مقدمه

نزدیک به 2/1 میلیارد نفر در جهان در فقر شدید (کمتر از یک دلار در روز) زندگی می‌کنند (Warren, 2020). کمیسیون توسعۀ اجتماعی سازمان ملل فقر را بزرگ‏ترین چالش جهان دانسته است. به‏تازگی، فقر جنبه و خصلت شهری به خود گرفته است و با افزوده ‌شدن بر ‌شمار گروه‌های آسیب‏پذیر، به‌ ویژه در کشورهای درحال‌توسعه، به‌تدریج کانون فقر از روستا به شهر انتقال یافته است (جواهری پور، 1381). فقر شهری عمدتاً در محلات و مناطق پایین‏دست یا حاشیه‏نشین دیده می‏شود؛ به این ترتیب، برخی از محلات فقیر شهری شکل گرفته‏اند که عمدتاً حاشیه‏نشین هستند و شرایط زیست در آن‏ها دارای کیفیت کمتر از متوسط سایر محلات شهری است. آسیب‏های اجتماعی ناشی از حاشیه‏نشینی از مهم‏ترین مسائل شهری هستند که باید به آن‏ها توجه کرد؛ زیرا تجمیع و تراکم آسیب‏های اجتماعی در هر شهر و جامعه‏ای می‏تواند انسجام و همبستگی آن را تهدید کند (امیری و همکاران، 1392).

رفع فقر و کاهش نابرابری در محلات حاشیه‏نشین به دلیل بستر مناسب این محلات برای رخداد آسیب‏های اجتماعی از اهمیتی ویژه برخوردار است؛ به همین دلیل، مردم و خیرین در راستای فقرزدایی و بهبود شرایط زیست در این محلات همواره حاضر بوده‏اند. از گذشته‌های دور، انجام امور خیریه و ارائۀ خدمات خیریه و داوطلبانه به نیازمندان وجود داشته است و کمک‌های مردمی در قالب صدقات و خیرات انجام می‏شده‏اند که در بیشتر ادیان الهی، به ‌ویژه اسلام به آن‏ها سفارش بسیار شده است. در این کمک‌ها که به ‌صورت فردی و غیرسازمان‌یافته انجام می‌شده‏اند، محور اصلی کمک‌های مالی و معیشتی بوده است (زاهدی اصل، 1387).

در ایران، رشد اقتصادی همراه با عدالت یکی از دغدغه­های دولت است که در برنامه‌های توسعه همواره به آن توجه شده است. در کنار رشد اقتصادی، کاهش فقر و نابرابری در محلات حاشیه‏نشین نیز همواره جزء اهداف سیاست­های دولت قرار داشته است (سجودی و جلیلی، 1399). همواره به دلیل پیچیدگی ماهیت فقر، تعریف آن با چالش مواجه بوده است؛ ولی، به طور کلی، فقر سلامت و رفاه را به‏شدت تحت تأثیر قرار می­دهد (مسعودی پور و همکاران، 1397). برداشتن گام‏های اساسی برای مبارزه با فقر نیازمند شناخت فقر و عوامل اثرگذار بر آن است. با توجه به گسترۀ پهناور جغرافیایی ایران، شناخت استان‏های با شدت فقر بیشتر و متغیرهای اثرگذار بر سطح فقر به منظور اعمال سیاست‏های اقتصادی برای کاهش فقر ضروری است (خداداد کاشی و شمسی، 1391). با وجود اینکه دولت‏ها در تلاش مستمر برای ایجاد عدالت و رفع فقر هستند، فقر همیشه در شهرها خود را نشان می‏دهد و در محلات حاشیه‏نشین حضوری پایدارتر و پررنگ‏تر دارد. در همین راستا، در استان خوزستان و به ویژه در شهر اهواز، به دلایل مختلف، شاهد شکل‏گیری و گسترش محلات حاشیه‏نشین بوده‏ایم؛ با این حال، به اندازۀ نیاز و ضرورت این مناطق هنوز سازمان‏ها و مؤسسات خیریه در آن‏ها فعال نشده‏اند؛ از همین رو، پژوهشگر در این مطالعه به دنبال پاسخ این پرسش است که عوامل و راهکارهای تحول خدمت­رسانی مؤسسات خیریه در این مناطق کدام‏اند و چه موانع و چالش‏هایی در این مسیر وجود دارند.

همۀ استان‏های ایران درگیر حاشیه‏نشینی به عنوان یک مشکل و چالش دارای اولویت توجه نیستند. در میان استان‏های ‏کشور، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی، تهران، کردستان، همدان و خوزستان دارای نرخ حاشیه‏نشینی بیشتر از متوسط کشوری هستند. متوسط حاشیه‏نشینی در ایران 8 تا 11 درصد اعلام شده است؛ در حالی که در اهواز، مرکز استان خوزستان، به30 درصد می‏رسد که بالغ بر 400 هزار نفر از جمعیت این شهر است.

