جامعه‌پذیری سیاسی در بستر قومیت: تحلیل روایت جوانان سنندجی

مقدمه و بیان مسئله

تکوین نگرش‎‍ها و جهت‌گیری‎‍های سیاسی، که ذیل مفهوم جامعه‌پذیری سیاسی‌ بررسی می‌شود، از موضوعاتی است که عالمان اجتماعی و سیاسی به آن توجه کرده‌اند. جامعه‌پذیری سیاسی، فرآیندی است که طی آن افراد، نگرش‌ها، باورها و ارزش‌های مربوط به نظام سیاسی را که عضو آن‌اند،‌ فرا می‌گیرند و نقش خود را به‌عنوان شهروند در نظام سیاسی کسب می‌کنند. در سطح فردی، جامعه‌پذیری سیاسی‌ روندی است که فرد از‌طریق آن جهت‌گیری‌، نگرش، آگاهی و ارزیابی‌هایش را از دنیای سیاست‌ کسب می‌کند (داوسون و همکاران، 1382: 42).

هدف اصلی این پژوهش، فهم و درک چگونگی جامعه‌پذیری سیاسی در نزد نمونه‎‍ای از جوانان سنندجی است؛ امری که به‌واسطۀ آن‌ کنش‌ها و رفتارهای سیاسی جوانان ‌بهتر درک می‌شود. طبق سرشماری سال 1395، 16/30درصد از جمعیت سنندج را جوانان 18 تا 32 سال تشکیل داده‌اند. در ردۀ سنی 18 تا 25 سال، 14درصد و در ردۀ سنی 25 تا 35 سال نیز فقط 23درصد در سیزدهمین دورۀ انتخابات ریاست‌جمهوری (خرداد1400) مشارکت داشته‌اند. میزان مشارکت یادشده‌ تأمل‌شدنی است و بر مسئله‎‍مندی مشارکت سیاسی و ضعف همگرایی سیاسی دلالت دارد. حضور جوانان سنندجی در ناآرامی‎‍های سیاسی 1398 و 1401، گویای آن است که جهت‌گیری‌های سیاسی جوانان و نوع مناسبات آنان با نظام سیاسی، تفاوت پیدا کرده است. بی‎‍گمان، نگرش‎‍ها و جهت‎‍گیری‎‍های سیاسی افراد، علاوه بر تأثیرپذیری از مختصات نظام سیاسی و عملکرد کارگزاران سیاسی، از نحوۀ جامعه‎‍پذیری سیاسی نیز تأثیر می‎‍پذیرد؛ به‎‍ویژه آنکه جامعه‎‍پذیری سیاسی جوانان سنندجی در بستری انجام می‌شود که به‎‍لحاظ بهره‎‍مندی از شاخص‎‍های توسعه، در سطح نازلی قرار دارد. هر‌چند «در دورۀ پهلوی، به‌ویژه پس از دهۀ 40 شمسی و در دورۀ انقلاب اسلامی، مرکزیت اداری و سیاسی و نظامی شهر سنندج تقویت شده است» (عزت­پناه و دیگران، 1397: 470)، اما این مرکزیت به توسعۀ اقتصادی سنندج منجر نشده است. مطالعات تجربی نیز گویای آن است که دولت در مناطق کُردنشین، در زمینة ارائۀ کالاهای عمومی مانند آموزش، بهداشت و ... ناکارآمد بوده است (قادرزاده و محمدزاده، 1397: 39). «برآیندهای توسعۀ انسانی در استان کُردستان در حوزه‎‍های آموزش، بهداشت، اشتغال و محیط توانمندساز، که بر مبنای داده‌های آخرین سرشماری کشور (1395) احصا‌ شده است، بر این ناکارآمدی صحه می‌گذارد و وضعیت استان کردستان در شاخص‌هایی که به‌طور مستقیم‌ با سرمایه‌گذاری در امور زیربنایی و ارائۀ کالاهای عمومی ارتباط دارد، در سطح کشور مطلوب نیست؛ برای نمونه، درصد بیکاری جوانانِ 24- 15 ساله در کشور 2/29درصد و در استان کردستان 2/41درصد است و از این نظر پس از سیستان‌وبلوچستان در جایگاه دوم قرار دارد» ( محمدزاده و خانی، 1397: 130).

مفروضۀ پژوهش حاضر آن است که قومیت، متغیری اساسی در رابطه با جهت‌گیری‌های سیاسی جوانان در سنندج است که با مختصات توسعه در استان کُردستان، وضعیت شهروندی و بیگانگی سیاسی، گره خورده‌ است. «با توجه به اینکه احساس نابرابری و محرومیت نسبی می‌تواند به ‌شکل بالقوه موجد و مستعد اعتراض سیاسی باشد، در مناطق و نواحی که از‌نظر اوضاع اجتماعی و اقتصادی از سطح نازلی برخوردارند، امکان بروز پتانسیل‌های اعتراضی مضاعف می‌گردد» (علیخواه، 1387: 6). شهر سنندج، با وجود رتبۀ اول در شاخص‌های توسعه نسبت‌به دیگر شهرهای استان کردستان (رفیعیان و دیگران، 1396: 14)، در مقیاس ملی، ‌ رتبۀ 27 را در میان مراکز استان‌های کشور در سال 1398 دارد و به‌طور معمول مرکز استانیِ کم‌توسعه‌یافته محسوب می‌شود (دیداری و دیگران، 1398: 186). بر همین اساس، در میان شهروندان سنندج، که در مقام مقایسه با مراکز دیگر استان‌ها، از‌نظر شاخص‌های توسعه، عدالت اجتماعی و سیاسی،‌ جایگاه نامطلوبی دارد، پتانسیل نارضایتی سیاسی بالاست و حضور و مشارکت جوانان سنندجی در اعتراض‌های خیابانی گویای آن است که جهت‌گیری‌های سیاسی جوانان، معانی و دلالت‌های متفاوتی پیدا کرده است؛ مسئله‌ای که پیوند وثیقی با جامعه‌پذیری سیاسی دارد و وجه متفاوتی به نحوة جامعه‌پذیری سیاسی و فرهنگ سیاسی جوانان در سنندج، بخشیده است؛ از این‎‍ رو، مختصات قومی و هویتی جوانان ساکن در سنندج و سطح نازل توسعه، که با سیاست‎‍های توسعه و هویت‎‍سازی مرتبط است، پژوهش دربارۀ نحوۀ جامعه‎‍پذیری سیاسی را‌ با‌اهمیت کرده است.

 جوانان در مقایسه با دیگر رده‌های سنی، با توجه به پویایی که اقتضای سن آنهاست، همواره در معرض تغییر رفتارهای اجتماعی‌اند و «در علایق و وابستگی‌های حزبی»، تجدید نظر می‌کنند. جوانان کنجکاو و آنهایی که توجه بیشتری به اخبار سیاسی دارند، گرایش سیاسی و تعلقات حزبی بی‌ثبات‌تری دارند و احتمال بیشتری دارد که دیدگاه سیاسی والدین را به چالش بکشند (Neundorf & Smets, 2017). «خودِ» سیاسی جوانان به تأسی از بسترهای اجتماعی، تغییر می‎‍یابد. داوسون و همکاران (1382)، با تأکید بر تغییرات فرهنگ سیاسی در دوران پس از بلوغ، معتقدند که جوانان در موقعیتی قرار دارند که بهتر‌ دربارۀ سیاست می‌ا‌ندیشند و آن‎‍ را می‌فهمند؛ زیرا ظرفیت درکشان با توجه به دامنۀ تجربه از کودکان بیشتر است. بسیاری از متفکران اجتماعی، شکل‌گیری هویت را مرحلۀ بحرانی دورۀ جوانی می‌انگارند؛ زیرا در این برهه از زندگی، افراد بلوغ شناختی و اجتماعی خود را به نمایش می‌گذارند و به‌طور بالقوه، از توان و ظرفیت واکاوی و ارزیابی انتزاعی مفاهیمی از قبیل قومیت، فرهنگ، نژاد و ملیت برخوردارند (Umana & Yazedjian, 2006: 18). درک جامعه‌پذیری سیاسی جوانان، به‌عنوان قشری پویا و تأثیرگذار، از اهمیت بسزایی برخوردار است؛ زیرا با فهم ارزش‌ها، نگرش‌ها و رفتارهای سیاسی جوانان، روند و جهت تغییرات اجتماعی و سیاسی‌ در جامعة ایران تحلیل و پیش‎‍بینی می‌شود. با توجه به اهمیت جامعه‌پذیری سیاسی در تداوم و تغییر اجتماعی و سیاسی و با وجود پژوهش‎‍هایی دربارۀ جامعه‎‍پذیری سیاسی، پژوهش حاضر با فرارفتن از مطالعة افراد، به‎‍عنوان موضـوع بررسـی، در سـطحی بالاتر‌، مسئلة نهادها و کارگزاران نهادی دخیل در جامعه‎‍پذیری سیاسی و مناسبات فی‌مابین را بررسی کرده است. با توجه به اینکه عاملان اجتماعی از‌طریق جامعه‎‍پذیری، ایفای نقش و کنش‎‍گری، بـه کـارگزاران سـاختار سیاست (در مقام شهروند) در نهادهای اجتماعی تبدیل می‎‍شوند، فهم آنها ‌آشـکارکننـدة ایـن معادلـه و دگرگونی‎‍های آن مهم تلقی می‎‍شود. به این ‎‍ترتیب‌ پرسش اصلی این نوشتار، عطف به مقدمة فوق، تحلیل روایت جوانان سنندجی از سیاست، کنش‎‍های سیاسی و ساختار و کارگزاران سیاسی با استفاده از فهم مشارکت‎‍کنندگان، دریچه‎‍ای برای آشکارکردن نحوة جامعه‎‍پذیری سیاسی، درک جوانان از منابع جامعه‎‍پذیری سیاسی، درک همسویی و انشقاق نهادهای دخیل در جامعه‎‍پذیری سیاسی جوانان است. بر این اساس، مفروضۀ اصلی پژوهش حاضر این است که با حضور و مشارکت چشمگیر جوانان سنندجی در ناآرامی‎‍های سیاسی و اعتراضات سیاسیِ چند سال اخیر و زوال مشارکت انتخاباتی، که از مختصات ساختی مناطق کُردنشین (سطح نازل توسعه، غیاب بازنمایی کُرد و اهل سنت در سطح نهادی و جداافتادگی از تقسیم ‎‍کار ملّی) تأثیر می‎‍پذیرد، نحوة جامعه‎‍پذیری سیاسی تفاوت پیدا کرده‌ و به‎‍تبع آن، آگاهی سیاسی و کردار سیاسی جوانان دستخوش تغییر شده است، همچنین با تقویت کنش‎‍های ناهم‌سو، اعتماد نهادی، مشارکت سیاسی و رضایت سیاسی جوانان تحت‎‍الشعاع قرار گرفته است. بر این اساس، سؤال اکتشافی پژوهش حاضر که دلالت‎‍های پُر‌اهمیتی برای شناخت تداوم و تغییر سیاسی و اجتماعی و فرهنگی در میدان‌ مطالعه‌شده، به‎‍عنوان بخشی از مناطق کُردنشین، دارد، این است که با لحاظ اهمیت بستر قومیت و مذهب در سنندج، منابع جامعه‎‍پذیری سیاسی جوانان کدام‌اند‌ و چه دلالت‎‍هایی برای جهت‎‍گیری‎‍های شناختی و کرداری جوانان از‌جمله مشارکت سیاسی و رضایت سیاسی دارد؟

