رقابت در بازار محصول، قدرت مدیرعامل و خوانایی گزارش‌های مالی

خوانایی گزارش‌های سالانه ابزاری مهم و ضروری برای ارتباط بین شرکت‌ها و ذی‌نفعان مختلف از جمله سرمایه­گذاران، اعتباردهندگان و تحلیل­گران مالی است. پژوهش­های اخیر نشان داده‌اند خوانایی گزارش‌های مالی متأثر از قدرت مدیران است (Sun et al., 2022). از دیدگاه نظری، پیش­بینی تأثیر منفی یا مثبت مدیران عامل قدرتمند بر پیامدهای شرکت، مطابق شواهد تجربی متفاوت، نسبتاً دشوار است (Larcker & Tayan, 2012). در حالی ­که از دیدگاه مطالعات اقتصادی، مدیران عامل قدرتمند معمولاً با نتایج نامطلوب و مغایر مانند عملکرد ضعیف شرکت (برای مثال، Bebchuk et al., 2011؛ نیکبخت و همکاران، 1400)، رتبه­های پایین­تر اوراق قرضۀ بلندمدت (برای مثال، Liu & Jiraporn, 2010)، افزایش تقلب (برای مثال، Khanna et al., 2015) و مشکلات نمایندگی (برای مثال، Dunn, 2004) مرتبط هستند، مطالعات سازمانی به تأثیر مثبت قدرت مدیرعامل بر عملکرد شرکت (برای مثال، Breit et al., 2019؛ فروغی و رحیمی، 1400)، فعالیت­های مسئولیت‌پذیری اجتماعی (Li et al., 2018) و توسعۀ شبکه­های اجتماعی قوی و متمرکز برای دسترسی بهتر به اطلاعات مهم (Klein et al., 2004) اشاره دارند. از آنجا که هیچ پیش‌بینی روشنی در رابطه با تأثیر قدرت مدیرعامل بر خوانایی گزارش­های مالی وجود ندارد، از یک ­سو فرض می­شود افزایش قدرت مدیرعامل توانایی و سطح اختیارات او را برای پیگیری منافع شخصی افزایش می‌دهد و مدیران از این قدرت برای مبهم کردن گزارش­های مالی استفاده می­کنند تا خوانایی گزارش­های مالی را کاهش دهند که در راستای پژوهش­های اقتصادی است. از سوی دیگر، مخالفان این دیدگاه بیان می­کنند هرچه قدرت مدیرعامل بیشتر باشد، نظارت بر فرآیند شرکت و گزارشگری مالی بیشتر می­شود. عواملی از جمله پایبندی به قوانین و مقررات، انگیزۀ حفظ شهرت و اعتبار و توانایی‌های مدیریتی بهتر باعث می­شوند مدیران قدرتمند از راهبردهایی بهتر برای عملیات شرکت در راستای افزایش شفافیت و تأمین منافع همۀ گروه­های ذی­نفع استفاده کنند؛ بنابراین، مدیران عامل قدرتمند گزارش­های مالی خواناتری را افشا می­کنند که در راستای پژوهش­های سازمانی است.

علاوه بر این، تعامل بین قدرت مدیران عامل و خوانایی گزارش­های مالی به رقابت در بازار محصول نیز بستگی دارد. یافته­های تجربی اخیر نشان می­دهد شرایط بازار محصول عاملی مهم است که توازن منافع و هزینه‌های قدرت مدیرعامل را تحت تأثیر قرار می­دهد. از یک ­سو، برخی از پژوهشگران معتقد هستند تمایل شرکت­ها برای افشای داوطلبانۀ اطلاعات با افزایش رقابت در بازار محصول کاهش می­یابد (برای مثال، Shi et al., 2018؛ Lin & Wei, 2014؛ Datta et al., 2013). دلایلی متعدد برای این موضوع مطرح شده‌اند که مهم­ترین آن‌ها عبارتند از: هزینه­های مرتبط با جمع­آوری، پردازش و افشای اطلاعات، وجود منافع مرتبط با عدم افشا و وجود پدیدۀ اثرات خارجی (صمدی لرگانی، 1389). شرایط رقابتی بازار و حضور رقبا در محیط کسب‌وکار هزینۀ افشای اطلاعات را برای برخی از شرکت­ها افزایش می­دهد؛ از این رو، این شرکت­ها اطلاعات خصوصی را برای رقبای خود افشا نمی­کنند و سطح افشای کمتری دارند (Verrecchia & Weber, 2006). در این راستا، هوبرگ و فیلیپس (Hoberg & Phillips, 2016) نشان دادند شرکت­های فعال در صنایع رقابتی اطلاعات را افشا نمی‌کنند؛ زیرا رقبا ممکن است به شکل فرصت­طلبانه از آن اطلاعات استفاده کنند و به موقعیت رقابتی آن‌ها آسیب برسانند. به ­طور خلاصه، سطح بالای رقابت ممکن است انگیزه­هایی را برای یک شرکت یا مدیر آن ایجاد کند تا سطح ابهام محیط اطلاعاتی خود را افزایش دهد. یکی از راه­های مدیران برای مبهم کردن اطلاعات این است که گزارش­های مالی را به صورت پیچیده­تر و با قابلیت خوانایی کمتری ارائه دهند و درک آن‌ها را دشوارتر کنند (Li, F. 2010; 2008). با توجه به مباحث بالا، انتظار می­رود با افزایش رقابت در بازار محصول، مدیران از قدرت خود در راستای کاهش خوانایی گزارش­های مالی استفاده کنند (Rahman et al., 2024).

در دیدگاه مقابل، پژوهشگران معتقد هستند رقابت­پذیری بیشتر بازار انگیزه­ای برای مدیران قدرتمند ایجاد می­کند تا از قدرت خود در راستای افزایش ارزش شرکت استفاده کنند. رقابت در بازار به ­عنوان یک طرح انضباطی عمل می‌کند و مدیران را وا می­دارد تا به منظور باقی ماندن در جایگاه خود با کفایت و کارآمد باشند (Schmidt, 1997؛ Stigler, 1958؛ Alchian, 1950؛ طالب­نیا و همکاران، 1399). در همین زمینه، کیوز (1980) بیان می‌کند رقابت، مدیران را به سمت ارتباط بیشتر با سهامداران و افزایش کارایی سوق می‌دهد (Caves, 1980؛ اکبری و همکاران، 1398). در نتیجه، مدیران در شرکت‌های رقابتی به کارایی در تخصیص منابع، ارائۀ افشای داوطلبانۀ بیشتر و بهبود محیط گزارشگری مالی دست می­یابند. با توجه به استدلال­های بالا، وجود رقابت در بازار سبب افزایش شفافیت به‌واسطۀ افزایش خوانایی گزارش­های مالی (کاظمی علوم و همکاران، 1401) و کاهش عدم تقارن اطلاعاتی می‌شود؛ بنابراین، رقابت در بازار محصول به عنوان یک مکانیسم خارجی راهبری شرکتی، می­تواند احتمال اینکه مدیریت از قدرت خود در راستای رفتارهای فرصت­طلبانه استفاده کند و بر خوانایی گزارش­های مالی اثر گذارد را کاهش دهد.