بسیاری از عوامل تاریخی - ساختاری که در رابطه با علل شکل‏گیری و گسترش حاشیه‏نشینی در مناطق مختلف ایران بیان شدند دربارۀ استان خوزستان با شدتی بیشتر صدق می‏کنند؛ زیرا خوزستان به طور ویژه درگیر کشف نفت در دورۀ قاجار، اصلاحات ارضی دورۀ پهلوی دوم، شرکت‏های ‏کشت و صنعت و سیاست‏های ‏مبتنی بر رشد اقتصادی دهۀ 1950 و جنگ تحمیلی بوده است (ابراهیم‏زاده و همکاران، 1389). مجموع عوامل پیش‏گفته از یک سو و بهبود تدریجی زیرساخت‏های ‏صنعتی و کشاورزی از سوی دیگر باعث نقل‏وانتقالات شدید جمعیتی در استان شد؛ به گونه‏ای ‏که خالص مهاجرت شهرهای خوزستان برای مثال در فاصلۀ سال‏های ‏1335 تا 1345 حدود 173 هزار نفر بوده است. طبیعی است اسکان این جمعیت تازه‏وارد به نقاط شهری، بدون آنکه پیش‏تر تحولی در مدیریت شهری رخ داده باشد، سبب شکل‏گیری چالش‏ها ‏و بحران‏های ‏شهری شده است. متأثر از همین شرایط است که اولین مناطق حاشیه‏ای ‏استان در کلگۀ مسجدسلیمان و بریم آبادان شکل می‏گیرند (بهمنی و همکاران، 1397).

2- پیشینۀ پژوهش

فعالیت­های خیرخواهانه در ایران باستان به شکل فردی و شخصی انجام می­شده‏اند و طبق بررسی‌های تاریخی، پیروان زرتشت زمین‌های وقفی خود را در اختیار موبدان قرار می‏دادند تا از درآمدهای حاصل، هزینه­ای هیزم آتشکده، مخارج زندگی موبدان و زائران و کشاورزان بی‌بضاعت را تأمین کنند(اصغری، 1390).  اقدامات خیرخواهانه فعالیت‏هایی انسانی و فراگیر هستند؛ مختص دین و ملتی مشخص نیستند و در تمامی جوامع و ادوار وجود داشته‏اند؛ ولی به‏تدریج این اقدامات از شکل سنتی خارج و به صورت سازمان یافته و منسجم در قالب مؤسسات خیریه انجام شدند. در این میان، مؤسسات خیریه نقشی کلیدی را در کمک‌رسانی به عهده گرفتند و به منظور اجرای اهداف خیرخواهانه، نقش کانال و مسیر را برای رساندن هدایای اهداکنندگان کمک به دریافت‏کنندگان نیازمند ایفا کردند. در اواخر قرن نوزدهم بود که کارکنان مؤسسات خیریه دریافتند شکل و نحوۀ کمک و فعالیت خیرخواهانه باید تغییر کند؛ در این برهه، در راستای انجام اموری خیرخواهانه تلاش شد که هدفشان رفع فقر به طور کامل در میان نیازمندان بود؛ به این ترتیب، نگرش نسبت به اقدامات خیرخواهانۀ مؤسسات خیریه تغییر کرد (Halloran, 1991). در مطالعه­ای که توسط اختیاری امینی (1391) در رابطه با عوامل مؤثر بر کمک­های خیریه در استان­های کشور از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۷ انجام شد، مشخص شد بعد خانوار و نسبت زنان سرپرست خانوار تأثیری معنادار بر نسبت کمک­های خیریه مردم ندارند؛ اما درآمد سرانه تأثیر منفی بر کمک­های خیریه نسبت به درآمد دارد حق‏دوست (1394) نیز در پژوهشی نقش ارتباطات میان‏فردی و ارتباطات جمعی در گرایش کمک به خیریه­ها در میان خیرین شهر تهران را به طور تطبیقی بررسی کرد. نتایج این پژوهش نشان داد بین ارتباطات میان‏فردی و مؤلفه­های آن (ارتباط کلامی و غیرکلامی، بازدید از یک خیریه، ارتباط میان‏فردی در گروه دوستان و خانواده، ارتباط میان‏فردی با واسطۀ شبکه­های اجتماعی) رابطه‏ای معنادار با گرایش نیکوکاران برای کمک به خیریه وجود دارد در پژوهشی دیگر، جایگاه انفاق و خاستگاه اجتماعی و اقتصادی آن در شهر بهبهان بررسی شد. نتایج این پژوهش نشان داد درصدی جالب توجه از افراد انفاق­های واجب و مستحب خود را پرداخت می­کنند و انفاق­های واجب و مستحب با درآمد و تحصیلات رابطه‏ای معنادار و مثبت دارند (موسایی، 1387). در پژوهشی دیگر، مشخص شد هویت و انسجام اجتماعی، اعتمادسازی و سایر مؤلفه‏های مهم مانند یادگیری و ابعاد سرمایۀ اجتماعی ممکن است به بهبود فعالیت‏های خیرخواهانه بینجامد (چیت‏سازیان و صادقی‏کیا، 1398). در مطالعه‏ای دیگر که بر فعالیت‏های خیرخواهانه در مالزی متمرکز بوده است، کاهش فقر در محلات مختلف با تکیه بر توسعۀ کارآفرینی اجتماعی و افزایش کیفیت راهنماهای محلی مطالعه شده است (Murphy et al., 2017).