 

مرور تجربی

جامعه‌پذیری سیاسی از‌جمله موضوعاتی است که مطالعات داخلی و خارجی به آن توجه کرده‌اند. با لحاظ میدان‌ مطالعه‌شده، در این مطالعات به جامعه‎‍پذیری سیاسی نوجوانان و جوانان (Bar-Tal et al., 2017; Neundorf & Smets, 2017؛ احمدپورترکمانی و دیگران، 1397)، دانشجویان (Martinez-Cousinou et al., 2021 برزکار و دیگران، 1400؛ راسخ و دیگران، 1398؛ خرمشاد و سوری، 1397؛ حسینی و دیگران، 1389)، اعضای اقلیت‎‍های قومی (Nandi & platt, 2020؛ ‌Tafoya et al., 2019؛ Martin & Mellon, 2018) و شهروندان (سبکتکین‌ریزی و شاعری، 1399) بررسی شده است.

ازنظر شناخت منابع جامعه‎‍پذیری سیاسی، در مطالعات داخلی‌، اثرگذاری شبکه‌های اجتماعی مجازی (برزکار و دیگران، 1400؛ احمدپورترکمانی و دیگران، 1397)، رسانه‌های ارتباط‌جمعی (راسخ و دیگران، 1398)، خانواده (برزکار و دیگران، 1400؛ حسینی و دیگران، 1389؛ سبکتکین‌ریزی و شاعری، 1399)، محیط‎‍های آموزشی (راسخ و دیگران، 1398؛ خرمشاد و سوری، 1397؛ رضایی و غلامرضاکاشی، 1384)، کتاب‌های درسی (رشیدی و دیگران، 1398) و همسالان (سبکتکین‌ریزی و شاعری، 1399) بررسی شده است.

یافته‌های پژوهش احمدپور ترکمانی و دیگران (1397) با ‌عنوان «تبیین جامعه‌شناختی نقش شبکه‌های اجتماعی مجازی در جامعه‌پذیری سیاسی جوانان شهر تهران»، نشان داد‌ با افزایش پیگیری اخبار و مسائل روز از شبکه‌های اجتماعی مجازی، اثرگذاری جامعه‌پذیری سیاسی بر جوانان بیشتر می‎‍شود. پژوهش برزکار و دیگران (1400)، با عنوان «تأثیرگذاری شبکه‌های اجتماعی مجازی و خانواده بر جامعه‌پذیری سیاسی دانشجویان»، گویای اثرگذاری شبکه‌های اجتماعی مجازی در شاخص‌های اصلی جامعه‌پذیری سیاسی دانشجویان (از قبیل ارزش‌های سیاسی، مشارکت سیاسی، اعتماد سیاسی، شناخت نظام سیاسی و چهره‌های سیاسی اثرگذار) است و از شبکۀ سنتی خانواده، پیشی گرفته است. بر مبنای یافته‎‍های پیمایش سبکتکین‌ریزی و شاعری (1399) با عنوان «بررسی رابطۀ بین ابعاد جامعه‌پذیری سیاسی با مشارکت سیاسی در بین شهروندان شهر بجنورد»، داشتن خانواده‌های سیاسی‌تر و ارتباط با دوستان سیاسی، به مشارکت سیاسی فعال‌تری منجر می‎‍شود.

حسینی و دیگران (1389) در پژوهش پیمایشی با عنوان «بررسی تأثیر خانواده بر جامعه‌پذیری سیاسی در میان دانشجویان دانشگاه تهران»، نشان داده‎‍اند که از میان متغیرهای مربوط به خانواده، هیچ‌یک به‌اندازۀ متغیر میزان طرح بحث سیاسی در خانواده، بر جامعه‌پذیری سیاسی تأثیرگذار نبوده است. در میان عوامل خارج از خانواده نیز، به ترتیب بیشترین تأثیر مربوط به گروه همسالان و وسایل ارتباط‌جمعی بوده است.

مارتین و ملون^[1] (2018) در پژوهشی با عنوان «معمای تحزب سیاسی بالا در میان جوانان اقلیت قومی در بریتانیای کبیر»، ‌عواملی را بررسی کرده‌اند که شکاف میان طرفداری جوانان اقلیت‌های قومی از حزب سیاسی، در مقایسه با اکثریت سفیدپوست بریتانیا را نشان می‌دهد. بر مبنای یافته‌ها، تفاوت در سطح تحزب و مشارکت سیاسی والدین، عامل کلیدی در توضیح تحزب و مشارکت سیاسی بیشتر جوانان اقلیت‌های قومی در برابر اکثریت جامعه است.

در کنار اثرگذاری شبکه‌های اجتماعی، در مطالعات داخلی و خارجی،‌ نقش محیط‎‍های آموزشی در جامعه‎‍پذیری سیاسی بررسی شده است. خرمشاد و سوری (1397) کوشیده‌اند تا ارتباط بین سه مفهوم اعتماد نهادی، دانشگاه و جامعه‌پذیری سیاسی را در جمهوری اسلامی ایران، بررسی کنند. بر مبنای تحلیل شاخص‌های جامعه‌پذیری سیاسی، شاخص سطح آگاهی سیاسی دانشجویان در مقایسه با دو شاخص دیگر، یعنی نگرش سیاسی و مشارکت سیاسی، در وضعیت و موقعیت بهتری قرار دارد. در کنار اثرگذاری شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های جمعی، وضعیت کمّی و کیفی کوشش‌ سازمان‌ها و نهادهای اثرگذار در این حیطه، از‌جمله دانشگاه‌های دولتی، در ساخت و شکل‌دهی به چارچوب شناختی دانشجویان و نسل جوان از ساختار سیاسی، رویدادها و جریان‌های مهم و اثرگذار، مدیران و مقامات برجسته و طیف‌ها و جناح‌های سیاسی فعال کشور، در وضعیت بهتری قرار دارد. راسخ و همکاران (1398) در پژوهش پیمایشی، «تأثیر محیط آموزشی و رسانه‌های ارتباط‌جمعی بر جامعه‌پذیری سیاسی دانشجویان دانشگاه شیراز» را بررسی کردند. بر مبنای یافته‎‍ها، محیط آموزشی دانشگاه به‎‍مراتب بیش از عوامل بیرونی بر ابعاد جامعه‌پذیری سیاسی دانشجویان اثرگذار بوده است. مارتینز و دیگران^[2] (2021) در پژوهشی با ‌عنوان «یادگیری مشارکتی در سیاست؛ ایجاد فضایی برای جامعه‌پذیری سیاسی در کلاس درس»، با به‌کارگیری دورۀ آموزش مدنی و روش‌های یادگیری مشارکتی در سیاست، تغییرات نگرش سیاسی دانشجویان را در دورۀ کارشناسی ارتباطات در اسپانیا، بررسی کرده‌اند. بر مبنای یافته‎‍ها، درک و علاقه به سیاست در دانشجویان، پس از اجرای دورۀ آموزش مدنی و روش‌های یادگیری مشارکتی در سیاست، افزایش یافته است و بین ضعف آگاهی سیاسی و نارضایتی سیاسی، رابطۀ مستقیمی وجود دارد.

تجربة جوانان از تعارض، از‌جمله عوامل اثرگذار بر جامعه‎‍پذیری سیاسی است که در پژوهش بارتال و دیگران^[3] (2017) به آن توجه شده است. آنها جامعه‌پذیری سیاسی جوانانی را بررسی کرده‌اند که در شرایط‌ متعارضی زندگی می‌کنند. بر مبنای این مطالعه، تعارض‎‍ها و تضادهای اجتماعی، روند جامعه‌پذیری سیاسی جوانان را شکل می‎‍دهد.

پژوهش مشخصی در‌بارۀ همسویی و ناهم‌سویی منابع رسمی و غیررسمی جامعه‎‍پذیری سیاسی، به انجام نرسیده است و تنها مطالعة موجود، پژوهش رضایی و غلامرضاکاشی (1384) با عنوان «چالش‌های بازتولید هژمونی دولت از‌طریق گفتمان مدرسه» است. یافته‌ها نشان داد‌ صرف ایدئولوژیک‌بودن ساختار مدرسه،‌ برای عملکرد موفق کفایت نمی‎‍کند و مدرسه به ‌شرطی قادر به بازتولید ارزش‌های مدنظر خود است که خانواده نیز در فرایندی مشابه، ذهنیت دانش‌آموزان را همسو با مدرسه شکل دهد.

به‌لحاظ روش‌شناسی، سهم مطالعات کمّی بیشتر از مطالعات کیفی بوده است. برخلاف مطالعات خارجی (Tafoya et al., 2019)، در مطالعات داخلی، فهم مختصات جامعه‌پذیری سیاسی و تغییرات منابع جامعه‎‍پذیری در نزد جوانان متعلق به اقلیت‎‍های قومی و مذهبی بررسی نشده است. با توجه به اینکه جامعه‌پذیری سیاسی از بسترهای اجتماعی و فرهنگی و مختصات سنی، به‎‍عنوان یک مقولۀ اجتماعی تمایزگذار‌ تأثیر می‎‍پذیرد، رسیدن به داده‌های غنی و بسترمند، بهره‌گیری از روش‎‍شناسی کیفی را ضروری می‌‌کند. علاوه ‌بر آن‌ در پژوهش‌های داخلی، جامعه‌پذیری سیاسی با لحاظ بستر قومیت و مذهب بررسی نشده است و پژوهش حاضر از این لحاظ، بدیع است و ماهیتی اکتشافی دارد.