با توجه به مباحث بالا، انتظار می­رود قدرت مدیران اهمیتی به‌سزا در خوانایی گزارش­های مالی داشته باشد. همچنین، تأثیر قدرت مدیران بر خوانایی گزارش­های مالی تا حدی زیاد به درجۀ رقابت بازار شرکت­ها بستگی دارد که ممکن است در شرکت‌های مختلف ابعادی متفاوت داشته باشد؛ با وجود این، این موضوع در پژوهش‌های داخلی بررسی نشده است. همان‌طور که پیش‌تر بیان شد، ممکن است مدیران به گونه‌ای فرصت‌طلبانه برای گمراه کردن سرمایه­گذاران و مخفی کردن عملکرد ضعیف خود با انگیزه‌های راهبردی، افشاهای کیفی گزارش­های مالی را مدیریت کنند؛ بنابراین، آگاه­سازی ذی‌نفعان مختلف به ­ویژه سرمایه­گذاران در رابطه با اهداف راهبردی پشت پردۀ مدیران در استفاده از خوانایی ضعیف گزارش­های مالی امری الزامی به ­نظر می­رسد؛ بنابراین، پژوهش حاضر با هدف بررسی تأثیر رقابت در بازار محصول بر رابطۀ بین قدرت مدیران و خوانایی گزارش­های مالی شرکت­ها انجام شده است. گفتنی است، مدیران عامل قدرت را از منابعی متفاوت (ساختاری، مالکیت، تخصص، اعتبار) کسب می­کنند؛ بنابراین، مدیرعاملی که در یک بُعد قدرتمند طبقه­بندی شده است ممکن است لزوماً در دیگر ابعاد قدرتمند نباشد. در بیشتر مطالعات، پژوهشگران یا از یک متغیر واحد برای اندازه­گیری سطوح قدرت تصمیم‌گیری مدیرعامل استفاده کرده‌اند یا به طور ساده، بر مبنای این فرضیه که همۀ معیارهای قدرت تصمیم­گیری به­ طور مساوی به شاخص قدرت مدیرعامل کمک می­کنند، یک رتبه­بندی از متغیرهای قدرت مدیرعامل ایجاد کرده­اند. در مقایسه با روش‌های اندازه­گیری سنتی قدرت مدیرعامل، در این پژوهش از روش تحلیل مؤلفه­های اصلی استفاده شده است. از آنجا که در این روش سهم هر متغیر در اندازه‌گیری قدرت مدیرعامل نشان داده می‌شود، معیاری دقیق­تر و نزدیک‌تر برای محاسبۀ قدرت مدیرعامل است. همچنین، پژوهش­های داخلی از بین معیارهای رقابت بیشتر به شاخص هرفیندال هیرشمن اکتفا می­کنند؛ در حالی ­که در این پژوهش از شاخص لرنر بهره گرفته شده است. یافته­های پژوهش حاضر ضمن پر کردن شکاف موجود در ادبیات پژوهش کشور، ابزاری مناسب را در اختیار تصمیم­گیرندگان بازار سرمایه قرار خواهد داد. در ادامه، ابتدا ادبیات و پیشینۀ پژوهش بیان شده‌اند، سپس فرضیه­ها، روش پژوهش و متغیرهای استفاده‌شده توضیح داده شده‌اند و در نهایت، نتایج حاصل از آزمون فرضیه­های پژوهش، نتیجه­گیری و پیشنهادها ارائه شده‌اند.

مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش

خوانایی گزارش‌های مالی

خوانایی مشخصۀ اصلی اطلاعات متنی است که به ­طور فراگیر در زمینه­های مختلف مشاهده شده است (Luo et al., 2018). با این­ حال، تعریفی دقیق و جامع از خوانایی وجود ندارد (نیکبخت و همکاران، 1402). برای مثال، در زمینه­های ارتباطات، روان‌شناسی و آموزش، خوانایی به ­عنوان سهولت درک یک پیام قابل نسبت به سبک نوشتن تعریف می­شود (Du Toit, 2017؛ Barnett & Leoffler, 1979). برخی از نویسندگان از سبک نگارش، انسجام و سازمان‌دهی گزارش­ها برای شناسایی خوانایی استفاده می­کنند (Klare, 1963). عده­ای به مخاطبان هدف گزارش‌ها برای تصمیم­گیری دربارۀ سبک نگارش و واژگان اشاره می­کنند. برخی دیگر باور دارند خوانایی مستلزم ترکیبی از عناصر مختلف از سبک­های نوشتاری گرفته تا واژگان و نویسندگان است (DuBay, 2007). به اعتقاد دیویسون و کانتور (Davison & Kantor, 1982)، «دانش پیش­زمینۀ فرض‌شده در خواننده» مهم­تر از «تلاش برای متناسب کردن متن با سطحی از خوانایی تعریف‌شده به­ وسیلۀ یک فرمول» است. لوقران و مک­دونالد (Loughran & McDonald, 2014) خوانایی را به­ عنوان توانایی سرمایه­گذاران و تحلیل­گران فردی برای درک اطلاعات مربوط به ارزش‌گذاری از یک افشای مالی تعریف می­کنند. از نظر گزارشگری مالی، خوانایی بیانگر کلمات، جملات و قالب­بندی یک نوشتار است که بر توانایی ذی‌نفعان یک شرکت در استفاده از آن برای تصمیم­گیری آگاهانه اقتصادی تأثیر می­گذارد (Securities and Exchange Commission, 1998؛ نیکبخت و همکاران، 1402). بنابراین، خوانایی گزارشگری مالی «شفافیت متن و موفقیت در فهم­پذیر بودن اطلاعات مالی» تعریف شده است که به درک اعداد و ارقام مندرج در صورت­های مالی کمک می­کند و از اهمیتی به‌سزا برخوردار است (رضائی پیته­نوئی و صفری گرایلی، 1397).

قدرت مدیرعامل و خوانایی گزارش‌های مالی

مدیران عامل نفوذی زیاد بر شرکت­ها اعمال می­کنند؛ زیرا هم دارای اختیارات قانونی صریح در شرکت و هم دارای نفوذ نرم برای جهت دادن به رفتار شرکت هستند. نظریه‌های اقتصادی قدرت مدیرعامل را به ­عنوان یک مشکل نمایندگی در نظر می‌گیرند و بیان می‌کنند افزایش قدرت مدیرعامل مشکلات نمایندگی را با افزایش موضع‌گیری­های مدیریتی تشدید می‌کند و باعث ایجاد عدم توازن و تغییر منافع مدیران و سهامدارن می­شود. این دیدگاه معتقد است قدرت مدیرعامل باعث افزایش توانایی مدیریت برای دست‌یابی به منافع شخصی به قیمت نادیده گرفتن حقوق سهامداران می‌شود و با خوانایی گزارش­های مالی شرکت ارتباط منفی دارد که ناشی از پیامدهای منفی مدیران عامل قدرتمند از جمله سطحی بالاتر از رفتار فرصت‌طلبانه و عملکرد ضعیف شرکت است (Landier et al., 2013؛ Bebchuk et al., 2011؛ نیکبخت و همکاران، 1400). در این راستا، پژوهش­ها نشان داده‌اند خواندن گزارش‌های سالانۀ شرکت­های با عملکرد ضعیف دشوارتر است (Li, 2008). بر اساس نظریۀ نمایندگی، مدیران عامل قدرتمند افرادی منفعت­طلب و ریسک­گریز هستند (Dikolli et al., 2018). مدیران عامل معمولاً قدرتی جالب توجه بر منابع شرکت دارند و از این رو، ممکن است در اقدامات خودخواهانه، به ویژه زمانی که سهامداران به ‌طور گسترده پراکنده هستند، شرکت کنند (Jensen & Meckling, 1976). پژوهش‌های قبلی نشان می­دهند مدیران عامل قدرتمند سلب مالکیت مدیریت و در نتیجه، مشکلات نمایندگی را افزایش می­دهند و به مکانیسم­های حاکمیت شرکتی مؤثر آسیب می­رسانند (برای مثال، Bebchuk et al., 2011؛ Dunn, 2004). یافته­های ظاهری عبده­وند و همکاران (1400)، کو و کیم (Koo & Kim, 2019)، بیکر و همکاران (Baker et al., 2019)، سان و لو (Sun & Lu, 2017)، تینگ (Ting, 2013) و لیو و جیراپورن (Liu & Jiraporn, 2010) نیز حاکی از آن است که مدیران عامل قدرتمند برای پنهان کردن عملکرد ضعیف خود، کیفیت و شفافیت گزارشگری مالی را کاهش می‌دهند. در زمینۀ خوانایی، مطالعاتی از جمله لی (Li, 2008) و حسن (Hasan, 2020) نشان می‌دهند مدیران فرصت‌طلب گزارش‌های سالانۀ شرکت خود را به منظور پنهان کردن عملکرد ضعیف یا اخبار بد تحریف می­کنند. لو و همکاران (Lo et al., 2017)، جبارزاده کنگرلویی و همکاران (1398)، احمدی و قائمی (1397) و صفری گرایلی و همکاران (1396) نیز سطحی بالاتر از رفتار فرصت­طلبانۀ مدیران را به سطحی پایین­تر از خوانایی ارتباط می­دهند. روی‌هم‌رفته، مباحث بالا نشان می­دهد خوانایی گزارش‌های سالانه با قدرتمند شدن مدیران عامل کاهش می­یابد. نتایج مطالعات سان و همکاران (Sun et al., 2022) و فتاحی نافچی و همکاران (1402) نیز نشان می­دهد قدرت مدیرعامل تأثیری مثبت و معنادار بر دشواری خوانایی گزارش­های مالی دارد.