در همین راستا، پژوهشی دیگر در ژاپن در سال 2019 با هدف بررسی بخشش یا اهدا بر اساس زیرساخت تأمین مالی جمعی انجام شد. این پژوهش نشان داد افراد خیّر عموماً به میزان کمک مالی اهداشده توسط دیگر خیرین توجه می‌کنند و مشخص شد اگر میزان دو کمک مالی آخر تقریباً یکسان باشد، میزان کمک مالی اهداکنندۀ بعدی احتمالاً مطابق آخرین کمک مالی انجام‏شده خواهد بود و زمانی که میزان کمک‏های مستمر جدید افزایش پیدا کند، این احتمال افزایش می­یابد. همچنین، اگر دامنۀ میزان کمک­ها مقادیری کم را شامل شود و فرد اهداکننده بتواند این اطلاعات را مشاهده کند، احتمال اینکه کمک وی نیز در همان دامنه قرار بگیرد افزایش می­یابد (Sasaki, 2019). همچنین، پژوهشی در سال 2019 یک زیرساخت تأمین مالی جمعی را در ایتالیا بررسی کرد و نشان داد مجموعۀ روابط نوظهور باعث ایجاد اکوسیستم تجاری تأمین مالی اجتماعی می‏شود و سکوی جمع‏آوری سرمایه به عنوان کانونی برای به‏اشتراک‏گذاری دانش و ارائۀ خدمات به مجموعه‏ای از افراد مختلف عمل می‏کند. مجدداً، در سال 2019، طی یک مطالعۀ تجربی برخط در سایت ترکی آمازون، تأثیر اطلاعات بر روی اثربخشی کمک بر رفتار اهدا یا بخشش تحلیل شد. طبق پژوهش کرو^[1] و همکاران، قدرت پیش­فرض­ها به جهت­گیری مشتری یا نیاز آن‏ به کنترل در تصمیم­گیری وابسته است و داشتن پیش‏فرض برای اهدا کردن یا انجام کار خیر ناشی از احساس عاطفه است؛ بنابراین، با تقویت احساس عاطفۀ افراد می­توان آن‏ها را برای انجام کار خیر تشویق کرد (Crow et al., 2019).

در یک جمع‏بندی، می‏توان گفت پژوهش‏های داخلی و خارجی زیادی در زمینۀ فعالیت مؤسسات و سازمان‏های خیریه در مناطق روستایی و شهری انجام شده‏اند؛ ولی تعدادی اندک از این پژوهش‏ها موانع و چالش‏های پیش‏روی این مؤسسات در محلات حاشیه‏نشین شهری را بررسی کرده‏اند. علاوه بر این، با توجه به تعداد جالب توجه این محلات در اهواز و جمعیت تقریباً 400 هزار نفری آن‏ها (که توسط مسئولان مختلف در سال‏های گذشته اعلام شده است)، ضرورت دارد شرایط و زمینه‏هایی که بر عدم حضور و مشارکت فعال این مؤسسات و سازمان‏ها در این محلات اثرگذار هستند کشف شوند.

3- چارچوب مفهومی

در پژوهش کیفی، برخلاف پژوهش کمی، استفاده از دیدگاه‏های نظری در راستای نظریه‏آزمایی انجام نمی‏شود، بلکه با هدف حساسیت نظری از آن‏ها استفاده می‏شود.

1-3 نظریۀ رفتاری/تصمیم‏گیری فقر

این نظریه تصمیم‏های اقتصادی افراد را به نتایجی مانند رفاه یا فقر نسبت می‌دهد؛ یعنی افراد فقیر نسبت به چنین تجربه‌ای پاسخ‏گو هستند که این امر عمدتاً با‌ ویژگی‏های شخصی و نقص در قضاوت در ارتباط است. این نظریه استدلال می‌کند مداخلۀ دولت برای مقابله با فقر هیچ کمکی نخواهد کرد یا کمکی ناچیز خواهد کرد؛ زیرا ویژگی‏های که باعث فقر می‌شوند با نیروهای بازار اعطا یا تعیین شده‌اند (Eigbiremolen, 2018). در این رشته از ادبیات کلاسیک که فرض می‌کند بهره‌وری کم یا مشارکت ‌نداشتن در بازارها نتیجۀ انتخابی آگاهانه است، اعتقاد بر این است که افراد خودشان در تأثیرگذاری بر درآمدهایشان نقشی فعال دارند و محیط اجتماعی و یا سیاسی پیرامون آنان هیچ نقشی در این رابطه ندارد؛ بنابراین، پیش‏فرض اساسی این است که با‌ وجود گزینه‌های در ‌دسترس، آن‏ها هنوز هم گزینه‌هایی را انتخاب می‌کنند که دسترسی آن‏ها را به منابع اقتصادی محدود می‌کند و در نتیجه، خطر ابتلا به فقر را افزایش می‌دهند (Blank, 2010).

