنایت به استدلال‌های نظری و شواهد تجربی مبنی بر اینکه درماندگی مالی فشار بیشتری بر شرکت‌ها برای اجتناب مالیاتی در طول بحران‌ها وارد می‌کند، فرضیۀ دوم به شرح زیر تدوین می‌شود:

فرضیۀ دوم: کووید19 رابطۀ بین درماندگی مالی و اجتناب مالیاتی را تعدیل می‌کند.

روش پژوهش

آزمون فرضیه‌های پژوهش با استفاده از مدل رگرسیونی چندمتغیره انجام ‌شده است. جامعۀ آماری پژوهش شامل کلیۀ شرکت‌های پذیرفته ‌شده در بورس اوراق بهادار تهران در دورۀ زمانی 1396 تا 1401 است. به‌منظور دستیابی به مجموعه‌ای از مشاهدات همگن، جامعۀ آماری با اعمال شروط برابر با تعداد 162 شرکت (معادل 972 مشاهده سال – شرکت) حاصل شد؛ شروط از این قرار است: (1) جزء شرکت‌های سرمایه‌گذاری، هلدینگ، بانک‌ها و بیمه‌ها، تأمین مالی و واسطه‌گری‌های مالی نباشند؛ (2) پایان سال مالی شرکت‌ها منتهی به پایان اسفندماه باشد و سال مالی طی دورۀ پژوهش تغییر نکرده باشد؛ (3) اطلاعات شرکت‌ها طی دورۀ پژوهش در دسترس باشد و (4) قبل از سال 1396در بورس اوراق بهادار تهران پذیرفته ‌شده و تا پایان سال 1401 از تابلوی بورس خارج نشده باشند. داده‌های مربوط به متغیر اجتناب مالیاتی، درماندگی مالی و متغیرهای کنترلی پژوهش با مراجعه به صورت‌های مالی و یادداشت‌های همراه و ازطریق نرم‌افزار ره‌آورد نوین و سایت کدال و داده‌های مربوط به متغیر رشد تولید ناخالص داخلی از عدد اعلامی توسط بانک مرکزی گردآوری ‌شده است. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار اکسل گردآوری، تلخیص، طبقه‌بندی و پالایش و با استفاده از نرم‌افزار آماری ایویوز تجزیه‌‌وتحلیل شده است. با عنایت به اینکه به‌منظور سنجش برخی از متغیرها از داده‌های مربوط به دو دورۀ قبل استفاده شده است، برخی از داده‌های پژوهش برای دوره‌های 1394 تا 1396 نیز گردآوری شده است. برای آزمون فرضیۀ اول و دوم به ترتیب از مدل (1) و (2) استفاده شده است.

مدل(1)

مدل(2)