در مقابل، نظریۀ سازمانی مدعی است قدرت مدیرعامل همیشه مضر نیست و می­تواند در شرایطی معین، مفید باشد؛ بنابراین، پیش‌بینی رابطۀ مثبت بین قدرت مدیرعامل و خوانایی گزارش­های مالی دور از انتظار نیست که این امر ناشی از پیامدهای مثبت مدیران عامل قدرتمند از جمله بهبود عملکرد شرکت (برای مثال، Breit et al., 2019؛ Sheikh, 2018؛ Li et al., 2019؛ Han et al., 2016؛ Keltner et al., 2003؛ Daily & Johnson, 1997؛ فروغی و رحیمی، 1400؛ نیکبخت و همکاران، 1399)، انگیزۀ حفظ شهرت و اعتبار (نیکبخت و همکاران، 1400)، ایجاد یک شبکۀ شخصی و حرفه­ای قوی برای دسترسی بهتر به اطلاعات مهم (حتی اطلاعات خصوصی) و اقداماتی ارزشمند مانند شیوه­های مدیریت برتر (Klein et al., 2004) و فعالیت­های مسئولیت‌پذیری اجتماعی (Li et al., 2018) است. پژوهش­ها نشان داده‌اند زمانی که شرکت­ها عملکردی بهتر دارند، خواندن گزارش‌های سالانۀ آن‌ها آسان‌تر است (Li, 2008). در همین راستا، حسن (Hasan, 2020) و صفری گرایلی و رضائی پیته نوئی (1397) دریافتند مدیران توانمندتر گزارش­های سالانۀ خواناتری را افشا می‌کنند. نتایج مطالعات رسولی و همکاران (1402) حاکی از آن است که قدرت مدیرعامل تأثیری منفی و معنادار بر معیارهای کیفیت گزارشگری متقلبانه دارد. معتمدی و همکاران (1401) نیز نشان دادند با افزایش قدرت مدیرعامل، مدیریت سود تعهدی و مدیریت سود واقعی کاهش می­یابد؛ بنابراین، هرچه قدرت مدیرعامل بیشتر باشد، نظارت بر فرآیند شرکت و گزارشگری مالی بیشتر می­شود و عملکرد شرکت نیز بهبود می­یابد؛ زیرا آن‌ها انتظار دارند اعتبار و شهرتشان حفظ شود (نیکبخت و همکاران، 1400). اومر و همکاران (Omer et al., 2020) دریافتند مدیران دارای ارتباط خوب، از جمله مدیران عامل، می­توانند کیفیت گزارشگری مالی شرکت خود را بهبود بخشند. در نهایت، لی و همکاران (Li et al., 2018) نشان دادند مدیران عامل قدرتمند در فعالیت‌های مسئولیت اجتماعی شرکت بیشتر مشارکت دارند. شرکت‌های دارای مسئولیت اجتماعی نیز با احتمالی کمتر به اقدامات فرصت­طلبانه مانند مدیریت سود دست می­زنند (Kim et al., 2012). همچنین، خواندن گزارش­های سالانۀ شرکت­هایی که سطحی بالا از رفتار فرصت‌طلبانه (برای مثال، مدیریت سود) دارند، به دلیل انگیزه­های مدیران برای دست‌کاری خوانایی گزارش‌های شرکت، دشوارتر است (Lo et al., 2017)؛ بنابراین، انتظار می­رود خواندن و درک گزارش‌های سالانۀ شرکت‌های دارای مدیران عامل قدرتمند از طریق کانال مسئولیت اجتماعی شرکت آسان­تر باشد. در مجموع، استدلال­های بالا نشان می­دهد خواندن و درک گزارش­های سالانۀ شرکت­های دارای مدیران عامل قدرتمند آسان­تر است. نتایج مطالعات خواجوی و همکاران (1403) نیز نشان می‌دهد با افزایش قدرت مدیرعامل سطح خوانایی گزارشگری مالی افزایش می‌یابد؛ با این حال، مدیران عامل قدرتمند، زمانی که شرکت­هایشان عملکردی ضعیف دارند، گزارش­های مالی با خوانایی کمتری را منتشر می­کنند تا به این ترتیب، با پنهان کردن رفتارهای فرصت­طلبانۀ خود، احتمال شناسایی آن‌ها توسط سرمایه­گذاران، اعتباردهندگان، تحلیل­گران و دیگر نهادهای نظارتی را کاهش دهند که مطابق فرضیۀ مدیریت مبهم است.

رقابت در بازار محصول، قدرت مدیرعامل و خوانایی گزارش­های مالی

پژوهش­ها نشان می­دهند تأثیر قدرت مدیرعامل بر خوانایی گزارش­های مالی به شدت رقابت بازار بستگی دارد. در این راستا، دو دیدگاه متفاوت وجود دارند. دیدگاه اول حاکی از آن است که رقابت بیشتر به عدم شفافیت بیشتر منجر می­شود (Wang & Winton, 2021؛ Guo et al., 2019؛ Shi et al., 2018؛ Markarian & Santalo, 2014؛ Datta et al., 2013؛ مسرور و میرزاپورباباجان، 1397؛ قائمی و صابر، 1395؛ برزگر و همکاران، 1393). نتایج مطالعات داتا و همکاران (Datta et al., 2013) نشان می­دهد با افزایش رقابت در بازار محصول، مدیریت سود افزایش می­یابد. شرکت­های با قدرت بازار محصول بیشتر (یعنی رقابت کم) می‌توانند شوک­های هزینه را به مشتریان منتقل کنند؛ بنابراین، قدرت بازار این شرکت­ها را قادر می­سازد تا نوسان­های جریان نقدی خود را بدون نیاز به مدیریت سود در سطحی پایین نگه دارند. برعکس، شرکت­هایی که قدرت بازار ضعیف­تری دارند، زمانی که نتوانند انتظارات سود (درآمدی) خود را برآورده کنند، به ­طور بالقوه با مجازات­های بازار سرمایه مواجه می‌شوند؛ بنابراین، رقابت بیشتر احتمالاً این شرکت­ها را به مدیریت سود ترغیب می­کند. علاوه بر این، داتا و همکاران (Datta et al., 2013) معتقد هستند شرکت­های فعال در یک صنعت رقابتی‌تر ممکن است ترجیح دهند از نظر راهبردی دسترسی به اطلاعات را برای رقبا محدود کنند؛ دیدگاهی که با استدلال هزینۀ اختصاصی سازگار است (Clinch & Verrecchia, 1997؛ Gertner et al., 1988؛ Verrecchia, 1983). مطالعات تجربی متعددی از این استدلال پشتیبانی می­کنند. برای مثال، نتایج مطالعات مارکاریان و سانتالو (Markarian & Santalo, 2014) حاکی از رابطۀ مثبت بین رقابت و مدیریت سود تعهدی و مدیریت سود واقعی است. به همین ترتیب، شی و همکاران (Shi et al., 2018) رابطه‌ای مثبت بین رقابت و مدیریت سود یافتند؛ با این استدلال که نگرانی­های شغلی مدیریتی به ­عنوان انگیزه­ای برای این رابطۀ مثبت عمل می­کنند. مسرور و میرزاپورباباجان (1397) و برزگر و همکاران (1393) نیز نشان دادند بین رقابت در بازار محصول و مدیریت سود رابطه‌ای مستقیم و معنادار وجود دارد. یافته­های گو و همکاران (Guo et al., 2019) و قائمی و صابر (1395) نیز نشان‌دهندۀ وجود رابطۀ U شکل معکوس بین رقابت در بازار محصول و کیفیت سود است. علاوه بر این، نتایج وانگ و وینتون (Wang & Winton, 2021) بیانگر آن است که با افزایش رقابت، احتمال تقلب بیشتر می‌شود.