2-3 نظریۀ سرمایۀ انسانی فقر

نظریۀ سرمایۀ انسانی مبانی مفهومی را برای رابطۀ مثبت بین آموزش و کاهش فقر فراهم می‌کند (Schultz‚ 1961). هستۀ اصلی نظریۀ اقتصادی ارتدوکس متکی بر پیش‏فرض‌های رقابت کامل و تعادل بازار است که مستلزم وجود رابطه‌ای قوی بین دستمزدها و بهره‌وری حاشیه‌ای است. تقاضایی که در بازار کار وجود دارد به‌ وسیلۀ رشته‏ای از ویژگی‏ها و مهارت‌های مربوط به کارگران تعیین می‌شود. مهارت‌های کارگران موجب توسعه و گسترش نظریۀ سرمایۀ انسانی می‌شود. بر این اساس، بخشی از اقتصاد نئوکلاسیک متمرکز است بر انتخاب‌های فردی در ارتباط با آموزش و رابطۀ بین آموزش، پرورش و تحرک (به ‌عنوان تعیین‏کننده‌های سرمایۀ انسانی) تا تفاوت در درآمد را توضیح دهد. البته هنوز هم به ‌نقشی که سایر عوامل مانند نهادهای اقتصادی و هنجارهای اجتماعی می‌توانند در این باره داشته باشند، هیچ اشاره‌ای نشده است یا اشاره‌ای اندک به آن شده است (Davis & Sanchez-Martinez, 2014).

3-3 نظریۀ فرهنگ فقر

در نظریۀ فرهنگ فقر که به نظریۀ مشهور است، بر این موضوع تأکید شده است که فرهنگ فقر واکنشی به جایگاه طبقه‌ای از جامعه است که تحت ‌تأثیر ساختارهای جامعه و به لحاظ اقتصادی به حاشیه رانده می‌شوند و فرهنگی را شکل می‌دهد که از نسلی به نسل دیگر منتقل و موجب می‌شود فرزندان این افراد و خانواده‌ها هم در تلۀ محرومیت و دور باطل فقر که مجموعه‌ای است درهم‌تنیده از فقر، ضعف جسمانی، انزوا و بی‌قدرتی و آسیب‌پذیری، در این مناطق باقی بمانند و علاوه‌ بر آنکه تحت ‌تأثیر این محرومیت‌ها توان رهایی از این شرایط و مشکلات را ندارند، هر روز نیز بر مشکلاتشان افزوده شود(Chambers, 1987) از نظر اسکار لوییس، مهم‌ترین شاخص‌های فرهنگ فقر عبارت‌ از مشارکت ‌نکردن فقرا در اقدامات مؤسسات عمومی به‌ عنوان عضوی از جامعه، استفاده‌ نکردن یا بهره‌برداری ناچیز از خدمات عمومی و دولتی، بی‌اعتمادی به نهادها و سازمان‌های دولتی، تنفر از پلیس، دریافت وام از رباخواران با بهرۀ سنگین، محرومیت کودکان از حمایت‌های خانوادگی و اجتماعی، سن کم آغاز روابط جنسی، خرید اسباب و لباس کهنه، پرخاشگری و نزاع‌های فردی و جمعی، زندگی در خانه‌های کوچک، پرجمعیت و نامناسب، پایین ‌بودن سطح درآمد و ناتوانی در تأمین معاش، بی‌سوادی و کم‌سوادی، کار کودکان و زنان هستند (Lewis, 1998).

4- روش پژوهش

در این پژوهش، از رویکرد کیفی و روش داده‏بنیاد کلاسیک بهره گرفته شده است. این روش در برخی از منابع نسخة ظاهرشونده یا گلیزر نیز معرفی شده است. جامعۀ هدف در این پژوهش شامل کسانی است که به عنوان مطلعان کلیدی مرتبط با فعالیت‏های خیریه‏ای در اهواز فعالیت می‏کنند و شامل برخی از کارمندان، مردم محلی ساکن در محلات حاشیه‏نشین و کارشناسان مرتبط هستند که با روش نمونه­گیری نظری از چندین محله یا ادارۀ شهر اهواز انتخاب شدند. در انتخاب مصاحبه‏شوندگان سعی شد اصل اطلاع دقیق داشتن از موضوع مورد بررسی رعایت شود. پس از هر مصاحبه، به هر یک از مصاحبه‏شوندگان کد معرفی اختصاص داده شد. از طریق مصاحبۀ عمیق نیمه‏ساخت‏یافته داده­ها گردآوری شد و گردآوری داده­ها تا زمانی ادامه یافت که افزایش داده­ها به برساخت شاخص و مؤلفه­های جدید منجر نشد؛ به عبارتی، اشباع نظری و کفایت حجم نمونه محقق شد. این پژوهش با مصاحبه و گردآوری داده‏ها از 16 نفر به کفایت حجم نمونه رسید. فرآیند تجزیه و تحلیل داده­ها در روش به‏کارگرفته‏شده در این پژوهش در مسیری رفت و برگشتی با فرآیند گردآوری داده­ها در هم ‏تنیده­ شده است و به طور متناوب انجام شده است. به طور هم‏زمان، داده‌ها گردآوری، کدگذاری و تحلیل شدند. کدگذاری در رویکرد نظریۀ داده‏بنیاد کلاسیک (ظاهرشونده) شامل دو مرحلۀ اصلی و سه گام است. مرحلۀ اول شامل کدگذاری جوهری (کدگذاری واقعی) با دو گام (کدگذاری باز و کدگذاری انتخابی) و مرحلۀ دوم شامل کدگذاری نظری است.