 

سازه‎‍های مفهومی و نظری

الف. ابعاد و منابع جامعه‌پذیری سیاسی

«واژۀ جامعه‎‍پذیری سیاسی برای اولین بار، در چاپ اول کتاب راهنمای روان‌شناسی اجتماعی^[4] (1954) مطرح شده است. نویسنده در فصل رفتار انتخاباتی، در ذیل واژۀ جامعه‎‍پذیری سیاسی خاطرنشان کرده است مطالعة فرآیندهای تکوینی که افراد ازطریق آن هویت‎‍های سیاسی، باورها، ارزش‎‍ها، نگرش‎‍ها و الگوهای رفتاری را کسب می‎‍کنند‌، در بسیاری از ابعاد دیگر زندگی سیاسی به ‎‍کار می‌رود. پنج سال بعد، هایمن^[5] اولین کتاب را با عنوان ‌جامعه‌پذیری ‌سیاسی عرضه کرد» (Wasburn & Adkins Covert, 2017: 3). کتاب جامعه‌پذیری سیاسیِ‌ هایمن (1959)، سرآغاز بحث نظام‎‍مند دربارۀ جامعه‌پذیری سیاسی محسوب می‎‍شود. صاحب‌نظران از دهۀ 1960 و 1970 به ‌شکل ویژه‌ای به جامعه‌پذیری سیاسی‌ توجه  کرده‌اند. جامعه‌پذیری سیاسی سازوکاری است که به‌ میانجی آن شهروندان در جامعه‌ای معین، با نظام سیاسی و ایستارهای آن آشنا می‌‌شو‌ند و تا اندازۀ‌ درخور توجهی فهم‌ و ادراکشان از سیاست و واکنش‌هایشان در مواجه با پدیده‌های سیاسی تعیین می‌شود. هایمن (1959)، دو تعریف متفاوت از جامعه‌پذیری سیاسی را ارائه داده است: تعریف نخست، بر القای تعمدی اطلاعات، ارزش‌ها و شیوه‌های عملی سیاسی تأکید دارد که به‌وسیلۀ عوامل نهادی انجام می‌شود و تعریف دوم‌ که کلی‌تر و جامع‌تر است، یادگیری سیاسی در هر مرحله از زندگی فرد، یادگیری آشکار سیاسی و‌ به‌‌ ظاهر غیرسیاسی و پنهان، ویژگی‌هایی را شامل می‌شود که از‌نظر سیاسی ذی‌ربط‌اند (راش، 103:1391).

نگرش سیاسی‌ نخستین بُعد جامعه‌پذیری سیاسی و بیانگر نقشۀ ذهنی افراد در رابطه با مفهوم سیاست است که حاصل تعاریف، باورها و انعکاس‌های فکری است و در نتیجۀ روابط متقابل و باورهای فردی و جمعی، شکل می‌گیرد.‌ نگرش‌ها، باورها، افکار، منافع و ارزش‌ها، تشکیل‌دهندۀ انگیزه‌های سیاسی‌‌اند (Lawson, 1993: 188).

آگاهی سیاسی، دومین بُعد جامعه‌پذیری سیاسی است که‌ طرز تلقی‌ها و ارزیابی‌های فرد از موضوعات خاص سیاسی و یا از رویدادها یا شخصیت‌های سیاسی را در بر می‌گیرد. خودآگاهی سیاسی فرد در اثر متقابل سه عاملِ شکل و کارکرد نظام سیاسی، انواع تجارب و روابط فرد با دیگر افراد، گروه‌های پیرامون و نیازهای شخصی و ظرفیت‌های فرد شکل می‎‍گیرد (داوسون و همکاران، 1382: 50). رفتار سیاسی ‌سومین بُعد جامعه‌پذیری سیاسی است و شیوه‌های مختلفی دارد که افراد بر نظام سیاسی اثر می‎‍گذارند. سطوح مشارکت سیاسی شامل رأی‌دادن، بحث سیاسی، شرکت‌ در جلسات سیاسی، مباحثه با نماینده‌ها، عضویت در احزاب سیاسی، ثبت‌نام و تبلیغ به ‌نفع احزاب سیاسی، تدوین بیانیه و سخنرانی‌های سیاسی، شرکت در مبارزات سیاسی و رقابت برای انتخاب‌شدن در پست‌های سیاسی و عمومی کشور است (McClosky, 1972: 253).

در رابطه با فرایندها و عوامل جامعه‌پذیری، اختلاف درخور توجهی وجود دارد؛ برای مثال، دربارۀ اهمیت نسبی مراحل مختلف چرخۀ سنی و ارتباط آنها با کسب جهت‌گیری‌های سیاسی و دربارۀ اینکه آیا فرایندهای جامعه‌پذیری آشکار (فعالیت آگاهانه، سنجیده و عامدانه، مانند برنامه‌های آموزشی مدنی) یا نهفته (فعالیت‌های ناخودآگاه و غیرعمدی؛ مانند همذات‌پنداری با پدر و وفاداری‌های سیاسی او) و یا ترکیبی است، اختلاف نظر وجود دارد. تأثیر نسبی کارگزاران مختلف جامعه‌پذیری سیاسی نیز، محل مناقشه است؛ برای مثال، دربار‌ۀ اینکه کدام عامل در محیط فرد ـ خانواده، طبقۀ اجتماعی یا مدرسه ـ بیشترین اهمیت را دارد یا کارگزاران مختلف تحت چه شرایطی، جامعه‌پذیری بیشترین تأثیر را دارند، توافق اندکی وجود دارد (Greenberg, 1970: 13).

منابع جامعه‌پذیری شامل افراد، گروه‌ها و نهادهایی‌اند که شرایط و وضعیت‌های ساختی را فراهم می‌‌کنند و جامعه‌پذیری در آن شکل می‌گیرد (رابرتسون، 1374: 127). چیلکوت (1396)، عاملان جامعه‌پذیری سیاسی را به رسمی و غیررسمی تقسیم می‎‍کند، رنی (1374)، دربارۀ عواملی که به‌طور مستقیم تحت کنترل دولت قرار دارد و عواملی که دولت به‌طور مستقیم بر آنها کنترلی ندارد  بحث و ‌قوام (1369) نیز، از عوامل اولیه و ثانویة جامعه‎‍پذیری صحبت می‌کند.

جامعه‌پذیری غیررسمی در مقایسه با جامعه‌پذیری رسمی، از دو جهت اهمیت بیشتری دارد: نخست، در سراسر عمر ادامه دارد؛ دوم، فرد با روی باز و میزان بالایی از علاقه و عاطفه، وجود خویش را در معرض این فرایند قرار می‌دهد؛ این در حالی است که جامعه‌پذیری رسمی در محیط‌های رسمی چون مدرسه و دانشگاه انجام می‌شود و رابطۀ جامعه‌پذیرشونده و جامعه‌پذیرکننده غیر عاطفی، کلیشه‌ای و به دور از احساسات قلبی است و به همین دلیل فرد در برابر این فرایند، موضع‌گیری و ایستادگی می‎‍کند (تنهایی، 1374: 190). خانواده با فراهم‌کردن زمینۀ لازم برای قرارگرفتن فرد در یک دنیای اجتماعی گسترده، برقراری پیوندهای قومی، زبانی و مذهبی، تعیین‌کردن طبقۀ اجتماعی، تصریح ارزش‌ها و دستاورهای فرهنگی و تحصیلی و جهت‌دادن به انتظارات حرفه‌ای و اقتصادی، نگرش‌های سیاسی فرد را شکل می‌دهد (آلموند و همکاران، 1396: 125ـ126).

گروه همسالان از این نظر که فاقد برنامه‌ریزی مشخص برای انتقال گرایش‌های سیاسی است و نفوذ دولت بر آن کم است، شبیه خانواده است، اما با این تفاوت که در گروه همسالان، آن اندازه از محافظه‌کاری در انتقال ایستارهای سنتی وجود ندارد که در خانواده مشاهده می‌شود، بلکه ممکن است حالت برعکس داشته باشد (مهرداد، 1376: 107). گروه همسالان برای جوانان، به‌مثابۀ سنگرهای اجتماعی برای مخالفت‌اند. آنها با احساسات ناهمگون، بی‌اطمینانی و هراس به این سنگرها پناه می‌برند (شفرز،1390: 208). در بیشتر مواقع، قدرت نفوذ گروه اولیه به‌قدری است که اگر در تقابل با نفوذ گروه ثانویه قرار گیرد، احتمالاً بر آن غلبه می‌کند (داوسون و همکاران، 1382: 200). در همین راستا، بینگهام و گابریل (1375) نیز در پژوهشی با ‌عنوان «جامعه‌پذیری سیاسی و فرهنگ سیاسی»، به‌طور ویژه بر خانواده، گروه همسالان، مدرسه، رسانه‌های ارتباط‌جمعی، دین و نهادهای مذهبی، تماس مستقیم با ساختارهای حکومت و احزاب سیاسی، به‌مثابۀ عاملان جامعه‌پذیری سیاسی تأکید کرده‌اند.

 

ب. رویکردهای نظری جامعه‌پذیری سیاسی

سیرز و همکاران‌^[6] (1997)، با مرور پیشینۀ جامعه‎‍پذیری سیاسی، چهار دیدگاه متمایز را دربارۀ تکوین و پایداری باورهای سیاسی، نگرش‎‍ها، هویت‎‍های فردی و الگوهای رفتاری شناسایی کرده است. در یک سر طیف، «دیدگاه تداوم» قرار دارد که بر مبنای آن، باقیمانده‎‍های یادگیری سیاسیِ قبل از بزرگ‌سالی، نسبت‌به تغییرات در سال‎‍های بعد، مصون‌اند. در منتهی‎‍الیه دیگر این طیف، «دیدگاه گشودگی دائمی و مادام‎‍العمر» قرار دارد که بر مبنای آن، گرایش‎‍های سیاسی پتانسیل تقریباً یکسانی برای تغییر در همة سنین دارند. دیدگاه «چرخۀ زندگی» و‌ «سال‎‍های حساس»، بین این دو موقعیت قرار می‎‍گیرند‌. بر مبنای دیدگاه «چرخۀ زندگی»، مردم در مراحل خاصی از زندگی مستعد اتخاذ گرایش‎‍های خاص‌اند؛ مانند رادیکالیسم در جوانی و محافظه‎‍کاری در سال‎‍های بعد. دیدگاه «سال‎‍های حساس»، بیان می‎‍دارد که باورها و نگرش‎‍های سیاسی به‎‍طور غیرعادی، در اواخر نوجوانی و اوایل بزرگ‌سالی آسیب‎‍پذیرند. در دیگر مراحل زندگی، افراد در برابر تغییر مقاوم‌اند.