در مجموع، این مطالعات نشان می­دهند سطح بالای رقابت ممکن است انگیزه­هایی را برای یک شرکت یا مدیر آن ایجاد کند تا سطح ابهام محیط اطلاعاتی خود را افزایش دهد. یکی از راه­های مدیران برای مبهم کردن اطلاعات این است که گزارش­های مالی را به صورت پیچیده­تر و با قابلیت خوانایی کمتری ارائه دهند و درک آن‌ها را دشوارتر کنند (Li, F. 2010, 2008). رحمان و همکاران (Rahman et al., 2024) نشان دادند با افزایش رقابت در یک صنعت، خوانایی گزارش‌های سالانۀ شرکت­ها کاهش می­یابد. با توجه به مباحث بالا، انتظار می‌رود با افزایش رقابت در بازار محصول، مدیران از قدرت خود در راستای کاهش خوانایی گزارش­های مالی استفاده کنند.

بر اساس دیدگاه دوم، رقابت در بازار محصول نقشی مهم در شکل­گیری محیط اطلاعاتی شرکت ایفا و به مدیران برای کاهش مشکلات نمایندگی و افزایش کارایی اقتصادی و اطلاعاتی کمک می­کند (Dhaliwal et al., 2014؛ Giroud & Mueller, 2010؛ Shleifer & Vishny, 1997). رقابت به ­عنوان یک اهرم انضباطی بر رفتار مدیران عمل می­کند و آنان را مجبور می­کند تا به منظور باقی ماندن در جایگاه خود باکفایت و کارآمد باشند (Schmidt, 1997؛ Stigler, 1958؛ Alchian, 1950؛ طالب­نیا و همکاران، 1399). بنابراین، رقابت می­تواند به بهبود کیفیت افشای گزارش­های شرکت­ها منجر شود. این موضوع، علاوه بر اینکه شرکت­ها را به مزیت رقابتی برون­سازمانی وابسته می‌کند، مالکان را نیز به تقویت سازوکارهای حاکمیت شرکتی درون­سازمانی ترغیب می‌کند و رفتارهای فرصت­طلبانه مدیران را کاهش می­دهد (Li, X. 2010؛ احمدپور و فرمانبردار، 1394). در این راستا، پژوهش‌ها نشان می­دهند با افزایش میزان رقابت در بازار محصولات شرکت­ها، میزان مدیریت سود آن‌ها کاهش (خواجوی و همکاران، 1392) و کیفیت سود (غیوری مقدم و همکاران، 1393) و کیفیت اطلاعات مالی (نمازی و همکاران، 1393) افزایش پیدا می­کنند؛ بنابراین، رقابت در بازار محصول مدیران قدرتمند را مجبور می­کند تا قدرت خود را در راستای منافع سهامداران به ­کار گیرند؛ از این رو، انتظار می­رود با افزایش رقابت در بازار محصول به‌ عنوان یکی از سازوکارهای نظم­دهندۀ فرآیند گزارشگری مالی (Balakrishnan & Cohen, 2011؛ نمازی و همکاران، 1393)، مدیران از قدرت خود در راستای افزایش خوانایی گزارش­های مالی استفاده کنند.

کاظمی علوم و همکاران (1401) نشان دادند رقابت در بازار محصول تأثیری مثبت و معنادار بر خوانایی گزارش‌های مالی شرکت­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار داشته است. نتایج مطالعات رحیمی و فروغی (1398) و شیخ (Sheikh, 2018) بیانگر آن است که رقابت در بازار محصول و حاکمیت شرکتی رابطۀ بین قدرت مدیرعامل و ارزش شرکت را تقویت می­کنند. لی و همکاران (Li et al., 2019) نیز دریافتند سرمایه­گذاران واکنشی مطلوب نسبت به اعلان­های اعطای قدرت بیشتر به مدیران عامل در بازارهای تولید با تقاضای زیاد دارند. یافته‌های پژوهش موینو و نونز - نیکل (Muiño & Núñez‐Nickel, 2016) نشان می‌دهد شرکت‌ها در سطحی بالا از رقابت، به منظور جلوگیری از رقبای جدید، اطلاعاتی بیشتر را افشا می‌کنند. علی و همکاران (Ali et al., 2014) نیز در پژوهش خود نشان می­دهند مدیران در صنایع متمرکزتر، محیط­های اطلاعاتی غیرشفاف‌تری دارند و به دلیل هزینه‌های اختصاصی اطلاعات، سطح افشای کمتری دارند. با افزایش رقابت، این شرکت‌ها شروع به افزایش افشای داوطلبانۀ اطلاعات خود می‌کنند.

فرضیه‌های پژوهش

فرضیۀ اول: بین قدرت مدیرعامل و خوانایی گزارش­های مالی رابطه‌ای معنادار وجود دارد.

فرضیۀ دوم: رقابت در بازار محصول بر رابطۀ بین قدرت مدیرعامل و خوانایی گزارش­های مالی اثر تعدیل‌کننده دارد.

روش پژوهش

پژوهش حاضر از لحاظ نتایج از نوع کاربردی، از لحاظ روش پژوهش شبه­تجربی از نوع پس­رویدادی، از لحاظ روش استدلال از نوع استقرایی، از لحاظ نظریه از نوع پژوهش­های اثباتی و بر اساس آماری از نوع پژوهش­های همبستگی است. جامعۀ آماری پژوهش شرکت­های عضو بورس اوراق بهادار تهران در بازۀ زمانی 1395 الی 1401 هستند که مجموعۀ شرایط ارائه‌شده در نگارۀ (1) را داشته باشند. با توجه به محدودیت­های بیان‌شده، 105 شرکت برای آزمون فرضیه­های پژوهش انتخاب شدند. اطلاعات مورد نیاز برای اندازه­گیری متغیر­ها و آزمون فرضیه‌های پژوهش به ­طور کلی از بانک اطلاعاتی رهاورد نوین، صورت­های مالی حسابرسی‌شده و سایر گزارش­های منتشرشده در تارنمای شرکت­ها، کدال و سازمان بورس اوراق بهادار استخراج شده است. در نهایت، برای محاسبات داده­ها از نرم‌افزار اکسل و برای تجزیه‌وتحلیل و آزمون فرضیه­ها از الگوهای رگرسیونی چندگانه با در نظر گرفتن اثرات ثابت سال و صنعت و نرم‌افزار ایویوز استفاده شده است.

نگارۀ 1. مراحل انتخاب شرکت­های تحت بررسی

Table 1. Procedures for selecting companies under review

برای آزمون فرضیۀ اول پژوهش از مدل (1) به شرح زیر استفاده شده است.

مدل (1)

برای آزمون فرضیۀ دوم پژوهش از مدل (2) به شرح زیر استفاده شده است.

مدل (2)

در الگوهای بالا؛

متغیر وابسته

خوانایی گزارشگری مالی (READ): متغیر وابستۀ پژوهش است که برای محاسبۀ آن از معیار فوگ (FOG) استفاده شده است. گفتنی است، از این معیار در پژوهش­های رمضان احمدی و همکاران (1401) و داداشی و نوروزی (1399) نیز بهره گرفته شده است. شاخص فوگ با استفاده از رابطۀ (1) به شرح زیر به ­دست آمده است.