جدول 1. مراحل کدگذاری در رویکرد نظریۀ داده‏بنیاد کلاسیک

Table 1. Coding steps in the classic granded theory approach

همچنین، در این پژوهش برای گردآوری داده­ها در کنار تکنیک مصاحبۀ نیمه‏ساخت‏یافته، از یاداشت میدانی در حین مصاحبه­ها استفاده شد. افکار و نگرش­هایی که در حین مصاحبه به ذهن پژوهشگر رسیدند، برای سازمان‏دهی مصاحبه­های بعدی و فهم نکات کلیدی یاداشت شدند و برای توسعۀ مراحل رویش مفاهیم به کار آمدند. همچنین، یکی دیگر از ابزارهای به‏کاررفته در این پژوهش یاداشت­های میدانی و یاداشت­های تحلیلی است. این یاداشت­ها هم‏زمان با کد­گذاری داده­های متنی در هر مصاحبه ثبت شدند. یاداشت­های تحلیلی برای مستند­سازی و تأمل در فرآیندهای کدگذاری و شکل­گیری و رویش شاخص­ها و مؤلفه­ها بسیار مفید بودند و در تدوین خط داستان پژوهشگر را یاری کردند.

5- یافته­ها: مفاهیم استخراج‏شده

یافته­های این بخش بر اساس الگوی روش نظریۀ داده‏بنیاد گلیزر در سه بخش کدگذاری باز، انتخابی و نظری ارائه شده است. پس از کدگذاری باز و تولید اولیۀ مفاهیم، در بخش کدگذاری انتخابی 4 مقولۀ عمده به دست آمدند.

جدول 2. مفاهیم و مقوله­های کشف‏شده

Table 2. Discovered concepts and categories

مشارکت‏کنندگان پژوهش حاضر 16 نفر از فعالان حوزۀ خیرخواهانه و سازمان‏های مردم‏نهاد، مسئولان یا مطلعان محلی هستند که از وضعیت فعالیت‏های خیرخواهانه و توزیع کمک‏ها در این محلات اطلاع دارند. این افراد ساکن محلات حاشیه‏نشین اهواز بودند که از 4 محلۀ پرجمعیت کریشان، کوی علوی، ملاشیه و منبع آب انتخاب شدند. انتخاب افراد بر اساس نمونه‏گیری نظری و با روش گلوله‏برفی و معرفی توسط مطلعان انجام شد.

از مصاحبه‏شوندگان دربارۀ موانع و چالش‏های فعالیت مؤسسات خیریه در محلات حاشیه‏نشین شهر اهواز پرسش‏هایی پرسیده شد و همچنین، از خبرگان و کارشناسان خواسته شد تا راهکارهای خود را در این زمینه ارائه دهند. پاسخ مصاحبه‏شوندگان در قالب داده­های کیفی از طریق کدگذاری جوهری (کدگذاری باز و کدگذاری انتخابی) و کدگذاری نظری تحلیل شد.

جدول 3. مشخصات مشارکت­کنندگان

Table 3. Details of the participants

1-5 ضعف سرمایۀ اجتماعی درون‏منطقه‏ای

مشارکت‏کنندگان پژوهش اذعان دارند در محلات حاشیه‏نشین سرمایۀ اجتماعی با وجود پیوندهای خویشاوندی و قومی کم است و به مثابۀ عاملی منفی در جلب مشارکت خیرین یا موفقیت خیریه‏های فعال عمل می‏کند. در این مناطق قومیت‏گرایی شدید متداول است و افراد تمایل دارند فرایند دریافت و توزیع حمایت را در مسیرهای خویشاوندی هدایت کنند. مشارکت‏کنندۀ کد (1)در این باره می‌گوید:

«توی این محلات مردم بسیار نجیب هستند؛ اما بر اساس چیزی که در اینجا اهمیت ویژه دارد، یعنی حمایت از خویشاوند، کارهای خود را سامان می‏دهند. این به‏خودی‏خود نه فقط منفی نیست بلکه مثبت است؛ اما در برخی از کارهای اداری و سازمانی به عاملی منفی تبدیل می‏شود».

مشارکت‏کنندۀ کد (5) می‌گوید:

«مشکلی که هست این است که بسیاری از محلات حاشیه‌نشین‌ به لحاظ نمای شهری شرایطی مناسب ندارند. دولت در فعالیت‌هایی که به بخش کالبدی مربوط است، نقشی زیاد می‌تواند داشته باشد؛ زیرا اگر بخواهیم خیابان‌های این محلات را آسفالت کنیم و برای افزایش امنیت چراغ بگذاریم به دولت نیاز داریم؛ اما متأسفانه توجه چندانی به این محلات نمی‌شود».

مشارکت‏کنندگان با اذعان به وضعیت نامطلوب محله و شرایط بهداشتی آن معتقد هستند تلاش‏های خیرین در یک بستر نامناسب بهداشتی نمی‏تواند اثرات مطلوب مدنظر را بر جای بگذارد؛ زیرا بسیاری از ساکنان این محلات بدون رعایت ابتدایی‏ترین اصول مراقبت بهداشتی به زباله‏گردی در سایر محلات شهری مشغول هستند.

مشارکت‏کنندۀ کد (13) می‌گوید:

«آب شرب ملاشیه بدون دستگاه آب تصفیه قابل استفاده نیست. هزینۀ خرید و نگهداری این دستگاه‏ها هم زیاد است. یک دستگاه را نصب کرده بودیم که بعد از مدتی به دلیل عدم رعایت نکات بهداشتی و استفاده از آب آن برای مصارف غیرشرب همۀ زحمات هدر رفت».