داوسون و همکاران (1382)، جامعه‌پذیری سیاسی را به سه نمونۀ مختلف سنی تقسیم می‌کنند: یادگیری سیاسی در نمونۀ نخستین، به دوران کودکی و پیش از بلوغ مربوط است، در تقلید ریشه‌ و بیشتر جنبۀ محافظه‌کارانه دارد. نمونۀ مؤخر نیز به دوران سالمندی مربوط است. احتمال تغییرات عمده در فرهنگ سیاسی افراد در دوران سالمندی، روندی به‌شدت کاهنده دارد. نمونۀ مقطع میانی به دوران پس از بلوغ و پیش از سالمندی، یعنی مقطع جوانی، مربوط است. این مقطع، مؤثرترین دوران در روند جامعه‌پذیری سیاسی است. جهان‌بینی‌ها و رفتارهای سیاسی بعدی، از یادگیری‌های اولیه تأثیر می‌پذیرند، اما به‌طور کامل تعیین نمی‌شوند. در برخی موارد حتی احتمال دارد اساسی‌ترین جهان‌بینی‌ها نیز، در دوران پس از بلوغ متحول شوند. ممکن است یک دانش‌آموز زمانی که به دانشگاه راه پیدا می‌کند، با آموزش سیاسی مواجه شود که در خانواده وجود نداشته است. جوانانی که خانۀ پدری را به ‌قصد اشتغال و داشتن زندگی مستقل‌ ترک می‌کنند، ممکن است با خدمات سازمان‌های دولتی و دیگر مسائل، به‌گونه‌ای متفاوت از آن چیزی مواجه شوند که در خانۀ پدری دیده‌اند‌. دغدغه‌های زندگی مستقل باعث می‌شود تا فرد بیشتر درگیر مسائل اجتماعی و امور سیاسی شود و همین فرایند، فرهنگ سیاسی آنها را پربارتر می‌کند. نظرات بزرگ‌سالان تا حد زیادی محصول نهایی جامعه‌پذیری سیاسی در دورۀ جوانی است. جهت‌گیری‌های سیاسی اساسی، مانند هویت‌ها، وفاداری‌ها و ارزش‌ها در دوران جوانی، همچون‌ نقش بر سنگ حک می‌شود (Greenberg, 1970: 5).

یکی از رویکردهای نظری برای تبیین رفتار سیاسی، نظریۀ اثربخشی سیاسی است. بر مبنای این رویکرد، رفتار سیاسی پیوند وثیقی با اثربخشی سیاسی دارد. وقتی افراد تصور می‌کنند عملکردشان اثر ‌درخور توجهی بر نتایج سیاسی نخواهد داشت، کمتر خود را درگیر امور سیاسی می‌کنند. همبستگی نیرومندی بین مشارکت سیاسی و احساس اثربخشی و این باور وجود دارد که فرد ‌ در سیاست‌ها و خط‌مشی‌ها نقش دارد (Milbrath & Goel, 1977: 61). تامپسون^[7] (1970) در کتاب ‌شهروند دموکراتیک‌، دو جهت‎‍گیری عمده را مطرح کرده است که مشارکت را تحت تأثیر قرار می‎‍دهند‌: مشروعیت و خودتحقق‌بخشی. نظر بر این است که با مشارکت در سیاست، احتمال بیشتری وجود دارد شهروندان، نهادها، هنجارها و ارزش‎‍های نظام سیاسی را‌ به‌لحاظ اخلاقی، مناسب تشخیص دهند و رضایت بیشتری از نظام سیاسی داشته باشند.

«مشارکت‎‍کنندگان از‌طریق دخالت در فرایند تصمیم‎‍سازی سیاسی، نظام سیاسی را ‌مشروع در نظر می‎‍آورند و با سهولت بیشتری، تصمیمات جمعی، خط‎‍مشی‎‍ها و بروندادهای سیاسی را می‎‍پذیرند. این چشم‎‍انداز دربارۀ سیاست، به تئوری‎‍های شهروندی محدود نمی‎‍شود و اصل محوری تئوری دموکراتیک را از لاک^[8] تا شومپیتر و‌ ایستن ‌شکل داده است؛ از این‎‍ رو متفکرانی چون گینزبرگ^[9] (1982) و اُلسن^[10] (1982)، بر کارکرد مشروعیت‎‍بخش مشارکت، به‌ویژه مشارکت انتخاباتی تأکید ‌کرده‎‍اند. برای آنها‌ مشارکت، از‌طریق متقاعدکردن شهروندان به این باور است که در‌نهایت آنها حکومت را کنترل می‎‍کنند، بیشتر‌ ابزار بسیج حمایت عمومی است» (Thompson, 1970: 66). دومین اثر عمدة مشارکت، خودفهمی و تحقق نفس است؛ فرایندی که ماسون^[11] (1982) به خودتحقق‌بخشی شهروندی و تحقق قابلیت‎‍های شخصی، تعبیر کرده است. شاخص عمومی این جهت‎‍گیری، عزت‌نفس، تقویت خودفردی و شاخص منحصراً سیاسی آن، احساس اثربخشی سیاسی یا‌ استعداد و آمادگیِ نقش و عمل مؤثر در قلمروی سیاسی است. اثربخشی سیاسی، حلقۀ اتصال کلیدی مشارکت و احساس کلی‎‍تر تکوین خود و خودتحقق‌بخشی است؛ به‎‍گونه‎‍ای که با سطوح بالای اثربخشی، احتمال بیشتری دارد‌ افراد در آینده مشارکت بیشتری داشته باشند و ‌ صفات و شخصیتی را پرورش دهند که به شیوۀ فعالانه و مؤثرتری در سیاست و دیگر حوزه‎‍های زندگی اجتماعی مشارکت داشته باشند. بنابراین‌ از‌نظر ماسون (1982)، مشارکت از‌طریق اثربخشی سیاسی، به‎‍مثابۀ عامل خودتحقق‎‍بخشی عمل می‎‍کند و ازنظر تامپسون (1970)، این احساس بخشی، آن چیزی است که خودتحقق‌بخشی نامیده می‎‍شود (Finkel, 1987: 444) ‎‍

 نظریۀ مرتبط دیگر با کنش سیاسی، نظریۀ عقلانی یا سودمندی و ابزاری مشارکت سیاسی است. بر مبنای این نظریه، نقشِ سیاسی مردم، متضمن دخالت در فرایندهای سیاسی است و بر این اساس، دولت موظف است شیوة زندگی دموکراتیک و الگوهای اولیه، باورها یا رفتارهای جامعه‎‍پذیری سیاسی را پدید آورد. با این وصف، مشارکت در فرایندهای سیاسی، بر‌اساس آن چیزی است که انتظار می‎‍رود از قِبَل فعالیت سیاسی به آ‌ن دست یابند؛ چیزی که «سودمندی سیاسی» نامیده است و در پیشینۀ نظری با مفاهیمی چون «نظریۀ تصمیم»، «اقتصاد سیاسی»، «انتخاب عمومی» و «مشارکت سیاسی» مفهوم‎‍سازی و بسط داده شده است. سودمندی سیاسی و اشکال تصمیمات سیاسی، به شرح زیر‌ تبیین‌شدنی است. فواید سیاسی به معنای محرک‎‍های بیرونیِ ارزش‎‍های فردی است و از آن‎‍ دسته از رویدادهای سیاسی ناشی می‎‍شود که بر رفتار سیاسی تأثیر می‌گذارد. این نظریه به میانجی چهار عامل تبیین می‎‍شود: نظریه‌های تعین‎‍گرا (مانند گروه‌بندی‎‍های اجتماعی و تمایل اجتماعی)، نظریه‌های روان‌شناسی (مانند تعهد و باور)، نظریۀ مبادله (مثلاً ضروریات زندگی، ایمنی، تصدیق و ابراز وجود)، نظریه‌های آگاهانۀ عقلانی (مانند توانایی سیاستمداران، سیاست احزاب، اثربخشی سیاست‎‍ها و ایدئولوژی سیاسی). تصمیمات سیاسی، به معنای مشارکت در فعالیت سیاسی است و فعالیت‌های سیاسی دموکراتیک، در سه ردة ناظر سیاسی، مشارکت‌کنندة سیاسی و شراکت سیاسی طبقه‌بندی می‌شود (Kenaphoom, 2017:3-4)

نظریۀ سوم، وظیفۀ شهروندی است. بر مبنای این رویکرد، افراد به‌دلیل سودمندی و به امید کسب پاداش‌، به مشارکت سیاسی روی نمی‌آورند، بلکه مشارکت را به‌عنوان شهروند، وظیفۀ اخلاقی خود می‌پندارند. بدیهی است که این حس مسئولیت و وظیفه، باید در جریان جامعه‌پذیری سیاسی و ازطریق نهادهای متناسب درونی شده باشند، به‌گونه‌ای که فرد الزام درونی برای مشارکت سیاسی را احساس کند (پناهی، 1386: 30). شهروندان آگاه‌ منافع فردی خویش را بهتر درمی‌یابند و آن‎‍ را با اندیشه‌ها و ایده‌های خاص در دنیای سیاست مرتبط می‌کنند. آنها به احتمال قوی،‌ افکاری دارند که از انسجام کافی برخوردار است و در گذر زمان ثابت می‌ماند. احتمال مشارکت شهروندان آگاه در سیاست بیشتر است؛ بنابراین آگاهی و دانش سیاسی از لوازم شهروندی محسوب می‌شود (Carpini & Keeter, 1996: 39).