رابطۀ (1)

(میانگین تعداد کلمات در هر جمله + درصد کلمات پیچیده) 4/0 = شاخص فوگ

در رابطۀ بالا، میانگین تعداد کلمات در هر جمله از نسبت تعداد کل کلمات تقسیم بر تعداد جملات حاصل می‌شود. کلمات پیچیده نیز آن دسته از کلماتی هستند که سه‌هجایی یا بیشتر باشند. جملات طولانی­تر و نسبت بیشتر کلمات پیچیده باعث افزایش شاخص فوگ می­شوند. میانگین رابطۀ (1) برای سه نمونۀ یکصدکلمه­ای از ابتدا، وسط و اواخر یادداشت­های همراه گزارش­های مالی محاسبه و به ­عنوان شاخص فوگ در نظر گرفته شده است (فضل­الهی و ملکی توانا، 1389). ارتباط بین شاخص فوگ و سطح خوانایی گزارش­های مالی معکوس است. هرچه شاخص فوگ بیشتر باشد، نمایانگر خوانایی کمتر گزارش­های مالی است و برعکس. در صورتی ­که شاخص فوگ مساوی یا بزرگ‌تر از 18 باشد، خوانایی گزارش­های مالی بسیار دشوار و پیچیده می‌شود؛ بین 14 تا 18 به ­عنوان خوانایی دشوار، بین 12 تا 14 به­ عنوان خوانایی مناسب و ایده­آل، بین 10 تا 12 به ­عنوان خوانایی قابل قبول و بین 8 تا 10 به‌عنوان خوانایی آسان طبقه­بندی شده‌اند. برای اینکه معیاری مستقیم از شاخص خوانایی گزارش­های مالی حاصل شود، عدد محاسبه‌شده برای شاخص فوگ در عدد 1- ضرب شده است.

متغیر مستقل

قدرت مدیرعامل (CEOPOWER): با استفاده از روش تحلیل مؤلفه­های اصلی و با استفاده از معیارهای دوگانگی وظیفۀ مدیرعامل (در صورتی که مدیرعامل و رئیس یا نایب رئیس هیئت‌مدیرۀ شرکت یک شخص باشند)، درصد مالکیت مدیرعامل (در صورتی‌که مدیرعامل مالک یا نمایندۀ بیش از ده درصد سهام شرکت باشد)، مدت تصدی مدیرعامل (در صورتی ­که مدت تصدی مدیرعامل شرکت بیشتر از میانۀ مدت تصدی او در شرکت­های نمونه باشد) و درصد مدیران مستقل عضو هیئت‌مدیره (در صورتی­ که نسبت تعداد اعضای غیرموظف هیئت‌مدیره به کل تعداد اعضای هیئت‌مدیره کمتر از میانۀ نسبت یادشده در شرکت­های نمونه باشد) اندازه‌گیری شده است (Kaiser, 1960؛ Li et al., 2017؛ خواجوی و همکاران، 1400؛ نیکبخت و همکاران، 1400).

تحلیل مؤلفه­های اصلی یکی از انواع روش­های تحلیل داده­های چندمتغیره است که هدف اصلی آن تقلیل بُعد مسألۀ تحت مطالعه است. با استفاده از تحلیل مؤلفه­های اصلی، می­توان تعدادی زیاد متغیر توضیحی (متغیر مستقل) همبسته را با تعدادی محدود متغیر توضیحی جدید که مؤلفه­های اصلی نامیده می­شوند و ناهمبسته هستند، جایگزین کرد؛ به این ترتیب، نه فقط بُعد مسأله تقلیل می­یابد، بلکه مسأله چند هم‌خطی پیش نمی­آید. وزن معیارها در این شاخص قدرت مدیرعامل مبتنی بر فرایند آماری، به­جای استفاده از وزن­های انتخابی مساوی یا دلخواه است (خواجوی و همکاران، 1400). نتایج تحلیل مؤلفه­های اصلی در نگارۀ (2) ارائه شده است.

نگارۀ 2. نتایج تحلیل مؤلفه‌های اصلی

Table 2. The results of principal components analysis

منبع: یافته­های پژوهش

نگارۀ (2) وزن­های معیارهای قدرت مدیرعامل را نشان می­دهد. همان­طور که مشاهده می­شود، مؤلفۀ اصلی اول و دوم دارای مقادیر ویژۀ بیشتری هستند و در مجموع، حدود 59 درصد از کل واریانس استانداردشده را تبیین می‌کنند. با توجه به پیشنهاد کایزر و لی و همکاران، اولین مؤلفۀ اصلی که دارای مقدار ویژۀ بیش از یک است و بیشترین قدرت توضیح­دهندگی را دارد، به­ عنوان معیار قدرت مدیرعامل تعریف شده است (Kaiser, 1960؛ Li et al., 2017).

متغیر تعدیل­گر

رقابت در بازار محصول (Competition): برای اندازه­گیری رقابت در بازار محصول از شاخص لرنر (رابطۀ 2) استفاده شده است. رقابت در بازار محصول با استفاده از شاخص لرنر برابر است با قیمت محصول شرکت منهای هزینۀ نهایی تولید. این شاخص به طور مستقیم ویژگی قدرت بازار است. از آنجا که هزینۀ نهایی در پژوهش‌های تجربی قابل مشاهده نیست، پژوهشگرانی مانند بوث و ژو این شاخص را از طریق حاشیۀ قیمت - هزینه تقریب می‌زنند (Booth & Zhou, 2008). شرکت­هایی که در صنایع رقابتی­تر هستند، حاشیۀ سود کمتری دارند. گفتنی است از این شاخص در پژوهش­های سهمانی اصل و همکاران (1400)، نمازی و ابراهیمی (1391) و خواجوی و ابراهیمی (1391) نیز استفاده شده است.

رابطۀ (2)

Sales: فروش خالص؛ COGS: بهای تمام‌شدۀ کالای فروش‌رفته؛ SG&A: هزینه­های اداری، عمومی و فروش.

High Competition: متغیر مجازی که اگر شاخص لرنر شرکت کوچک‌تر از میانۀ شاخص لرنر شرکت­های نمونه باشد، ارزش یک و در غیر این صورت ارزش صفر گرفته است. گفتنی است، این متغیر در سطح 14 صنعت محاسبه شده است.

متغیرهای کنترلی

اندازۀ شرکت (SIZE): لگاریتم طبیعی کل دارایی­ها. یافته­های پژوهش حبیب و حسن و لیم و همکاران نشان می­دهد گزارش­های مالی شرکت­های بزرگ‌تر قابلیت خوانایی کمتری نسبت به دیگر شرکت­ها دارد (Habib & Hasan, 2020؛ Lim et al., 2018).

اهرم (LEV): کل بدهی­ها تقسیم بر کل دارایی­ها. پژوهش­ها نشان داده‌اند شرکت­هایی که اهرم مالی بالاتری دارند، خوانایی گزارش­های مالی آن‌ها کمتر است (Hasan, 2020).

سودآوری (ROA): سود خالص تقسیم بر کل دارایی­ها. پژوهش­های پیشین استدلال می‌کنند زمانی که شرکت­ها عملکرد قوی (ضعیف) دارند، خواندن گزارش­های سالانۀ آن‌ها آسان (دشوار) است (Li, 2008).

فرصت­های رشد (MTB): نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری حقوق صاحبان سهام. رحمان و همکاران (Rahman et al., 2024) دریافتند شرکت­هایی که فرصت­های رشد بیشتری دارند، معمولاً گزارش­های مالی خواناتری را ارائه می‌کنند.