اجتناب مالیاتی (TA) متغیر وابستۀ پژوهش است. مطابق ادبیات موجود از معیارهای مختلفی نظیر نرخ مؤثر مالیاتی، تفاوت مالیات ابرازی با مالیات تشخیصی و ... برای سنجش اجتناب مالیاتی استفاده‌شده است. استفاده از نرخ مؤثر مالیاتی به‌عنوان معیار سنجش زمانی که زیان وجود دارد مسئله‌ساز است؛ زیرا استفادۀ آن در مخرج کسر باعث منفی‌شدن معیار به‌دست‌‌آمده خواهد شد؛ بنابراین، یک رویکرد معمول در مطالعات مربوط به اجتناب مالیاتی شرکت حذف مشاهدات دارای زیان از نمونۀ پژوهش است (Dyreng et al., 2008). حذف مشاهدات زیان منجر به اریب در نتایج خواهد شد؛ زیرا ممکن است بسیاری از شرکت‌های دارای درماندگی مالی، زیان‌ده باشند (Edwards et al., 2016). به‌‌منظور حفظ مشاهدات زیان در نمونه از معیار توسعه‌یافته توسط هنری و سانسینگ (Henry & Sansing, 2018) استفاده ‌شده است. این معیار ازطریق تفاوت بین مالیات نقدی پرداخت‌شده (که از بابت مالیات‎‌های استردادشده تعدیل می‌شود) و حاصل‌ضرب سود دفتری قبل از مالیات در نرخ قانونی مالیات محاسبه شده است. سپس، این معیار براساس ارزش دفتری دارایی‌های شرکت استانداردسازی شده است. شرکت در صورتی دارای اجتناب مالیاتی است که مالیات نقدی پرداختی آن کمتر از سود قبل از مالیات ضربدر نرخ قانونی مالیات باشد. اآنجایی‌که بخشی از مالیات پرداختی در دورۀ جاری ممکن است مربوط به مالیات‌های قطعی‌شدۀ دوره‌های قبل باشد، هزینۀ مالیات درصورت سود و زیان جایگزین مالیات نقدی پرداختی شده است. نرخ مالیات طبق مادۀ 105 قانون مالیات‌های مستقیم 25% است که باتوجه‌به 10% تخفیف در نرخ مالیات شرکت‌های بورسی طبق مادۀ 143 این نرخ برابر با 22.5% در نظر گرفته شده است. برای دوره‌های 1399 و 1400باتوجه‌به بخشودگی 5درصدی طبق قانون بودجۀ کل کشور نرخ مذکور معادل 17.5% در نظر گرفته شده است. به‌منظور تفسیر راحت‌تر، عدد به‌دست‌آمده در 1- ضرب می‌شود، به‌طوری‌که مقادیر مثبت این معیار در هر دوره بیانگر اجتناب مالیاتی شرکت در دورۀ مربوط است (Kovermann, 2018). درماندگی مالی (FD) متغیر مستقل پژوهش است که برای سنجش آن از شاخص Z آلتمن و مدل به‌کاررفته در پژوهش آلجوقیمان و همکاران (Aljughaiman et al., 2023) استفاده شده است. در این مدل که با استفاده از روش تجزیه‌‌وتحلیل چندممیزی برای انتخاب نسبت‌های مالی استفاده شده است، از میان 22 نسبت مالی برای پیش‌بینی ورشکستگی از پنج نسبت استفاده شده است که بهترین پیش‌بینی‌کنندۀ درماندگی مالی بودند؛ شامل قدرت نقدشوندگی، سوددهی، نسبت‌های اهرمی، توانایی بازپرداخت بدهی و نسبت‌های فعالیت که بهترین عملکرد را در میان دیگر نسبت‌های مالی دارا بوده‌اند؛ بنابراین، در این پژوهش از مدل (3) برای اندازه‌گیری درماندگی مالی استفاده ‌شده است:

Z = 1.2 X1 + 1.4 X2 + 3.3 X3 + 0.6 X4 +1.0 X5       مدل (3)                                                  