 

روش‎‍ پژوهش

در پژوهش حاضر از میان روش‌های کیفی، از روش تحلیل روایت استفاده شده است تا‌ از‌طریق روایت و داستان‌های جوانان در زمینۀ نگرش و تجربۀ سیاسی و ارتباط و پیوندشان با موضوعات سیاسی، به داده‌های موردنیاز برای شناخت جامعه‌پذیری سیاسی دست پیدا کرد. روایت‌پژوهی در داستان تجارب انسان قرار دارد. این روش، چارچوب غنی را در اختیار پژوهشگر قرار می‌دهد تا از‌طریق آن، راه و رسم تجربۀ انسان را از جهانی واکاوی کند که در قالب داستان‌های بشر مصور شده است؛ زیرا روایت مبتنی بر تجارب مخاطب است (وبستر و مرتوآ، 1398: 19).

ریسمن^[12] (2007) در کتاب ‌روش‎‍های روایتی برای علوم انسانی‌، الگوهای تحلیل روایت را در چهار نوع دسته‎‍بندی می‌کند: تحلیل مضمونی، تحلیل ساختاری، تحلیل تعاملی و تحلیل اجرای روایت. در پژوهش حاضر، از الگوی تحلیل روایت تعاملی بهره گرفته شده است. الگوی تعاملی با گوش‌کردن یا ترتیب‌دادن یک فرایند گفت‌وگو میان بیان‎‍کننده و شنوندۀ روایت‌ انجام می‌شود. افراد تجربیات خود را در موقعیت‎‍های خاص (برای نمونه خانواده، گروه همسالان، مدرسه و دانشگاه) بیان می‎‍کنند و فرایند گفته‌شدن روایت فرد از تجارب تلخ و شیرین خود از مدرسه، دانشگاه، خانواده یا گروه همسالان، معمولاً در فرایند پیچیده‎‍ای از گفت و شنود قرار دارد. در این الگو، شنیدن فرایند‌ انفعالی نیست و در جریان گفته‌شدن، مرتب سؤالاتی طرح می‎‍شود و گوینده به سؤالات پاسخ می‎‍دهد و این‌چنین روایت پیش می‎‍رود. تحلیل ساختار تعاملی چنین گفت‌وگویی، ارزش پژوهشی فوق‎‍العاده‎‍ای دارد؛ زیرا معمولاً حامل منظومه‎‍های پیچیده‎‍ای از روایت‎‍های گوناگون است و ذخیرۀ گران‌بهایی از ارزش‎‍های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را در سطح کلان یا در یک موقعیت خاص در بر دارد.

مشارکت در انتخابات، تبلور رفتار سیاسی است و حداقل سن رأی‌دهی، طبق قانون انتخابات ایران 18 سال است و با توجه به اینکه جوانان پس از 18 سالگی، به دلایل گوناگونی از قبیل ورود به دانشگاه، رفتن به سربازی، ورود به بازار کار، مواجهۀ بیشتری با سازمان‌های دولتی و نهادهای اجتماعی پیدا می‌کنند، میدان پژوهش حاضر معطوف به جوانان 18 تا 32 سال سنندجی بود. همان‎‍گونه که در جدول 1 آمده است، نیمی از مصاحبه‎‍شوندگان زن و نیم دیگر، مرد بودند. بیش از نیمی از مصاحبه‌شوندگان (53درصد) نیز لیسانس، 28درصد دیپلم و فوق‌دیپلم، 16درصد فوق‎‍لیسانس و دکتری و 3درصد تحصیلات ابتدایی داشتند.

 

جدول 1- مشخصات کلی مصاحبه‌شوندگان

Table 1- Characteristics of the Interviewees

کد	نام	سن	تحصیلات	تحصیلات ‌پدر	تحصیلات‌ مادر
1	نیشتمان	32	کارشناسی	ابتدایی	ابتدایی
2	سونیا	27	دکتری	ابتدایی	ابتدایی
3	هستی	18	دیپلم	کارشناسی	کاردانی
4	سحر	32	دیپلم	ابتدایی	ابتدایی
5	عسل	30	کارشناسی	کارشناسی	کاردانی
6	آیدا	30	کاردانی	ابتدایی	ابتدایی
7	نگین	23	کارشناسی	کاردانی	کاردانی
8	صبا	23	کارشناسی	کارشناسی	کارشناسی
9	ثنا	26	کارشناسی	کارشناسی ارشد	دیپلم
10	اوین	24	کارشناسی	ابتدایی	ابتدایی
11	پروین	28	کارشناسی	دیپلم	ابتدایی
12	ساناز	29	ابتدایی	ابتدایی	ابتدایی
13	نیلوفر	25	کارشناسی	دیپلم	دیپلم
14	نسیم	20	دیپلم	دیپلم	کارشناسی
15	کیمیا	22	کارشناسی	دیپلم	دیپلم
16	ملودی	24	کارشناسی	دیپلم	دیپلم
17	فرناز	21	دیپلم	کاردانی	دیپلم
18	شکیبا	25	کارشناسی	کارشناسی ارشد	دیپلم
19	محمد	29	کارشناسی	کاردانی	ابتدایی
20	نیما	28	کارشناسی	دیپلم	کاردانی
21	هومن	22	دیپلم	کارشناسی	کارشناسی
22	تائب	22	دیپلم	کارشناسی	کارشناسی
23	کیوان	18	دیپلم	دیپلم	ابتدایی
24	احمد	24	کارشناسی	دیپلم	کارشناسی
25	فرهاد	25	دیپلم	بی‌سواد	بی‌سواد
26	بختیار	31	کارشناسی	ابتدایی	بی‌سواد
27	رضا	27	کارشناسی ارشد	دیپلم	دیپلم
28	بهرام	31	کارشناسی ارشد	دیپلم	ابتدایی
29	هیراد	18	دیپلم	کارشناسی	کارشناسی
30	بهزاد	26	کارشناسی	دیپلم	ابتدایی
31	وریا	30	کارشناسی ارشد	دیپلم	دیپلم
32	پویا	23	کارشناسی	ابتدایی	ابتدایی
33	امید	28	کارشناسی ارشد	ابتدایی	ابتدایی
34	سینا	29	کارشناسی ارشد	ابتدایی	ابتدایی
35	بابک	27	کارشناسی	ابتدایی	بی‌سواد
36	پویا	32	کارشناسی	کاردانی	کاردانی

 

 

 

با توجه به رویکرد کیفی، نمونه‌گیری بر مبنای حساسیت نظری، از میان جوانان شهر سنندج انجام شد. علاوه‌ بر آن، تلاش شد تا نمونه‌گیری با حداکثر تنوع، برای واکاوی نمونه‌هایی با پایگاه‌های اجتماعی و اقتصادی متفاوت و تنوع در تجارب زیسته، در دو جنس زن و مرد در سنین یادشده انجام شود. با توجه به اینکه سیاست و موضوعات مرتبط با آن، حساسیت‌برانگیز است، انتخاب نمونه‌ها به‌واسطۀ دوستان و افراد نزدیک انجام‌ و به این وسیله، اعتماد آنان جلب می‌شد. نمونه‌گیری در پژوهش حاضر، تا اشباع نظری و شفاف‌شدن ابعاد تم‌های به ‌دست‌ آمده ادامه یافت. این پژوهش بر مبنای 36 مصاحبه انجام شده است. مصاحبه‌ها نیز به اقتضای نمونه، در مکان‌های متفاوتی انجام شده است.

پس از آنکه داده‌ها به‌وسیلۀ مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته گردآوری شد، از تحلیل ‌تماتیک برای تجزیه ‌و تحلیل داده‌ها استفاده شد. تحلیل تماتیک عبارت است از: فرایند شناخت تم‌ها یا الگوها در داده‌های کیفی. به‌منظور فهم اعتبار تفسیری پژوهش، متن مصاحبه‌ها و برداشت و فهم پژوهشگر از روایت‌ها، به برخی از مشارکت‌کنندگان داده شد تا محتوای آن‎‍ را بخوانند و در صورت صحت، تأیید کنند. در راستای اعتبار نظری، یافته‌های پژوهش به موازات انجام کار، در اختیار استاد راهنما و افراد مطلع قرار داده ‌شد تا صحت سازه‌ها و مقولات نظری تحلیلی و مناسبت آن با چیزی کنکاش شود که در میدان جاری بود و راوی به آن توجه می‌کرد.

 

یافته‎‍های پژوهش

پنداشت از فعالیت سیاسی

پنداشت سیاسی، بیانگر نقشۀ ذهنی فرد در رابطه با سیاست است. با مشارکت‌کنندگان دربارۀ این مصاحبه به ‎‍عمل آمد که جوانان چه درکی از سیاست دارند و مصادیق کنش سیاسی را در چه می‌بینند‌. اظهارات مصاحبه‎‍شوندگان در 80 مضمون، 10 تم اولیه و چهار تم اصلی، به شرح ذیل دسته‌بندی شد.

 

الف. سیاست به‎‍مثابۀ پیشة خواص

ازنظر برخی از مصاحبه‌شوندگان، فعالیت سیاسی با عمل و کنش دولتمردان گره خورده است. با توجه به اینکه جوانان دارای منصب دولتی نبودند، سیاست را کنش خواص می‌پنداشتند. آنها با محدودکردن کنش سیاسی به کشورداری، از اندیشیدن به فعالیت سیاسی پرهیز می‌کردند. در چارچوب این روایت، کنش سیاسی با مدیریت و کنترل جامعه، فعالیت دولت، مناصب عقیدتی ـ سیاسی و مسئولان حکومت تداعی می‎‍شود؛ فعالیت‎‍هایی که برای قریب به اتفاق شهروندان و از‌جمله جوانان موضوعیت ندارد و از آنها سیاست‎‍زدایی می‌کند. در همین راستا هستی، 18 ساله و دیپلم، با اشاره به لازمۀ تخصص، فعالیت سیاسی را ‌فعالیت نمایندگان مجلس توصیف می‌کند:

«فعالیت سیاسی، فعالیت خیلی مهم و حساسی است، به همین دلیل باید توسط کسانی انجام شود که از تخصص و اطلاعات لازم برخوردارند. مانند فعالیت نمایندگان در مجلس که می‌توانند در شرایط بحرانی، با تصمیم‌های درست و وضع قوانین، متناسب با شرایط موجود به جامعه کمک کنند».

برخی از جوانان، فعالیت‌های سیاسی را منحصر به مناصب رسمی مربوط به ادارۀ کشور می‌دانستند. آنها با برشمردن پست‌های مدیریتی در دولت، فعالیت سیاسی را تلاش کسانی توصیف می‌کردند که منصب رسمی حکومتی دارند:

«فعالیت سیاسی، کار خیلی مهمی است، مربوط به کار کسانی است که به‌طور جدی سیاست را دنبال می‌کنند، مانند کسانی که در ادارۀ کشور فعالیت می‌کنند و مسئولیتی دارند؛ مثل نمایندگان مجلس و آ‌نها که در رأس حکومت هستند» (عسل،30 ساله، لیسانس).