جریان وجه نقد عملیاتی (CFO): جریان­های نقدی حاصل از فعالیت­های عملیاتی تقسیم بر کل دارایی­ها. لی (Li, 2008) دریافت شرکت­هایی که عملکرد بهتری دارند، گزارش­های سالانۀ خواناتری را ارائه می­کنند.

مخارج سرمایه­ای (CAPINT): وجه نقد پرداختی بابت خرید دارایی­های ثابت تقسیم بر کل دارایی­ها. نتایج مطالعات حسن (Hasan, 2020) نشان داده است شرکت­هایی که مخارج سرمایه­ای بیشتری دارند، خوانایی گزارش‌های آن‌ها کاهش یافته است.

سن شرکت (FIRMAGE): لگاریتم طبیعی تعداد سال­های فعالیت شرکت در بورس اوراق بهادار. شواهد مطالعات لیم و همکاران و لو و همکاران نشان می­دهد شرکت­های با قدمت بیشتر، گزارش­های مالی خواناتری را منتشر می­کنند (Lim et al., 2018؛ Lo et al., 2017).

توانایی مدیران (M_ABILITY): رتبۀ توانایی مدیران با استفاده از معیار دمرجیان و همکاران (Demerjian et al., 2012). حسن (Hasan, 2020) دریافت مدیران توانمندتر گزارش­های سالانۀ خواناتری را ارائه می­کنند.

در این مدل، با استفاده از اندازه­گیری کارایی شرکت و سپس، وارد کردن آن در رگرسیون خطی چندمتغیره به ­عنوان متغیر وابسته و کنترل ویژگی­های ذاتی شرکت، توانایی مدیریت محاسبه شده است. دمرجیان و همکاران (Demerjian et al., 2012)، به منظور اندازه­گیری کارایی شرکت، از مدل تحلیل پوششی داده­ها استفاده کرده­اند. مدل تحلیل پوششی داده­ها نوعی مدل آماری است که برای اندازه­گیری عملکرد سیستم با استفاده از داده­های ورودی و خروجی کاربرد دارد. برای محاسبۀ توانایی، در مرحلۀ اول، بر اساس بیشینه کردن خروجی (درآمد) و کمینه کردن ورودی­ها، از تعدادی منابع درآمدزا از جمله بهای تمام‌شدۀ کالای فروش‌رفته، هزینه­های عمومی، اداری و فروش، خالص دارایی­های ثابت و دارایی­های نامشهود برای به ­دست آوردن امتیازهای کارایی شرکت استفاده شده است؛ بنابراین، رابطۀ (3) برای سنجش کارایی شرکت استفاده شده است.

رابطۀ (3)

در این مدل؛ Sales درآمد حاصل از فروش برای شرکت i در سال t؛ COGS بهای تمام‌شدۀ کالای فروش‌رفته برای شرکت i در سال t؛ SG&A هزینه­های عمومی، اداری و فروش برای شرکت i در سال t؛ PPE خالص دارایی­های ثابت برای شرکت i در ابتدای سال t؛ Other Intan دارایی­های نامشهود برای شرکت i در ابتدای سال t و θ max_v کارایی شرکت است.

در مرحلۀ دوم، مدل رگرسیونی (3) اجرا شده است که در آن، متغیر وابسته امتیاز کارایی شرکت از مرحلۀ اول است. متغیرهای مستقل اندازۀ شرکت، سهم بازار، جریان نقدی آزاد، سن شرکت، یک شاخص ارز خارجی و سپس، استخراج عوامل مدیریتی از ویژگی­های شرکت هستند. باقیمانده­های حاصل از برآورد مدل رگرسیون مرحلۀ دوم رتبۀ توانایی مدیریتی (M_ABILITY) است.

مدل (3)

در این مدل؛ Firm Efficiency امتیاز کارایی شرکت از طریق روش تحلیل پوششی داده­ها؛ ln(Total Assets) لگاریتم طبیعی جمع دارایی­ها؛ Market Share سهم از بازار (مقدار فروش در پایان سال t تقسیم بر جمع فروش کل صنعت در پایان سال t) و Positive Free Cash Flow جریان­های نقدی آزاد مثبت (اگر شرکتی جریان­های نقدی مثبت داشته باشد برابر یک و در غیر این صورت صفر در نظر گرفته شده است) است. در این پژوهش، برای اندازه‌گیری جریان‌های نقدی آزاد از شاخص لن و پولسن (Lehn & Poulsen, 1989) به شرح زیر استفاده شده است.

جریان‌های نقدی آزاد = سود عملیاتی + هزینۀ استهلاک – مالیات بر درآمد – هزینۀ بهره – سود سهام تقسیمی

ln(Age) لگاریتم طبیعی تعداد سال­های فعالیت شرکت از سال تأسیس؛ Foreign Currency Indicator نماد ارز خارجی و متغیر مصنوعی است (در صورتی که شرکت صادرات داشته باشد ارزش یک و در غیر این صورت صفر در نظر گرفته شده است) و ε باقیماندۀ مدل است که بیانگر توانایی مدیریت است.

نوسان‌پذیری فروش (SALE_VOL): نوسان­پذیری فروش خالص به کل دارایی­ها طی 3 سال گذشته. انتظار می­رود شرکت‌هایی که نوسانات فروش بیشتری دارند، گزارش­های مالی با قابلیت خوانایی کمتری داشته باشند (Hasan, 2020).

مدیریت سود (E_MGT): ارزش قدرمطلق اقلام تعهدی اختیاری با استفاده از مدل تعدیل­شدۀ جونز (Jones, 1991). لو و همکاران (Lo et al., 2017) نشان داده­اند با افزایش مدیریت سود، پیچیدگی صورت­های مالی افزایش می­یابند و خوانایی گزارشگری مالی کم می­شود.

شواهد مطالعات بزرگ اصل و غفارپور (1391) نشان داده است در شرکت­های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران، برای شناسایی مدیریت سود از طریق اقلام تعهدی اختیاری، مدل تعدیل­شدۀ جونز دقت و توانی بیشتر نسبت به سایر مدل‌های استفاده‌شده برای برآورد اقلام تعهدی اختیاری دارد؛ از این رو، برای اندازه­گیری اقلام تعهدی اختیاری (Disc ACC)، از مدل تعدیل­شدۀ جونز (Jones, 1991) استفاده شده است. بر اساس این مدل، اقلام تعهدی اختیاری معادل تفاوت بین مجموع اقلام تعهدی و اقلام تعهدی غیراختیاری است؛ از این ‌رو، به منظور محاسبۀ اقلام تعهدی غیراختیاری ابتدا مدل (4) برآورد شده است:

مدل (4)

ACC کل اقلام تعهدی شرکت j در سال t است که معادل تفاوت بین سود خالص و جریان­های نقدی عملیاتی است؛ TA کل دارایی‌های شرکت j در ابتدای سال t است؛ ∆REV تغییرات فروش خالص شرکت j بین سال t و سال t-1 است؛ PPE ارزش دفتری دارایی­های ثابت مشهود شرکت j در سال t است؛ ₀α ، ₁β و ₂β ضرایب رگرسیون هستند و ε باقیمانده­های رگرسیون.

سپس، با استفاده از پارامترهای برگرفته از مدل (4)، اقلام تعهدی غیراختیاری با استفاده از رابطۀ (4) به‌ دست آمده‌اند:

رابطۀ (4)

Non_Disc ACC اقلام تعهدی غیراختیاری شرکت j در سال t است؛ ∆REC تغییرات در حساب­ها و اسناد دریافتنی تجاری شرکت j بین سال t و سال t-1 است و  ،  و  پارامترهای برگرفته از مدل (4) هستند.

در نهایت، اقلام تعهدی اختیاری بر اساس رابطۀ (5) محاسبه شده‌اند.

رابطۀ (5)

Disc ACC اقلام تعهدی اختیاری شرکت j در سال t و Abs نماد قدرمطلق است.