X1: نسبت سرمایه در گردش به‌کل دارایی‌ها، X2: نسبت سود انباشته به‌کل دارایی‌ها، X3: نسبت سود قبل از بهره و مالیات به‌کل دارایی‌ها، X4: نسبت ارزش بازار حقوق صاحبان سهام به ارزش دفتری بدهی‌ها، X5: نسبت فروش به‌کل دارایی‌ها. کووید19[4] متغیر تعدیل‌کنندۀ پژوهش است که به‌صورت متغیر موهومی اندازه‌گیری شده است. با عنایت به اینکه کووید19 در اواخر سال 1398 شیوع پیدا کرد و انتظار می‌رود در این فاصلۀ زمانی تا پایان سال 1398 بر تصمیمات شرکت‌ها اثر معناداری نداشته باشد، ازاین‌رو، دورۀ زمانی 1399 و 1400 به‌عنوان دورۀ شیوع کووید19 تعریف و برای این دوره عدد 1 و برای سایر دوره‌ها عدد صفر اختصاص داده شد. در مدل‌های رگرسیون پژوهش به‌منظور کنترل ویژگی‌های خاص شرکت و سایر عوامل تأثیرگذار بر اجتناب مالیاتی از متغیرهای کنترلی استفاده شده است که در ادبیات پژوهش پیشنهاد شده‌اند. اندازۀ شرکت[5] برابر با لگاریتم طبیعی کل دارایی‌هاست و برای کنترل صرفه‌جویی در مقیاس و اثرات هزینۀ سیاسی استفاده شده است (Gupta & Newberry, 1997). مطابق نظریۀ هزینه‌های سیاسی، شرکت‌های بزرگ‌تر دارای هزینه‌های سیاسی بیشتر مانند مالیات بر درآمد هستند (Watts & Zimmerman, 1986). در مقابل، شرکت‌های بزرگ‌تر منابع بیشتری برای مشارکت در برنامه‌ریزی مالیاتی دارند. بازدۀ دارایی‌ها (ROA) برابر با نسبت سود قبل از مالیات به کل دارایی‌هاست و برای کنترل سودآوری شرکت استفاده شده است (Plesko, 2003). افزایش بازدۀ دارایی‌ها عموماً همراه با افزایش سود و درنتیجه افزایش میزان مالیات بر درآمد شرکت است و این موضوع انگیزۀ شرکت‌ها را برای اجتناب مالیاتی بیشتر افزایش می‌دهد (Widianingrum et al., 2024). اهرم مالی (LEV) برابر با نسبت کل بدهی‌ها به کل دارایی‌هاست و به‌منظور کنترل انگیزۀ شرکت برای استفاده از بدهی برای کسب صرفه‌جویی مالیاتی استفاده شده است (Cheng et al., 2012). استفادۀ بیشتر از بدهی‌های بهره‌دار به دلیل پذیرفتنی‌بودن هزینۀ بهره به طور مثبت بر انگیزه‌های برنامه‌ریزی مالیاتی شرکت‌ها تأثیر دارد (Cheng et al., 2012). میزان سرمایه‌گذاری در دارایی‌ها ازطریق دو شاخص، شامل نسبت ارزش دفتری دارایی‌های ثابت مشهود به کل دارایی‌ها (CINT) و نسبت کل موجودی به کل فروش[6] محاسبه شده است و برای کنترل گزینه‌های سرمایه‌گذاری برای استفاده از مزایای مالیاتی شرکت استفاده شده است (Gupta & Newberry, 1997; Plesko, 2003). سرمایه‌گذاری در دارایی‌های ثابت باعث افزایش هزینۀ استهلاک و درنتیجه کاهش مالیات خواهد شد. شرکت‌هایی با سطوح دارایی ثابت بیشتر، دارای نرخ مؤثر مالیاتی کمتری هستند (Dyreng et al., 2008). رشد فروش[7] فروش در دورۀ مالی t منهای فروش در دورۀ مالی t-1 تقسیم ‌بر فروش در دورۀ مالی t-1 . شرکت‌های با رشد بسیار، با افزایش درآمدشان در معرض افزایش نرخ‌های مالیاتی هستند؛ بنابراین، این شرکت‌ها دارای نرخ مؤثر مالیاتی بیشتری هستند (Plesko, 2003). فیلیپس (Phillips, 2003) نشان داد که شرکت‌های دارای رشد، توانایی بیشتری برای اجتناب از مالیات دارند. زیان[8] به‌صورت متغیر موهومی تعریف می‌شود؛ بدین معنی که اگر شرکت زیان‌ده باشد، عدد 1 و در غیر این صورت صفر در نظر گرفته می‌شود. متغیر زیان به‌منظور کنترل انگیزۀ شرکت برای کاهش بار مالیات بر درآمد استفاده شده است. شرکت‌های زیان‌ده معمولاً انگیزه کمتری برای مشارکت در اجتناب مالیاتی دارند (Lietz, 2013)؛ علاوه‌براین، شرکت‌هایی که متحمل زیان می‌شوند، می‌توانند بدهی مالیاتی خود را برای دورۀ حسابداری قبلی یا بعدی با استفاده از مزایای بازپرداخت یا انتقال به آینده کاهش دهند. نوسان بازده دارایی‌ها[9] و نوسان جریان‌های نقدی عملیاتی[10] به‌منظور کنترل نوسان در عملکرد شرکت استفاده شده است. نوسان جریان نقد عملیاتی بیانگر انحراف استاندارد نسبت جریان نقدی عملیاتی به کل دارایی‌ها برای دورۀ t-2 تا دورۀ t. نوسان بازده دارایی‌ها بیانگر انحراف استاندارد نسبت بازده دارایی‌ها قبل از مالیات برای دورۀ t-2 تا دورۀ t (Akamah et al., 2021). رشد تولید ناخالص داخلی(GDP) برابر است با درصد رشد تولید ناخالص داخلی کشور (از عدد اعلامی توسط بانک مرکزی استفاده ‌شده است).