برخی از مصاحبه‎‍شوندگان با توصیف سیاست‎‍پیشگان به صفات منفی، سلامت نفس و مردم‎‍داری را در گرو دوری از سیاست‎‍ورزی بیان می‌کردند. در روایت بختیار، 31 ساله و لیسانس، فعالان سیاسی و افراد جویای منصب سیاسی، نالایق توصیف می‎‍شوند:

«فعالیت سیاسی کار افراد بی‌لیاقت است، کسانی که تلاش می‌کنند تا جای خود را در حکومت باز کنند، کسانی که با فعالیت سیاسی به جایی می‌رسند، اغلب بی‌سوادند. مانند آنها که پست دولتی می‌گیرند، در شورای شهر کار می‌کنند و یا پرسنل سمت‌های عقیدتی ادارات دولتی هستند. در این شهر، برای به دست آوردن پست و مقام دولتی، باید بی‌خیال کُردبودنت بشوی و پا بگذاری روی همشهری‌هایت».

 

 

جدول2- مفاهیم، تم‎‍های اولیه و تم‌ اصلی پنداشت از فعالیت سیاسی

Table 2- Primary codes, Primary themes and the main themes of the Conception of Political activity

تم اصلی	تم اولیه	کدهای اولیه (مفاهیم)
سیاست به‎‍مثابۀ پیشة خواص	مدیریت داخلی کشور	ادارۀ امور داخلی کشور، مدیریت و کنترل جامعه، فعالیت گستردۀ دولت، مدیریت بهینۀ کشور، رونق اقتصادی، مسائل دولتی، پیشرفت‌های سیاسی، مناصب عقیدتی-سیاسی، مسئولان حکومت
	روابط بین‌الملل	ارتباط با دیگر کشورها، مشکلات داخلی بازتاب ضعف در روابط خارجی، بهبود جایگاه کشور در سطح جهان، روابط خارجی کشور، بهبود وضعیت جامعه، نتیجۀ رابطه با دنیا
	فعالیت پارلمانی	وضع قوانین متناسب با شرایط بحرانی، به‌روز‌کردن قوانین، فعالیت‎‍های تقنینی برای حل مشکلات، فعالیت نمایندگان مجلس، وضع قوانین کارآ
کُنش سیاسی وفاداری	تأیید حاکمیت	تقویت حکومت، ضد حاکمیت نبودن، قبول قوانین دولت، فعالیت در جهت تأیید حکومت
	مشارکت در راستای اهداف دولت	فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی همسو با دولت، بهبود وضعیت جامعه، مسبب پیشرفت، روابط بین مردم و دولت، کمک به چرخش جامعه و دولت، فعالیت سیاسی به‌مثابۀ مؤثربودن در جامعه، نظرات موافق با حکومت، فعالیت هدفمند
کنش سیاسی اعتراض	اعتراض مجرای کنش سیاسی	اعتراض به حجاب اجباری، اعتراض خیابانی، کمپین‌های اعتراضی، اعتراض در فضای مجازی، انجمن مجرای اعتراض، رد خط قرمزهای حکومت، اغتشاش، نقد‌کردن، ابراز نارضایتی از وضع موجود، عکس‌العمل به رخدادهای اجتماعی، اعتراض به قانون
	کنش سیاسی مجرای مخالفت با حاکمیت	نوعی مخالفت، نگارش مقاله در مخالفت با حکومت، کارهای مخفیانه، ضد انقلاب و دین بودن، اظهارنظر در شبکه‌های اجتماعی، صدور بیانیه، تولید فیلم در دفاع از جامعه در برابر دولت، اظهارنظر دربارۀ جامعه و دولت، پیگیری جدی سیاست با شرکت در کمپین‌ها، چاپ مجله‌ علیه حکومت، کنجکاوی در زمینۀ مسائل سیاسی، بصیرت‎‍افزایی سیاسی
سیاست هراسی	مبهم و خوف‌انگیزبودن سیاست	پیچیده‌بودن سیاست، کار منفی و‌ برداشت‌ مثبت از آن، کار خطرناک، دردسرساز‌بودن، خوب‌نبودن، نابود‌کردن زندگی، هر حرکت خلاف حکومت، سیاسی‎‍بودن همه‎‍چیز از‌جمله آب‌خوردن
	محکومیت قضایی	ستاره‌دار‌شدن دانشجوها، صدور جرایم نقدی، محکومیت قضایی، زندانی‌شدن، محرومیت اجتماعی، ایجاد مشکل برای خانواده، مشکل‌سازبودن فعالیت سیاسی
	فعالیت سیاسی به‌مثابۀ نقض قانون	فعالیت گروه غیرقانونی، فعالیت گروهک سیاسی، نقض قانون، فعالیت منجر به دستگیری، فعالیت منجر به محکومیت قضایی، خلاف قوانین کشور

 

 

ب. کُنش سیاسی وفاداری

دایرۀ کنش سیاسی در روایت برخی از مصاحبه‎‍شوندگان، فراتر از عمل دولتمردان و صاحب‎‍منصبان، به کنش افراد و گروه‎‍هایی تسری می‎‍یابد و به کیفیت‎‍بخشی عملکرد دولت و تثبیت جایگاه آن، کمک می‎‍کند. آنها در توصیف خود بیان می‌کردند که ممکن است این فعالیت‌ها را افرادی انجام دهند که خارج از دایرۀ قدرت‌اند، اما عمل آنها به‌موازات و کاملاً هم‌جهت با کارگزاران رسمی حکومت است. روایت یادشده با سنخ «کنش سیاسی وفاداری» قرابت دارد و نوعی کنش ‎‍همراهانه است که پیوندی اندام‌وار با نظام سیاسی دارد و در خارج از هیئت حاکمه ازطریق افراد و گروه‎‍های اجتماعی انجام می‎‍شود (هیرشمن، 1394: 34).

به باور این‎‍ دسته از جوانان، فعالیت سیاسی لزوماً ماهیت ضد حاکمیتی ندارد، بلکه کنشی است که به‎‍لحاظ پیامدی، باعث تقویت حکومت و تثبیت جایگاه دولت کمک می‌شود:

«نظرات موافق و مخالف در مورد قوانین و مسئولان حکومت نوعی فعالیت سیاسی است؛ مثلاً استادی که سر کلاس نظراتش را برای دانشجوها بیان می‌کند، یا بیانیۀ صادرکردن و یا قبول‌کردن قوانین مصوب دولت. فعالیت سیاسی می‌تواند در تأیید و پشتیبانی از حکومت باشد» (بابک،27 ساله، لیسانس).

مصاحبه‌شوندگان در توضیح فعالیت سیاسی، به فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی، مؤثربودن در جامعه و مشارکت اجتماعی اشاره می‌کردند و این دسته از فعالیت‌ها را، که با سیاست‎‍های حکومتی هماهنگ است، عامل پیشرفت و بهبود اوضاع جامعه قلمداد می‌کردند. نسیم، در تعریف کنش سیاسی، تنها به کارهای دولتی بسنده نمی‌کند. او تمام فعالیت‌های گروهی را‌ که خارج از دایرۀ حکومت انجام می‌شود هم، مادامی فعالیت سیاسی می‌داند ‎‍‌که در راستای اهداف دولت باشد:

«فعالیت سیاسی یکسری از کارهاست که کمک می‌کنند به روند چرخش جامعه و قانون را به‌روز می‌کنند و کمک می‌کنند تا دولت مدیریت بهتری داشته باشد، مثل انجمن‌هایی که تلاش می‌کنند تا مشکل بیکاری را حل کنند یا گروه‌هایی که برای رفع مشکل اعتیاد تلاش می‌کنند» (نسیم،20 ساله، دیپلم).

 

ج.کنش سیاسی اعتراض

در روایت‌ بخش درخور توجهی از مصاحبه‌شوندگان، فعالیت سیاسی به‌مثابۀ مخالفت سیاسی و اعتراض تعبیر شده بود؛ اعتراضی که گسترة آن از‌ شرکت‌نکردن در انتخابات، حضور در خیابان تا نگارش مقاله، امضای بیانیه و تشکیل گروه‌های سیاسی را در بر می‎‍گیرد. «کنش سیاسی اعتراض»، به‎‍منزلۀ بیان مطالبات و منافع است و به تحرکاتی بیشتر اصلاح‌طلبانه (و نه براندازانه) نظیر تشکیل اپوزیسیون، تأسیس حزب، شورش، انتشار اعلامیه، نصب پوستر، دیوارنویسی، تجمعاتِ سخنرانی و تظاهرات اطلاق می‎‍شود (هیرشمن، 1394: 29). در تعبیر این‎‍ دسته از جوانان، کنش‎‍های سیاسی اعتراضی، عکس‎‍العملی به شرایط بغرنج زندگی است:

«بیشتر نوعی مخالفت با تصمیمات حکومتی است؛ مثل شرکت‌‌نکردن در انتخابات. از مقاله‌نوشتن تا اعتراض‌های خیابانی و ساختن فیلم در دفاع از یک جامعۀ مظلوم که نمی‌توانند در مقابل قدرت حکومت از خود دفاع کنند. وقتی شرایط زندگی مردم سخت می‌شود و کاسۀ صبرشان لبریز می‌شود، دست به اعتراض می‌زنند» (اوین،24 ساله، لیسانس).

جوانان ‌مصاحبه‌شده، اعتراض را نوعی کنش سیاسی تعبیر می‌کردند. ازنظر آنها، گسترۀ اعتراض به‌لحاظ مکانی از اعتراضات خیابانی تا اعتراض در فضای مجازی‌ و به‌لحاظ موضوع از اعتراض به حجاب اجباری تا اعتراض به قانون، متغیر بود. آنها اعتراض را در شکل جمعی (کمپین‌ها و انجمن‌ها) و فردی، به‌مثابۀ نوعی نارضایتی تعریف و آن ‎‍را واکنشی به رخدادهای اجتماعی تعبیر ‌ می‌کردند که گاهی به ردشدن از خط قرمزهای حاکمیت منجر می‌شود. ملودی، با بیان پیچیدگی سیاست، آن را در قالب امری خطیر و اعتراضی تعبیر می‌کند:

«کار خیلی پیچیده‌ای است. درکش برای کسی در سن و سال من سخت است... مانند کسانی که در فضای مجازی نظرشان را در مورد مخالفت با حکومتی که ما در آن هستیم، می‌گویند و به آن اعتراض می‌کنند و از خط قرمز حکومت رد می‌شوند. هیچ‌وقت علاقه‌ای به سیاست نداشته‌ام» (ملودی، 24 ساله، لیسانس).