زیان خالص (LOSS): متغیر مجازی که اگر شرکت زیان گزارش کند ارزش یک و در غیر این صورت ارزش صفر گرفته است. شرکت­هایی که عملکردی ضعیف­تر دارند، خوانایی گزارشگری مالی کمتری دارند (Bloomfield, 2008).

یافته‌های پژوهش

آمار توصیفی

نتایج آمار توصیفی متغیرهای پژوهش در نگاره‌های (3) و (4) آورده شده است.

نگارۀ 3. آمار توصیفی متغیرهای کمی پژوهش

Table 3. Descriptive statistics of quantitative research variables

منبع: یافته­های پژوهش

نگارۀ 4. آمار توصیفی متغیرهای کیفی پژوهش

Table 4. Descriptive statistics of qualitative research variables

منبع: یافته­های پژوهش

همان­طور که در نگارۀ (3) ملاحظه می­شود، میانگین شاخص خوانایی فوگ برابر 096/22 است که در دستۀ پیچیده قرار دارد. میانگین قدرت در بازار محصول شرکت­ها (سود عملیاتی کسب‌شده از محل فروش خالص) حدود 22 درصد است. مقدار میانگین برای متغیر اندازۀ شرکت برابر 918/14 و میانگین نسبت کل بدهی­ها به کل دارایی­ها نیز 522/0 است. همچنین، شرکت­ها به ­طور متوسط از محل دارایی­ها 17 درصد سود خالص و 12 درصد جریان­های نقدی عملیاتی کسب کرده­اند. مقدار کمینۀ دو متغیر یادشده نشان می­دهد شرکت‌هایی با زیان مواجه بوده­اند. میانگین فرصت رشد با مقدار 889/5 نشان می­دهد به ­طور متوسط ارزش بازار حقوق صاحبان سهام شرکت‌های تحت بررسی طی یک سال 89/5 برابر بیشتر از ارزش دفتری حقوق صاحبان سهام آن‌ها است. میانگین وجه نقد پرداختی بابت خرید دارایی‌های ثابت به کل دارایی­های شرکت­های بررسی‌شده برابر 043/0 است. میانگین نوسان­پذیری فروش خالص با مقدار 172/0 نشان می­دهد شرکت­های بررسی‌شده ریسک نسبتاً کمی دارند. با توجه به نتایج نگارۀ (3)، متغیر فرصت­های رشد با انحراف معیار 031/7 دارای بیشترین پراکندگی از میانگین و متغیر مخارج سرمایه­ای با انحراف معیار 060/0 دارای کمترین پراکندگی از میانگین است. میانگین زیان خالص در نگارۀ (4) نیز بیانگر این است که به­ طور متوسط طی یک سال حدود 6 درصد از شرکت‌های تحت بررسی، زیان خالص گزارش کرده‌اند.

نتایج آزمون فرضیه‌های پژوهش

یکی از موضوع‌های مهمی که در اقتصادسنجی مطرح می‌شود، موضوع عدم ناهمسانی واریانس است. همان‌طور که در نگارۀ (5) مشاهده می‌شود، برای بررسی فرض عدم ناهمسانی واریانس از آزمون بروش‌پاگان گاد‌فری استفاده شده است. در این راستا، با توجه به سطح معناداری آزمون در هر دو فرضیۀ پژوهش، عدم ناهمسانی واریانس تأیید شده است.

نگارۀ 5. نتایج آزمون ناهمسانی واریانس

Table 5. The results of variance heterogeneity test

منبع: یافته­های پژوهش

به منظور بررسی هم‌خطی بین متغیرها از آزمون وی آی اف (VIF) بهره گرفته شده است. از آنجا که مقدار این آماره برای همۀ متغیرها کمتر از 10 است، مشکل هم­خطی بین متغیرها وجود ندارد. گفتنی است، نتایج آزمون هم­خطی در نگاره‌های (6) و (7) ارائه شده است.

نتیجۀ حاصل از تخمین الگوی فرضیۀ اول پژوهش در نگارۀ (6) ارائه شده است.

نگارۀ 6. نتایج آزمون فرضیۀ اول پژوهش

Table 6. The results of the first research hypothesis test

منبع: یافته­های پژوهش

با توجه به نگارۀ (6)، مقدار آمارۀ F در سطح کلیۀ شرکت­ها برابر 522/2 و سطح معنا‌داری آن برابر 000/0 است؛ از این رو، مدل در سطح اطمینان 99 درصد معنادار است. افزون ­بر این، با توجه به مقدار آمارۀ دوربین واتسون که برابر 94/1 است، وجود خودهمبستگی پی­درپی در اجزای اخلال رگرسیون رد می­شود. مقدار ضریب تعیین تعدیل‌شده برابر 341/0 است؛ بنابراین، با توجه به این مقدار می­توان 34 درصد از تغییرات متغیر وابسته (خوانایی گزارش‌های مالی) را به ­وسیلۀ متغیرهای مستقل (قدرت مدیرعامل) و کنترلی‌ پیش­بینی کرد. نتایج نگارۀ (6) نشان می­دهد ضریب متغیر قدرت مدیرعامل (CEOPOWER) برابر 196/0 و سطح معناداری آن برابر 011/0 و کمتر از سطح خطای 05/0 است. در نتیجه، در سطح اطمینان 95 درصد، بین قدرت مدیرعامل و خوانایی گزارشگری مالی رابطه‌ای مثبت و معنادار وجود دارد.

نتیجۀ حاصل از تخمین الگوی فرضیۀ دوم پژوهش در نگارۀ (7) ارائه شده است.

نگارۀ 7. نتایج آزمون فرضیۀ دوم پژوهش

Table 7. The results of the second research hypothesis test

منبع: یافته­های پژوهش

با توجه به نگارۀ (7)، مقدار آمارۀ F در سطح کلیۀ شرکت­ها برابر 405/2 و سطح معنا‌داری آن برابر 000/0 است؛ از این رو، مدل در سطح اطمینان 99 درصد معنادار است. افزون ­بر این، با توجه به مقدار آمارۀ دوربین واتسون که برابر 94/1 است، وجود خودهمبستگی پی­درپی در اجزای اخلال رگرسیون رد می­شود. مقدار ضریب تعیین تعدیل‌شده برابر 337/0 است؛ بنابراین، با توجه به این مقدار می­توان 34 درصد از تغییرات متغیر وابسته (خوانایی گزارش‌های مالی) را به ­وسیلۀ متغیرهای مستقل (قدرت مدیرعامل)، تعدیلی (رقابت در بازار محصول) و کنترلی‌ پیش­بینی کرد. نتایج نگارۀ (7) نشان می­دهد در سطح اطمینان 95 درصد، بین قدرت مدیرعامل و خوانایی گزارشگری مالی رابطه‌ای مثبت و معنادار وجود دارد. همچنین، ضریب متغیر تعاملی قدرت مدیرعامل × رقابت زیاد در بازار محصول (CEOPOWER×H_Competition) برابر 138/0- و سطح معناداری آن برابر 024/0 و کمتر از سطح خطای 05/0 است. همان‌طور که مشاهده می‌شود، با ورود متغیر تعدیلی رقابت در بازار محصول، ضریب رگرسیون رابطۀ‌ بین قدرت مدیرعامل و خوانایی گزارش‌های مالی معکوس شده است و این موضوع بیانگر تأثیر قابل قبول متغیر راهبرد تمایز به‌ عنوان متغیر تعدیلی نیز است؛ بنابراین، رقابت زیاد در بازار محصول بر ارتباط بین قدرت مدیرعامل و خوانایی گزارشگری مالی اثر تعدیل­کنندۀ کاهشی دارد.

همچنین، نتایج نگارۀ (8) نشان می‌دهد در سطح آزمون فرضیۀ دوم، نتیجۀ آزمون والد مربوط به ضرایب β₁ و β₃ معنادار است؛ به این معنا که متغیر رقابت در بازار محصول تأثیری قابل قبول را بر شیب و رابطۀ میان قدرت مدیرعامل و خوانایی گزارش‌های مالی داشته است.