یافته‌ها

آماره‌های توصیفی مربوط به متغیرهای پژوهش در جدول 1 ارائه‌ شده است. آماره‌های مذکور، شاخص مرکزی و پراکندگی و شمایلی کلی از وضعیت توزیع داده‌های پژوهش را ارائه می‌کند.

جدول (1): آمار توصیفی متغیرهای پژوهش

Table (1): Descriptive statistics

اجتناب مالیاتی دارای میانگینی برابر با 0214/0 است. کمینه و بیشینۀ این متغیر 0826/0- و 1759/0 است. مقدار میانگین درماندگی مالی نشان می‌دهد که به ‌طور میانگین شاخص اعتباری آلتمن در ارتباط با شرکت‌های مطالعه‌شده برابر با 9467/8 است و چون از آستانۀ 2/99 کمتر است، متوسط امتیاز آن برای شرکت‌های مطالعه‌شده در دامنۀ ورشکستگی قرار می‌گیرد. از شاخص‌های بااهمیت دیگر در بخش آمار توصیفی انحراف معیار است که یکی از مهم‌ترین پارامترهای پراکندگی است و معیاری برای میزان پراکندگی مشاهدات از میانگین است. میانگین متغیر زیان برابر با 6% است که نشان می‌دهد 6% از کل مشاهدات در طی دورۀ پژوهش دارای زیان بوده‌اند. متغیر رشد فروش دارای بیشترین انحراف معیار و اجتناب مالیاتی دارای کمترین انحراف معیار است.

پس از ارائۀ آمار توصیفی متغیرهای پژوهش، در ادامه به آزمون فرضیه‌های پژوهش پرداخته می‌شود.

جدول (2): نتایج آزمون فرضیۀ اول پژوهش

Table (2): The results of testing the first hypothesis

همان‌طور که در جدول 2 ملاحظه می‌شود، باتوجه‌به سطح معنی‌داری آمارۀ F لیمر و هاسمن، مدل‌ فرضیۀ اول به روش داده‌های تابلویی با رویکرد اثرات ثابت برآورد شده است. مقدار آمارۀ F فیشر و سطح معناداری مربوط به این آماره در سطح اطمینان 95درصد معنادار است که حاکی از معناداری کلی رگرسیون خطی است. ضریب تعیین تعدیل‌شده برابر با 84/0 است؛ بدین معنی که 84درصد از تغییرات اجتناب مالیاتی توسط متغیرهای مستقل و کنترلی توضیح داده می‌شود. مطابق نتایج آزمون ناهمسانی واریانس مقدار احتمال آماره مدل پژوهش برابر با 000/0 و کمتر از سطح خطای 1% است؛ بنابراین، می‌توان ادعا کرد که فرض صفر این آزمون مبنی بر همسان‌بودن واریانس اجزای خطا رد شده است و فرض ناهمسانی واریانس تأئید شده است؛ بنابراین، مدل اول پژوهش مشکل ناهمسانی واریانس دارد. به همین دلیل از روش حداقل مربعات تعمیم‌یافته برای تخمین مدل استفاده شده است. مقدار آمارۀ دوربین واتسون در بازۀ 5/1 الی 5/2 نشان از عدم‌وجود خودهمبستگی بین جملات پسماند است. شاخص عامل تورم واریانس کلیۀ متغیرهای مدل کمتر از عدد 10 است؛ بنابراین، وجود هم‌خطی بین متغیرهای توضیحی اثر نامطلوبی بر تخمین مدل ندارد. ضریب رگرسیونی متناظر با درماندگی مالی 5501/1 است و سطح معناداری متناظر با آن 0118/0 است. مثبت‌بودن ضریب رگرسیونی نشان از ارتباط مستقیم بین اجتناب مالیاتی و درماندگی مالی دارد و باتوجه‌‌به اینکه سطح معناداری کمتر از 05/0 است، بنابراین نتایج برآورد مدل، از فرضیۀ اول پژوهش پشتیبانی می‎‌کند؛ بدین معنی که درماندگی مالی بر اجتناب مالیاتی تأثیر مثبت و معناداری دارد. سایر نتایج این مدل بیانگر آن است که متغیرهای وجود زیان، حجم سرمایه‌گذاری در دارایی‌ها و اهرم مالی بر اجتناب مالیاتی تأثیر معنادار و منفی و متغیرهای بازدۀ دارایی و اندازۀ شرکت بر اجتناب مالیاتی تأثیر معنادار و مثبتی دارند.