 

د. سیاست‌هراسی

سیاست‌هراسی بر احساس اضطراب و نگرانی از اینکه در اثر فعالیت سیاسی، خدشه‌ای به زندگی‌ وارد شود و همچنین ناظر بر ارعابی است که به‌وسیلۀ دولت یا گروه‌های غیردولتی، اعمال می‌شود. سیاست‌هراسی ریشۀ ساختاری و بیرونی دارد. آن ‎‍چیزی که سیاست‌هراسی را از دیگر ترس‌های شخصی متمایز می‌‌کند، این است که سیاست‌هراسی از جامعه، حکومت و به‌طور کلی محیط بیرون ناشی‌ و یا اینکه تبعات و نتایج آن، در سطح اجتماع منعکس می‌شود (Robin, 2004: 2).

در روایت جمع کثیری از جوانان، عمل سیاسی خارج از گسترة رسمی و متعارف، نقض قانون تلقی می‎‍شود، محکومیت‌هایی قضایی فعالان سیاسی و ستاره‌دارشدن دانشجوها را در پی دارد و با هزینه‎‍های سیاسی همراه است:

«فعالیت سیاسی یعنی همان کاری که گروه‌های سیاسی مخالف حکومت انجام می‌دهند. فعالیت سیاسی کار گروه‌های غیرقانونی است. کار کسانی است که بر‌خلاف قوانین کشور عمل می‌کنند» (آیدا،30 ساله، فوق‎‍دیپلم).

 ازنظر مصاحبه‌شوندگان، سیاست به‌مثابۀ کار خطرناکی تلقی می‌شود که آنها را دچار مشکل می‌کند و کل زندگی‌شان در صورت روی‌آوردن به سیاست، نابود می‌شود. آنها با اشاره به پیچیدگی و دشواری درک سیاست و هزینه‌های مترتب با آن، هر حرکت خلاف حکومت را کنش سیاسی می‌دانستند و آن ‎‍را عمل منفی و دردسرسازی می‌خواندند. بهنام، در لفافۀ شوخی در میان دوستانش، به‌خوبی به این مسئله اشاره می‌کند و مخاطرات فعالیت سیاسی را به آنها یادآور می‌شود:

«تعریف فعالیت سیاسی در ایران سخت است. اینجا صحبت از آب هم، فعالیت سیاسی است. بعضی وقت‌ها با دوستانم که حرف می‌زنم، به‌شوخی می‌گویم اینجا پیاز هم به‌شدت یک امر سیاسی است... فعالیت سیاسی معمولاً برای افراد مشکل ایجاد می‌کند و دردسرساز است» (بهنام، 31 ساله، فوق‎‍لیسانس).

صبا‌ با اشاره به عواقب منفی و پیش‎‍بینی‎‍ناپذیر سیاست، فعالیت سیاسی را امری بیهوده بیان می‌کند:

«فعالیت سیاسی کاری بیهوده است، زندگی خودت و خانواده‌ات را نابود می‌کند، آخر و عاقبت ندارد و آخرش بدبختی و دربدری است؛ مانند کسانی که در اعتراض‌های خیابانی دستگیر می‌شوند و دانشجوهای ستاره‌داری که از دانشگاه اخراج می‌شوند» (صبا، 23 ساله، لیسانس).

 

آگاهی سیاسی جوانان

برای فهم آگاهی سیاسی، از جوانان خواسته شد تا نظر خود را در زمینۀ پیوند دین و سیاست، دموکراسی دینی و حکومت مطلوب بیان کنند. از روایت مصاحبه‎‍شوندگان، 57 مضمون و 5 تم اولیه استخراج شد که در 2 تم اصلی «ذهنیتِ ناهمسازی دین و سیاست» و «زیست سیاسی شهروندمدار» دسته‌بندی شد.

 

 

جدول 3- مفاهیم، تم‎‍های اولیه و تم‌ اصلی آگاهی سیاسی جوانان

Table 3- Primary codes, Primary themes and the Main theme of Youth political awareness

تم اصلی	تم اولیه	کدهای اولیه (مفاهیم)
ذهنیتِ ناهمسازی دین و سیاست	تقابل دین و دموکراسی	نبود امکان دموکراسی در دین، مانعه‌الجمع‌بودن، دین عامل محدودیت دموکراسی، نقابی برای سوءاستفاده، دموکراسی دینی یعنی کشک، دموکراسی در ظاهر و دین در عمل، لزوم بازبینی در قوانین اجتماعی اسلام، تصمیم فرد در برابر تصمیم جمعی، دین یعنی برتری ماهیت بر وجود، بی‌اعتقادی به دین، پارادوکس دین و دموکراسی، دین امری شخصی، ناهمخوانی و ناسازگاری دین با دموکراسی
	دین به‌‌مثابۀ الزام	تغییرناپذیری دستورات دینی، مانع آزادی،‌ برابرنبودن مذاهب و ادیان در ایران، ارجحیت علمای دین، چارچوب محدودیت، قوانین سفت و سخت دین
زیست سیاسی شهروندمدار	حقوق اجتماعی	رفاه و آسایش، امنیت اقتصادی، رفع نیازهای اولیه، راضی نگه داشتن مردم، شادی و آرامش جامعه، سیستم آموزشی خوب، حل مشکلات مردم، امنیت اجتماعی، اولویت خانه بر همسایه
	حقوق مدنی	آزادی بیان و عقیده، احترام به اقلیت‌ها، استقلال قوۀ قضاییه، یکسانی در برابر قانون، قانون‎‍مداری، مبارزه با دزدی، نبود تبعیض دینی و قومی، سوءاستفاده‌نکردن مسئولان، شایسته‎‍سالاری، نبود فاصلۀ طبقاتی
	حقوق سیاسی	نظرخواهی از همه، مردم‌سالاری، اجازۀ اعتراض، انتخابات آزاد،‌ دخالت‌نکردن حکومت در انتخابات، تغییر قانون به خواست مردم، تأمین نظر و خواستۀ مردم، انتقادپذیری

 

 

الف. ذهنیتِ ناهمسازی دین و سیاست

یکی از مباحثی که دربارۀ آن با جوانان گفت‌وگو به ‎‍عمل آمد، مفهوم دموکراسی دینی بود. از مصاحبه‌شوندگان خواسته شد تا درک و تعریف خود را از این مفهوم روایت کنند. با وجود تلاش نهادهای اجتماعی مختلف، به‌خصوص حوزه، مساجد، نظام آموزشی و رسانه‎‍های ارتباط‌جمعی در برساخت ذهنیتِ همسازی دین و سیاست و تبلور آن در قالب دموکراسی دینی، جوانان در روایت خود، دین را امری شخصی می‌دانستند و دین و سیاست را مانعه‌الجمع می‌پنداشتند:

«دین و دموکراسی با هم تناقض دارند. در ذهن من دموکراسی و دین در یک چهارچوب نمی‌گنجند، هر‌کدام در مورد موضوعاتی جدا هستند و نمی‌توانند کنار هم قرار بگیرند. وقتی می‌گوییم دموکراسی دینی، یا باید دین را در نظر بگیریم یا دموکراسی را، هر دو با هم شدنی نیست» (عسل،30 ساله، لیسانس).

ازنظر مصاحبه‎‍شوندگان، تغییرناپذیری دین از دیگر مضامینی است که دین و معنویت را با دموکراسی ناسازگار کرده است:

«من به دموکراسی دینی می‌گویم پیتزای قورمه‌سبزی. دموکراسی امری سیاسی و دین امری شخصی و معنوی است. معنویت جایی در سیاست ندارد، این دو ربطی به هم ندارند و اصلاً با هم جور نیستند. دین تغییرپذیر نیست و نمی‌تواند با دموکراسی سازگار شود» (پوریا،32 ساله، لیسانس).

محمد، با ذکر تغییر به‎‍عنوان مشخصة دموکراسی، دین و دموکراسی را به‎‍دلیل تغییرناپذیری قواعد دینی، با هم ناسازگار می‎‍پندارد:

 «دموکراسی و دین با هم ناسازگارند. برخی از دستورات دین تغییرناپذیر است، نمی‌توان با قوانین تغییرناپذیر، دموکراسی را اجرا کرد و دموکراسی یکسره تغییر است. در حالی ‎‍که دین پر از قوانین شرعی است که انسان را محدود می‌کند» (محمد، 29 ساله، لیسانس).

برخی از جوانان با اشاره به ماهیت الزام‎‍آوری عمل به دستورات دینی، به‌ تناسب‌نداشتن دموکراسی با اجبار اذعان می‌کردند:

«کاملاً مخالف دموکراسی دینی هستم. در دموکراسی اجبار معنی ندارد. دموکراسی یعنی آزادی، یعنی اهمیت به نظر جمع. در دموکراسی هیچ‌چیزی از قبل مشخص نیست، ولی در دین این‌طور نیست، همه‌چیز از قبل دقیقاً مشخص است. نظر مردم هم اصلاً مهم نیست. حرف دین را فقط باید اجرا کرد، چه دوست داشته باشی، چه بدت بیاید» (صبا،23 ساله، لیسانس).

 

ب. زیست سیاسی شهروندمدار

در راستای درک آگاهی و انتظارات سیاسی، از جوانان خواسته شد تا درک و توصیفشان را از زیست سیاسی مطلوب‌ روایت کنند. بر مبنای روایت جوانان، زیست سیاسی مطلوب بر سه رکن «حقوق اجتماعی»، «حقوق سیاسی» و «حقوق مدنی» استوار است. این سه رکن بنیان مفهوم شهروندی را شکل می‎‍دهد (Marshall, 1964: 49). مصاحبه‎‍شوندگان، در توصیف زیست سیاسی مطلوب، به مضامین پربسامدی چون «رفاه و آسایش»، «امنیت اقتصادی»، رفع نیازهای اولیه، «شادی و آرامش جامعه»، «سیستم آموزشی خوب»، «حل مشکلات مردم»، «امنیت اجتماعی» و «اولویت خانه بر همسایه» اشاره می‌کردند. صفات یاد‌شده بر مفهوم «حقوق اجتماعی» دلالت دارد. بر مبنای روایت جوانان، مقبولیت حکومت در گرو فراگیری حقوق اجتماعی است:

«حکومتی که مردمش آرامش داشته باشند. نیازهای اولیۀ مردمش تأمین شده باشد، در آن امنیت شغلی و روانی برقرار باشد، عدالت در آن وجود داشته باشد» (تائب، 22 ساله، دیپلم).