2-5 بی‏ثباتی شغلی نهادینه‏شده

وضعیت شغلی مشارکت‏کنندگان در محلات حاشیه‏نشین تحت بررسی نشان‏دهندۀ یک بی ثباتی فراگیر است و با توجه به اینکه در نتیجۀ چنین وضعیتی درآمدی ثابت به دست نمی‏آید، انجام هر گونه فعالیت خیریه‏ با چالش اساسی مواجه می‏شود. خبرگان دانشگاهی مشارکت‏کننده معتقد هستند وضعیت بی ثباتی شدید شغلی نشان می‏دهد در این محلات فرهنگ کار و نگرش به آن سبب شده است افراد اعتنایی چندان به پایداری شغلی نداشته باشند و به طرزی نهادینه‏شده‏ در بخش اقتصاد غیررسمی فعال باشند.

مشارکت‏کنندۀ کد (9) می‏گوید:

«قبل از هر فعالیت خیریۀ مالی، باید فعالت‏های آگاهی‏بخشی و توانمندسازی در این مناطق اجرا شوند و افراد متوجه این نکته شوند که شغل پایدار را چگونه می‏توانند به دست بیاوررند. اگر چنین عمل شود، تحصیل فرزندان اهمیت پیدا می‏کند و نظمی در این زمینه ایجاد می‏شود. اثر دیگر آن این است که بچه‏ها دنبال زباله‏گردی نمی‏روند و مسیر زندگی‏شان درست می‏شود».

مشارکت‏کنندگان معتقد هستند حضور خانوادگی در اقتصاد غیررسمی در سال‏های گذشته در مناطق حاشیه‏نشین افزایش یافته است و در نتیجۀ چنین وضعتی فعالیت‏های خیرخواهانه در این مناطق پیچیده‏تر می‏شوند؛ زیرا افراد حاضر به مشارکت پایدار در فرایند آموزش و یادگیری نیستند و پاداش‏های نقدی دریافت‏شدۀ فوری در فعالیت‏هایی مانند زباله‏گردی را ترجیح می‏دهند. یکی دیگر از مشارکت‏کنندگان (کد 10) تجربۀ خود را چنین بیان می‏کند:

«زمانی که بچه‏ها پادش فوری و نقد می‏گیرند و با تحویل زباله‏ها به انبارهای ضایعاتی در پایان روز مزد خودشان را می‏گیرند، چطور می‏شود آن‏ها را متقاعد کرد تا از وجه نقد دست بکشند و به سراغ کارهایی بیایند که بازدهی‏شان تأخیر دارد و مستلزم طی کردن مسیر آموزش است».

3-5 احساس فقر چندبعدی

شاخص فقر چندبعدی ناظر بر فقدان فرصت‏ها و ظرفیت‏های اولیۀ انسانی است و در سه بعد کلی آموزش، بهداشت و معیارها و استاداردهای زیست قابل بررسی است.

در پژوهش کنونی نیز نخبگان اذعان دارند بسیاری از ساکنان محلات حاشیه‏نشین درگیر فقر چندبعدی هستند؛ به همین دلیل، اولین قدم در مسیر مبارزه با فقر و محرومیت آگاهی از وضعیت فقر در میان آنان است.

مشارکت‏کنندۀ کد (9) در این باره می‏گوید:

 «بررسی وضعیت در کشورهای خاورمیانه در این شاخص و ارائۀ راهکارهای علمی و عملی به تصمیم‌گیرندگان اقتصادی و سیاست‌گذاران کشور کمک می‌کند. یکی از مهم‌ترین آرمان‌های «اهداف سند توسعۀ هزارۀ سازمان ملل متحد  ‌ریشه‌کنی فقر و گرسنگی مطلق است که در قالب دو هدف فرعی شکل گرفته است. کاهش 50درصدی افرادی که درآمدشان کمتر از یک دلار در روز است و افرادی که از گرسنگی رنج می‌برند نمونه‏ای از این اهداف است. پیچیدگی موضوع فقر با توجه به روند بسیار مخرب آن در توسعۀ اقتصادی کشورها نیازمند تدابیر ملی و بین‌المللی است».

از نظر مشارکت‏کنندگان، در محلات حاشیه‏نشین اهواز در دهۀ گذشته، بهبودی نسبی از نظر وضع سکونت و منازل و معابر رخ داده است که قابل انکار نیست؛ با وجود این، در یک ارزیابی کلی، هنوز تا رسیدن به سطح مطلوب فاصله‏هایی وجود دارد که خیرین می‏توانند در این شاخص‏ها به شکل حرفه‏ای ورود کنند.