جدول (3): نتایج آزمون فرضیۀ دوم پژوهش

Table (3): The results of testing the second hypothesis

با عنایت به نتایج جدول 3، سطح معنی‌داری آمارۀ اف لیمر و هاسمن نشان می‎‌دهد که مدل‌ فرضیۀ دوم به روش داده‌های تابلویی با رویکرد اثرات ثابت برآورد شده است. سطح معناداری آمارۀ F فیشر برابر با 0000/0 است که معناداری کلی مدل رگرسیونی فرضیۀ دوم را تأئید می‌کند. ضریب تعیین تعدیل‌شدۀ مدل نشان می‌دهد که حدود 82درصد از تغییرات حاصل در متغیر وابسته (اجتناب مالیاتی) می‌تواند توسط متغیرهای مستقل، تعدیلی و کنترلی مدل توضیح داده شود. نتایج آزمون ناهمسانی واریانس حاکی از تأئید ناهمسانی واریانس است؛ ازاین‌رو، از روش حداقل مربعات تعمیم‌یافته برای تخمین مدل دوم استفاده شده است. مقدار آمارۀ دوربین واتسون حاکی از عدم‌وجود خودهمبستگی بین اجزای خطای مدل و شاخص عامل تورم واریانس نیز حاکی از عدم‌وجود هم‌خطی چشمگیر بین متغیرهای توضیحی مدل است. از سوی دیگر، سطح معناداری آمارۀ ضریب متغیر تعاملی (FD×COVID-19) برابر با 1895/0 و بیشتر از سطح خطای 10/0 است که نشان می‌دهد متغیر کووید19 بر رابطۀ بین درماندگی مالی و اجتناب مالیاتی تأثیر معناداری ندارد؛ بنابراین، نتایج برآورد مدل، از فرضیۀ دوم پژوهش پشتیبانی نمی‌کند. درخصوص متغیرهای کنترلی مدل، اندازۀ شرکت، بازدۀ دارایی‌ها و رشد تولید ناخالص داخلی بر اجتناب مالیاتی تأثیر مثبت و متغیرهای وجود زیان، اهرم مالی و حجم سرمایه‌گذاری در دارایی‌ها بر اجتناب مالیاتی تأثیر منفی و معناداری دارند.