نگارۀ 8. آزمون والد مربوط به ضرایبβ₁  و β₃ - فرضیۀ دوم

Table 8. The results of the second research hypothesis Wald test

منبع: یافته­های پژوهش

بحث و نتیجه‌گیری

گزارش­های سالانه یکی از منابع اصلی اطلاعات برای همۀ ذی‌نفعان محسوب می­شوند. پژوهش­ها نشان داده‌اند گزارش­های با قابلیت خوانایی کمتر به کارایی سرمایه‌گذاری کمتر (Biddle et al., 2009)، واکنش کمتر سرمایه‌گذاران قوی‌تر (You & Zhang, 2009)، پیگیری و تلاش بیشتر تحلیل‌گران (Lehavy et al., 2011)، نوسان بیشتر سودها و پراکندگی بیشتر پیش­بینی­های تحلیل­گران (Loughran & McDonald, 2011)، سرمایه‌گذاری کمتر سرمایه­گذاران (Lawrence, 2013)، افزایش عدم اطمینان تحلیل­گران (Bozanic & Thevenot, 2015)، شرایط سخت­تر قرارداد وام و افزایش ریسک سقوط قیمت سهام (Ertugrul et al., 2017)، کاهش رتبۀ اعتباری اوراق قرضه (Bonsall & Miller, 2017)، افزایش هزینۀ سرمایه (Rjiba et al., 2021) و مشکلات نمایندگی بیشتر (Luo et al., 2018) منجر می‌شوند؛ از این ­رو، پژوهش­های در حال توسعۀ اخیر به دنبال درک عواملی هستند که خوانایی گزارش­های سالانه را هدایت می­کنند. در این مطالعه، تأثیر رقابت در بازار محصول بر ارتباط بین قدرت مدیرعامل و خوانایی گزارش­های مالی بررسی شد. نتایج آزمون فرضیۀ اول پژوهش نشان داد با افزایش قدرت مدیرعامل سطح خوانایی گزارش­های مالی افزایش می‌یابد. نتایج در راستای نظریۀ سازمانی نشان می­دهد هرچه قدرت مدیرعامل بیشتر باشد، نظارت بر فرآیند شرکت و گزارشگری مالی بیشتر می­شود. عواملی از جمله پایبندی به قوانین و مقررات، انگیزۀ حفظ شهرت و اعتبار و توانایی­های مدیریتی بهتر باعث می­شوند مدیران قدرتمند از راهبردهایی بهتر برای عملیات شرکت در راستای افزایش شفافیت و تأمین منافع همۀ گروه­های ذی­نفع استفاده کنند؛ بنابراین، مدیران عامل قدرتمند گزارش­های مالی خواناتری را افشا می­کنند. این نتایج با پژوهش خواجوی و همکاران (1403) هم‌راستا و با نتایج سان و همکاران (Sun et al., 2022) و فتاحی نافچی و همکاران (1402) در تناقض است. همچنین، یافته­های فرضیۀ دوم پژوهش نشان داد رقابت زیاد در بازار محصول بر ارتباط بین قدرت مدیرعامل و خوانایی گزارشگری مالی اثر تعدیل‌کنندۀ کاهشی دارد. به بیان دیگر، با افزایش رقابت در بازار محصول، مدیران از قدرت خود در راستای کاهش خوانایی گزارش­های مالی استفاده می‌کنند. بر مبنای نظریۀ مدیریت مبهم، انگیزۀ مدیران ممکن است به عدم شفافیت اطلاعات به ­واسطۀ مبهم و پنهان کردن عملکرد واقعی شرکت منجر شود. بر این اساس، مدیران اطلاعاتی که تمایلی به افشای آن‌ها ندارند را پنهان می­کنند و به این ­ترتیب، درک گزارش­های مالی را برای ذی‌نفعان مختلف به ­ویژه سرمایه‌گذاران دشوار می­کنند. یکی از راه­های مدیران برای مبهم کردن اطلاعات این است که گزارش­های مالی را به صورت پیچیده­تر و با قابلیت خوانایی کمتری ارائه کنند. این نتایج با پژوهش رحمان و همکاران هم‌راستا است (Rahman et al., 2024). این نویسندگان نشان دادند با افزایش رقابت در یک صنعت، خوانایی گزارش­های سالانۀ شرکت­ها کاهش می­یابد. آن‌ها بیان کردند در یک محیط بسیار رقابتی، مدیران به منظور عدم دسترسی رقبا به اطلاعات شرکت و حفظ مزیت رقابتی، لحن مبهم را در گزارش­های سالانۀ خود افزایش می‌دهند.

با توجه به نتایج فرضیۀ اول، یعنی تأثیر مثبت قدرت مدیرعامل بر خوانایی گزارشگری مالی، به استفاده‌کنندگان صورت­های مالی از جمله سرمایه­گذاران و اعتباردهندگان پیشنهاد می­شود تا هنگام اتخاذ تصمیم‌های سرمایه‌گذاری خود به قدرت مدیرعامل به ­عنوان یکی از عوامل مؤثر بر خوانایی گزارشگری مالی شرکت­ها توجه کنند. در این راستا، به دلیل محدودیت در وجود بانک­های اطلاعاتی قابل اعتماد، به سازمان بورس اوراق بهادار پیشنهاد می­شود سازوکاری را اتخاذ کند که از طریق آن شرکت­ها را تشویق کند اطلاعاتی را در رابطه با مدیران خود ارائه دهند تا سرمایه‌گذاران، اعتباردهندگان و سایر استفاده‌کنندگان را در گرفتن تصمیم یاری کند. با توجه به نتایج فرضیۀ دوم، از آنجا که مدیران عامل­ قدرتمند در محیط‌های رقابتی انگیزه­هایی قوی­تر برای مبهم کردن گزارش­های سالانه­شان دارند، چنین اقداماتی ممکن است به منافع سهامداران آسیب برسانند؛ بنابراین مالکان باید با ابزارهایی مؤثرتر، مانند دادن پاداش بیشتر به مدیران ارشد و قدرت هیئت‌مدیره بر مدیران نظارت داشته باشند. همچنین، باید قوانین و مقرراتی تدوین شود تا مدیران در راستای افزایش خوانایی گزارشگری مالی گام بردارند. پیرو پیشنهاد یادشده، به سازمان بورس اوراق بهادار پیشنهاد می­شود 1) سازوکاری را اتخاذ کند که شرکت‌ها را تشویق کند تا گزارش‌های سالانۀ خود را برای خواندن و درک استفاده‌کنندگان اطلاعات به ویژه در شرایط رقابتی آسان‌تر کنند؛ برای مثال، افشای روایت‌های متنی با ساختار مشخص، کاهش حجم صفحات، استفادۀ کمتر از جملات و کلمات مبهم و پیچیده؛ زیرا سواد مالی، درک صورت‌های مالی و توانایی تحلیل همۀ سرمایه­گذاران در یک سطح نیست و ساده‌نویسی گزارش­های مالی می­تواند به آن‌ها در اتخاذ تصمیم­های درست سرمایه­گذاری کمک کند. 2) به منظور مؤثر بودن اطلاعات بر تصمیم­گیری سرمایه‌گذاران و اعتباردهندگان و کمک به آن‌ها، شرکت­ها را موظف کند تا اطلاعاتی بیشتر دربارۀ وضعیت بازار محصولشان افشا کنند؛ برای مثال، الزام شرکت­ها به ارائۀ مستمر گزارش سودآوری شرکت از محل فروش خالص از طریق گزارش ماهانۀ فعالیت به هیئت‌مدیره. در نهایت، به پژوهشگران آتی پیشنهاد می­شود تأثیر قدرت مدیران بر خوانایی گزارشگری مالی را در مراحل مختلف چرخۀ عمر شرکت­ها، در راهبردهای مختلف شرکت­ها، در سطح صنایع مختلف و نیز در شرکت­های کوچک، متوسط و بزرگ بررسی کنند.