مشارکت‏کنندۀ کد (10) در این باره می‏گوید:

 «فقر از مهم­ترین پیامدهای توزیع ناعادلانه و نابرابر اقتصادی در جامعه در میان افراد است. وجود فقر مبین بر عملکرد نادرست سازوکارهای توزیع درآمد و ثروت در درون ساختار اقتصادی و اجتماعی است که به نوبۀ خود، موجب ایجاد آثاری نامناسب در این ساختار می­شوند. تدوام این فرآیند تنش­های اقتصادی و اجتماعی شدیدی را در پی­خواهد داشت که کل جامعه را در بر می­گیرد و مقابله با آن هم بسیار دشوار است؛ ولی در محلات حاشیه‏نشین، این موضوع پیچیدگی ویژۀ خود را دارد. فقر و نابرابری موجب بروز مشکلات اقتصادی، اجتماعی، فـرهنگی و سـیاسی می شوند. سطح بالای نابرابری و فقر سرمایۀ انسانی و سرمایۀ اجتماعی را تضعیف می­کند؛ به این صورت که نابرابری درآمد موجب افزایش بدگمانی و استرس در میان افراد جامعه می‏شود، مشارکت اجتماعی را کاهش می­دهد و همچنین، موجب واکنش­های خشم‌آلود افراد نسبت به وقایع پیرامون آن‏ها می‏شود».

یا مصاحبه‌شوندۀ‌ کد (۴) دربارۀ فقر چندبعدی در محلات حاشیه‏نشین می‌گوید:

«چند مشکل در منطقۀ ما هست که یکی از آن‏ها فقر است. چیزای دیگه هم هست؛ ولی فقر ریشۀ خانواده را خشک می‏کند. می‏دانید چرا؟ چون فقط بحث نبودن نان برای خوردن نیست؛ فقر بچه‏ها را بیچاره کرده و دنبال کار فرستاده است».

مشارکت‏کنندگان باور دارند در حقیقت، فقر وضعیتی است که در آن رفاه فرد یا خانوار در سطحی کمتر از سطح استاندارد قرار داشته باشد. تاریخ شاهد رشد اقتصادی در جهان بوده است؛ ولی فقر اقتصادی همچنان به عنوان واقعیتی انکارناپذیر در زندگی بشر وجود دارد.

4-5 کار خیر غیرسیستماتیک

مشارکت‏کنندگان اذعان دارند در حوزۀ فعالیت‏های خیرخواهانه و حمایت‏های اجتماعی از ساکنان این مناطق، نظمی مشخص وجود ندارد و به همین دلیل، از اثربخشی کمک‏های انجام‏شده کاسته می‏شود. از نظر آنان، فعالیت‏ها در این حوزه تابع جزئیات مرتبط با نظم و تخصص نیست و مبتنی بر نیازهای معیشتی و ابتدایی است. مشارکت‌کنندۀ کد (5) در رابطه‌ با نحوۀ فعالیت‌های خیرخواهانه در مناطق حاشیه‌نشین‌ می‌گوید:

«آنچه مردم به عنوان مشکل تشخیص می‏دهند و آنچه واقعاً مشکل است بسیاری از جاها با هم انطباق ندارند. هیچ نظم مشخصی هم در این زمینه وجود ندارد. مردم انتظار کمک‏های مالی نقد دارند و خیرین پیش‏شرط‏های توانمندسازی و آموزشی دارند».

مشارکت‏کنندۀ کد (۱۴) با اشاره به تفاوت اولویت‏های مردم محلی و خیرین در این ‌باره می‌گوید:

«نمی‏شود حرف مردم محلی را نادیده گرفت؛ اما واقعاً بر اساس آن هم نمی‏توان عمل کرد؛ زیرا مردم اشراف دقیق به داده‏ها ندارند. مردم در اینجا دشواری‏ها و رنج‏هایی دارند که می‏خواهند خیلی زود کمک بگیرند و آن‏ها را رفع کنند؛ اما ظرفیت و امکانات کار خیریه این اندازه نیست».

5-5 ترکیبی بودن چالش‏های محلات حاشیه‏نشین

از نظر نخبگان مشارکت‏کننده در این پژوهش، حاشیه‏نشینی در اهواز بسیار گسترده است و محلاتی مختلف را شامل می‏شود که در آن‏ها ترکیبی از مشکلات و چالش‏ها به طور هم‏زمان وجود دارند. این مشکلات متعدد طیفی وسیع از حوزۀ عمران تا آموزش و بهداشت و ... را در بر می‏گیرند که این موضوع فعالیت مؤسسات و سازمان‏های خیریه را برای مشارکت سازنده در این محلات دشوار می‏کند.

مشارکت‏کنندۀ کد (6) با اشاره به پیچیدگی شرایط محلات حاشیه‏نشین می‌گوید:

«این محلات کلکسیونی از مشکلات هستنند. سازمان خیریه نه آنقدر بودجه دارد و نه آنقدر توان که بتواند همۀ آن‏ها را پوشش دهد و حل کند».

6- بحث و نتیجه‏گیری

پژوهش حاضر به ­منظور شناسایی چالش‏های عمدۀ محلات حاشیه‏نشین در جلب فعالیت‏های خیریه‏ای انجام شده است. با توجه به شرایط ویژۀ ساختاری، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی محلات حاشیه‏نشین، انجام فعالیت‏های خیریه‏ای در این مناطق با پیچیدگی‏هایی ویژه همراه است.

در اهواز حاشیه‌نشینی همواره بستری برای فقر و محرومیت در حوزه‏های مختلف بوده است که زیست ساکنان را با چالش مواجه می‏کند و بیشتر ساکنان این محلات ضمن آنکه با رنج مضاعف مواجه هستند، در معرض آسیب‏های اجتماعی ناشی از این فقر و محرومیت نیز قرار دارند.

 یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد ضعف سرمایۀ اجتماعی در محلات حاشیه‏نشین به عنوان عاملی منفی در جلب مشارکت خیریه‏ها و توزیع کمک‏های آنان عمل می‏کند. محلات حاشیه‏نشین اهواز نیز درگیر معضلات فراوان هستند که در کنار فقر و فرهنگ فقر، مهاجرت و سایر آسیب‌ها، چرخۀ محرومیت و دور باطل فقر و آسیب‌های اجتماعی را در میان ساکنان به وجود آورده‏اند. نتایج این پژوهش از همین منظر با نظریۀ فرهنگ فقر (Lewis, 1998) و نظریۀ تلۀ محرومیت که به عنوان چارچوب مفهومی این پژوهش انتخاب شده بودند نیز تطابق دارند که بر عواملی تأکید می‏کنند که موجب ایجاد محرومیت‏های اساسی برای ساکنان محلات حاشیه‏نشین شده‏اند.

ترکیبی بودن چالش‏ها یکی دیگر از مقوله‏هایی است که در این پژوهش احصا شد. از نظر نخبگان مشارکت‏کننده در این پژوهش، حاشیه‏نشینی گونه‏ای از شهرنشینی همراه با ترکیبی از مشکلات حاد و پیچیده است که صورت بحرانی آن ممکن است موجب شکل‏گیری انواع آسیب‏های اجتماعی، فرهنگی، زیست‏محیطی و امنیتی شود. ترکیبی بودن مشکلات و چالش‏های این محلات کار مؤسسات و سازمان‏های خیریه را برای مشارکت سازنده در این محلات دشوار می‏کند. از نظر مشارکت کنندگان در اهواز محلات حاشیه نشین عمدتا در نتیجه تکانه های اقلیمی و جنگ تحمیلی رشد و گسترش یافته اند و ناکارآمدی و ناتوانی مدیریت شهری نیز در رشد بی ضابطه آن ها بی تاثیر نبوده است. و فعالیت و حمایت سازمان ها و نهادهای خیریه نیز نتوانسته به شکل موثری از رنج زیست در این مناطق بکاهد. با این وجود امکان اشتغال در بخش غیررسمی و فعالیت های واسطه گری، دست فروشی و موارد مشابه فرصت هایی محدود را در اختیار این خانوارها قرار داد تا زندگی خود را سامان نسبی دهند.

همان‏طور که در بخش تحلیل مشخص شد، چالش‏های چندبعدی پیش‏روی فعالیت خیرخواهانه در محلات حاشیه‏نشین اهواز به عنوان مقولۀ هستۀ این پژوهش شناسایی شد که برخی از ابعاد آن با سرمایۀ اجتماعی مرتبط هستند و بدون تقویت اعتماد و جلب مشارکت مردم امکان رفع موانع ایجادشده در این حوزه وجود نخواهد داشت. تقویت این مؤلفه‏ها هم نیازمند اعتنا به دلایل واقعی وضعیت کنونی است که لازم است مسئولان به آن توجه کنند. از سوی دیگر، وجود فقر گسترده و افزوده شدن بر شمار افراد نیازمند، آن هم در محلاتی که خود تا پیش از این با چالش‏های متعدد مواجه بودند، کار خیرخواهانه را با چالش مواجه می‏کند. از نظر خیرین استان، نه بضاعت تحت پوشش قرار دادن همۀ افراد نیازمند وجود دارد و نه امکان حل همۀ مشکلات اساسی نیازمندان در بستر خیرخواهانه منطقی و میسر است؛ با وجود این، برخی از اهالی این دیدگاه را دارند که فردی از بیرون بیاید و همۀ مشکلات را حل کند. مجموع چنین وضعیتی نوعی پیچیدگی ذهنی و عینی را بر سر راه فعالیت مؤسسات و سازمان‏های خیریه در محلات حاشیه‏نشین اهواز ایجاد کرده است.

علاوه بر این، یکی دیگر از ابعاد مقولۀ هستۀ ظهوریافتۀ این پژوهش به آشفتگی و بی‏نظمی خود این مؤسسات خیریه و عدم وجود نقشۀ راه آن‏ها بازمی‏گردد. با وجود تمام چالش‏های موجود، همان مقدار تلاش و حضور این مؤسسات در محلات حاشیه‏نشین تحت تأثیر این بی‏برنامگی قرار می‏گیرد و اثرات پایدار آن به حداقل می‏رسند. با در نظر داشتن این وضعیت و با محور دانستن مقولۀ هستۀ چالش‏های چندبعدی پیش‏روی فعالیت خیرخواهانه در محلات حاشیه‏نشین اهواز، می‏توان گفت تلاش و مساعدت چندسویۀ دولت، مردم و بخش خیریه برای غلبه کردن بر مشکلات موجود در مسیر موفقیت و خدمت‏رسانی مطلوب‏تر در این زمینه ضروری است. از یک سو، انتظارات و فرهنگ عمومی ساکنان محلات حاشیه‏نشین باید بر اساس واقعیت‏های پیرامونی بازاندیشی شوند و از سوی دیگر، دولت باید به مجموعۀ اقدامات خیرخواهانه و انسان‏دوستانه در این مناطق سامان دهد.

1. 1. Crow