نتیجه‌گیری

اجتناب مالیاتی، راهبرد حداقل‌سازی بار مالیاتی است که مؤدیان مالیاتی ازطریق ضعف‌های موجود در قوانین و مقررات مالیاتی از آن استفاده می‌کنند. عموماً، استدلال‌های نظری و شواهد تجربی حاکی از آن است که در شرکت‌هایی که با محدودیت‌های مالی مواجه هستند، انگیزۀ آنها برای صرفه‌جویی در پرداخت مالیات ازطریق رویه‌های اجتناب مالیاتی بیشتر است. از سوی دیگر، با تشدید محدودیت‌ها در شرکت‌های درماندۀ مالی به‌ویژه در طول بحران‌هایی نظیر شیوع کووید19 برای شرکت‌ها افزایش صرفه‌جویی ازطریق کاهش پرداخت مالیات دوچندان می‌شود. در پژوهش حاضر، رابطۀ بین درماندگی مالی و اجتناب مالیاتی باتوجه‌به نقش تعدیلی کووید19 مطالعه شده است. نتایج حاکی از تأثیر مثبت درماندگی مالی بر اجتناب مالیاتی است. این نتایج با استدلال‌های نظری و شواهد تجربی قبلی مبنی بر اینکه شرکت‌های دارای درماندگی مالی بیشتر درگیر اجتناب مالیاتی می‌شوند، نظیر ادواردز و همکاران (2016)، دانگ و تران (2021)، مایلز (1998)، مایلز و نیوبری (2005)، سادجیارتو و همکاران (2020)، پوتری و چاریری (2017)، نوگروهو و همکاران (2020)، ریچاردسون و همکاران (2015)، حسن و همکاران (2017)، ساپوترا و همکاران (2017)، دیرنگ و مارکل (2016)، آکاما و همکاران (2021)، مختاری (2019)؛ حاجیها و همکاران (2017) سازگاری دارد، ولی با یافته‌های یولویا و پوتری (2021)، دهامارا و ویولیتا (2018)، وارسینی و همکاران (2019)، قوی‌پنجه و غریب (2018)، سلطانی‌پناه و همکاران (2016) همخوانی ندارد. با عنایت به یافته‌های فوق، شواهد تجربی فراهم‌شده در بخش عمده‌ای از ادبیات پژوهش حاکی از وجود رابطۀ مثبت بین درماندگی و محدودیت‌های مالی با اجتناب مالیاتی است. این بدان معنی است که شرکت‌های درماندۀ مالی از انگیزۀ بیشتری برای کاهش مالیات خود ازطریق اجتناب مالیاتی برخوردارند؛ زیرا صرفه‌جویی مالیاتی منبع جایگزین برای تأمین مالی بشمار می‌رود. از سوی دیگر، شرکت‌هایی که در تنگنای مالی قرار دارند، به دلیل هزینه‌های تأمین مالی بیشتر و رتبه‌بندی اعتباری کمتر، به‌منظور تأمین وجوه لازم برای ادارۀ شرکت و برآورده‌کردن انتظارات ذی‌نفعان، گزینه‌های کمتری دارند؛ ازاین‌رو، این شرکت‌ها اجتناب مالیاتی بیشتری دارند.

درخصوص فرضیۀ دوم پژوهش، اگرچه یافته‌های مطالعات مختلف حاکی از آن است که شرکت‌ها در راستای کاهش اثرات نامطلوب عدم‌اطمینان محیط اقتصادی نظیر عدم‌اطمینان سیاسی (Lee et al., 2021)، عدم‌قطعیت سیاست‌گذاری دولت در حوزۀ کلان اقتصادی (Benkraiem et al., 2020)، عدم‌اطمینان مالیاتی (Guenther et al., 2019) و عدم‌اطمینان ناشی از عوامل محیطی (Huang et al., 2017; Richardson et al., 2015; Shibata, 2021) از راهبردهای مالیاتی جسورانه استفاده می‌کنند و از سوی دیگر، عدم اطمینان محیط اقتصادی در نتیجۀ بحران‌های مالی نظیر شیوع کووید19 به افزایش محدودیت‌ها و مشکلات مالی منتهی می‌شود (Richardson et al., 2015; Arif et al., 2023)؛ ولی یافته‌های پژوهش نشان داد که شیوع کووید19 رابطۀ بین درماندگی مالی و اجتناب مالیاتی را به طور معناداری تعدیل نمی‌کند. دلیل ‌تأثیرنداشتن شیوع کووید19 بر اجتناب مالیاتی و همچنین، تأثیرنداشتن معنادار آن بر رابطۀ بین درماندگی مالی و اجتناب مالیاتی را می‌توان بدین صورت تفسیر کرد که در دورۀ وجود بحران‌های مالی، عموماً دولت‌ها بسته‌های حمایتی مختلفی مانند بخشودگی مالیاتی بابت کاهش این آسیب‌ها تدارک می‌بینند. برای نمونه، به‌موجب جزء (2) بند (ق) قانون بودجۀ سال 1400 و جزء (2) بند (ع) تبصرۀ 6 بودجۀ 1401 کل کشور و رأی شورای عالی مالیاتی، واحدهای تولیدی علاوه‌بر سایر معافیت‌های قانونی، بخشودگی و مشوق‌های مالیاتی موجود در قانون مالیات‌ها نظیر تخفیف در نرخ مالیاتی موضوع تبصره‌های ۶ و ۷ مادۀ ۱۰۵ و بخشودگی مالیاتی شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس وفق مادۀ 143 قانون مالیات‌های مستقیم، برای عملکرد سال‎‌های 1399 و 1400 از پنج واحد درصد بخشودگی نسبت‌به نرخ‌های مالیاتی موضوع مادۀ 105 ق.م.م برخوردار ‌می‌شوند؛ ازاین‌رو، با وجود این بخشودگی مالیاتی که در راستای حمایت از تولید به دلیل شیوع کووید19 از سوی دولت اعطا شده است، شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس از انگیزۀ کافی برای اجتناب مالیاتی بیشتر برخوردار نبوده‌اند؛ زیرا تعلق این بخشودگی دارای شرایط خاصی است که درصورت اقدام شرکت‌ها به اجتناب مالیاتی ممکن است استفاده از این بخشودگی با ریسک مواجه شود.

با عنایت به یافته‌های پژوهش حاضر به مدیران شرکت‌ها به‌ویژه شرکت‌هایی که ازنظر مالی درمانده هستند، پیشنهاد می‌شود قبل از تصمیم‌گیری برای اجتناب مالیاتی به هزینه و منافع مربوط توجه کنند؛ زیرا اجتناب مالیاتی ضمن تحمیل هزینه بر شرکت‌ها ممکن است یک منبع بالقوۀ ریسک باشد. شرکت‌هایی که قصد استفاده از راهبرد اجتناب مالیاتی دارند، باید به مسائل زیادی در رابطه با مزایا، هزینه‌ها و ریسک‌های احتمالی آن توجه کنند و در این راستا، مزایای اجتناب مالیاتی نظیرکاهش مالیات و افزایش جریان نقدی را با هزینه‌های مربوط نظیر هزینه‌های ممیزی مالیاتی، جرائم و کاهش شهرت مقایسه کنند.

موضوع اجتناب مالیاتی، دارای ابعاد مختلفی است و تشخیص شرکت‌هایی که اقدام به اجتناب مالیاتی کرده‌اند، مشکل است. از سوی دیگر، معیارهای به‌کاررفته در پژوهش‌های داخلی ازجمله پژوهش حاضر، همان معیارهایی است که در پژوهش‌های انجام‌شده در سایر کشورها به کار رفته است. این در حالی است که قوانین مالیاتی و نوع سیستم مالیاتی کشورهای مختلف تفاوت زیادی با هم دارند؛ ازاین‌رو، برای انجام پژوهش در این حوزه نیاز است که ابتدا پژوهش‌های جامعی جهبرایت استخراج معیارهای تشخیص اجتناب مالیاتی در شرکت‌های ایرانی انجام شود؛ بااین‌وجود، استفاده از معیارهای سنجش مختلف اجتناب مالیاتی در پژوهشی واحد می‌تواند به درک بهتر رابطۀ بین اجتناب مالیاتی با سایر متغیرها کمک کند. از سوی دیگر، به دلیل وجود معافیت‌ها، تخفیف‌ها و بخشودگی‌های مالیاتی مختلف در قانون مالیات‌ها و سایر قوانین کشور ازجمله قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعۀ کشور، قانون رفع موانع تولید و ... به پژوهشگران آتی پیشنهاد می‌شود که اثر این معافیت‌ها و بخشودگی‌های مالیاتی را بر اجتناب مالیاتی مطالعه کنند.

[1] . Tax Avoidance

[2] . Aggressive Tax Strategy

[3] Risk—shifting theory

[4]. COVID-19

[5]. Size

[6] . INVINT

[7] . SGrowth

[8] . Loss

[9] . PROAVOL

[10] . CFOVOL