علاوه بر حقوق اجتماعی، رکن دوم زیست سیاسی مطلوب ازنظر مصاحبه‌شوندگان، اهتمام به «حقوق سیاسی» است. اینکه افراد جامعه‌ از «حق انتخاب‌کردن و انتخاب‌شدن» بهره‎‍مند باشند، «اعتراض»، «انتقاد»، «انتخابات آزاد» و «دموکراسی» پاس‎‍ داشته ‌ و «نظر و خواستۀ مردم» تأمین شود. محمد، در توصیف خود از زیست سیاسی، به مؤلفه‎‍هایی چون ابتنای حکومت بر رأی و دموکراسی حق اعتراض مردم اشاره می‌کند:

 «حکومتی که با رأی مردم شکل بگیرد و در آن دموکراسی حاکم باشد، حکومتی که آزادی داشته باشد و حکومتی که به مردمش اجازۀ اعتراض بدهد» (محمد، 29 ساله و لیسانس).

انتخابات آزاد و احترام به نظر مردم، از مضامینی بود که مصاحبه‌شوندگان در توصیف زیست سیاسی مطلوب به آن اشاره می‌کردند. پروین‌ در روایت خود به حق انتخاب‌شدن و مشارکت مردم در تصمیم‎‍سازی اشاره کرده است:

«حکومتی که اجازه بدهد مردم در مسائل تصمیم بگیرند، انتخابات آزاد داشته باشد، هم ازنظر اینکه هرکسی بتواند داوطلب شود و هم از این نظر که رأی‌های مردم دستکاری نشود. حکومتی که به رأی مردم احترام بگذارد» (پروین، 28 ساله، لیسانس،).

سومین رکن زیست سیاسی مطلوب ازنظر مصاحبه‎‍شوندگان، «حقوق مدنی» بود. توجه جوانان به مضامینی چون «آزادی بیان و عقیده»، «احترام به اقلیت‌ها»، «استقلال قوۀ قضاییه»، «یکسانی در برابر قانون»، «قانون‎‍مداری»، «مبارزه با دزدی»، «‌نبود تبعیض دینی و قومی»، «دور‌نزدن قانون» و «نبود فاصلۀ طبقاتی»، ناظر بر اهمیت حقوق مدنی است.

ثنا‌ در توصیف خود از حکمرانی مطلوب، به مواردی چون حقوق اقلیت‌های قومی و مذهبی و ریشه‎‍کن‌کردن فقر اشاره می‎‍کند:

«حکومتی که کنار مردم باشد. حقوق مردم، به‌خصوص حقوق اقلیت‌های قومی و مذهبی را رعایت کند و برای از بین بردن فقر تلاش کند» (ثنا،26 ساله، لیسانس).

نیما، به‌روز و منعطف‌بودن قانون را لازمۀ حکومت مطلوب می‌داند و در این‎‍ باره چنین می‌گوید:

«حکومتی که قانونش به‌روز و منعطف باشد و مشکلات مردم را حل کند. قانونی که تمام مردم در آن از حقوق یکسانی برخوردار باشند و با آن عدالت برای همه، یکسان اجرا شود و با بازخورد‌گرفتن از مردم، قانون را در صورت لزوم تغییر دهد و از همه مهم‌تر، برای نظر اقلیت‌ها احترام قائل شود و حقوق آنها را رعایت کند» (نیما، 28 ساله، لیسانس).

 

رأی‌دهی: از مجرای کسب امتیاز تا بی‎‍اعتمادی

برای درک و فهم جهت‌گیری سیاسی، نظر جوانان را دربارۀ انتخابات جویا شدم. بر مبنای تحلیل اظهارات مصاحبه‎‍شوندگان، 24 مضمون و 4 تم اولیه استخراج شد که در دو تم اصلی «بی‎‍اعتمادی به انتخابات» و «رأی‌دهی مجرای کسب امتیاز» دسته‎‍بندی شد. جوانان با مضامینی که تردید نسبت‌به انتخابات را نشان می‌داد، از ایجاد تغییر از‌طریق صندوق رأی، ناامید بودند:

«من در انتخابات شرکت نمی‌کنم، فایده‌ای ندارد. تجربه نشان داده با انتخابات چیزی عوض نمی‌شود؛ نمایشی است که بگویند دموکراسی داریم، چیز اساسی با رأی مردم عوض نمی‌شود» (امید، 28 ساله، فوق‎‍لیسانس).

‌ وجود‌نداشتن کاندیدای اصلح و مسئلۀ رد صلاحیت کاندیداها از‌جمله مضامینی بود که برخی از مصاحبه‎‍شوندگان در روی‌گردانی از صندوق رأی به آن استناد می‎‍‎‍کردند:

 «من در انتخابات شرکت نمی‌کنم، به‌دلیل شفاف‌نبودن و سالم‌نبودن انتخابات. کسانی که شایسته‌اند در انتخابات کاندیدا نمی‌شوند یا به آنها اجازه داده نمی‌شود که کاندیدا شوند؛ چون تعیین صلاحیت نمی‌شوند. فقط به مهره‌های خودشان اجازۀ کاندیدا‌شدن می‌دهند» (وریا،30 ساله، فوق‎‍لیسانس).

«نگاه ابزاری به انتخابات»، از‌جمله تم‎‍های اصلی برآمده در اظهارات مصاحبه‎‍شوندگان بود که بر استحالة معنایی رفتار رأی‌دهی دلالت دارد.‌ مهر انتخابات در شناسنامه برای مصاحبه‎‍شوندگان، مجرای کسب امتیاز تعبیر می‎‍شد:

«خانواده‌ام می‌گفتند باید شرکت کنی، به‌خاطر استخدام و مهر انتخابات در شناسنامه، اما حالا چند سالی است که در هیچ انتخاباتی شرکت نمی‌کنم؛ چون دیگر بی‌خیال استخدام شده‌ام» (سونیا،27 ساله، دکترا).

دستیابی به مشاغل دولتی، از‌جمله مضامینی به‎‍ شمار می‎‍آید که ازنظر مصاحبه‎‍شوندگان، اقبال به صندوق رأی را در پی داشته است:

 «...انتخابات برایم خیری ندارد. اطرافیانم و کسانی که من می‌شناسم و در انتخابات شرکت می‌کنند، یا به‌خاطر موقعیت شغلی است که دارند و یا به امید به دست آوردن یک موقعیت شغلی خوب؛ وگرنه همه می‌دانند که انتخابات هیچ تأثیری ندارد» (نیشتمان، 32 ساله، لیسانس).

 

تجربه و درک جوانان از منابع جامعه‌پذیری سیاسی

دربارۀ اینکه جوانان چه درکی از منابع رسمی و غیررسمی جامعه‌پذیری سیاسی دارند، با مشارکت‌کنندگان مصاحبه به‎‍ عمل آمد. از اظهارات، 194 مضمون و 15 تم اولیه استخراج شد که در 5 تم اصلی «فاصله‎‍گیری کارگزاران نهادی از جامعه»، «کاشت وارونۀ صداوسیما»، «نظام آموزشی ایدئولوژیک»، «زوال اعتمادی نهادی خانواده» و «سیاست‌پرهیزی همسالان» دسته‌بندی شد.

 

 

جدول 4- مفاهیم، تم‎‍های اولیه و تم‌ اصلی تجربۀ و درک جوانان از منابع رسمی و غیررسمی جامعه‌پذیری سیاسی

Table 4- Primary codes, Primary themes and the Main theme of Young people's experience and understanding of Formal and Informal Sources of Political socialization

تم اصلی	تم اولیه	کدهای اولیه (مفاهیم)
فاصله‎‍گیری کارگزاران نهادی از جامعه	‌ اثربخش‌نبودن مسئولان	‌ تأثیرنداشتن در شبکۀ قدرت، مشکلات ریشه‌ای، از یک طیف بودن مسئولان، عروسک خیمه‌شب‌بازی، ماکت‌بودن، مهرۀ دیگری بودن، اولویت بقای حاکمیت بر حل مشکلات اجتماعی
	ســجایای اخلاقی منفی مســئولان	فشار جامعه بازتاب عملکرد مسئولان، قــوم و خویــش بــازی، خودمداری، نداشتن دغدغۀ آزادی و مردم، تناقض حرف و عمل مسئولان، عمل جناجی، سوءاسـتفاده از مقـام و موقعیـت، رفتـار تبعیض‎‍آمیـز، کـم‎‍کاری، دروغ‌گویـی
کاشت وارونۀ صداوسیما	وارونه نشان‌دادن واقعیت	بزرگ‌نمایی، نمایشی، شعاری، دروغ، افسانه‌ای‌بودن‌، اعتمادنداشتن، قهرمان‎‍پروری، دوری از جامعه، تحریف واقعیت، بازنمایی فارس به‌مثابۀ منجی کُرد، بازنمایی وارونة کُرد، نگاه انتقادی به برنامه‌ها، غیبت زنان، تحریف اخبار، مظلوم‌نمایی، تفسیر وارونۀ بدیهیات، انرژی منفی اخبار، بی‌مفهوم، تکراری
	صداوسیمای ایدئولوژیک	سیاسی‌بودن، تثبیت پایه‌های حکومت، سوگیری ایدئولوژیک، کرۀ شمالی بودن، اینترنت بستر آشکارسازی، تلاش برای پایبندی به حکومت، رسانۀ حکومتی، تأثیر لحظه‌ای
	جایگزینی ماهواره و شبکه‌های اجتماعی	اعتماد به شبکه‌های اجتماعی، اعتماد به اخبار سیاسی، تحلیل سیاسی با اتکا‌ به دانش خود، اینترنت و سایت‌های خبری جایگزین صداوسیما، اعتماد به گزارش‎‍های مردمی، اعتماد با توجه به منبع خبر، ماهواره جایگزین صداوسیما
نظام آموزشی ایدئولوژیک	مناسکی‌شدن مدرسه	جو آزاردهندۀ کلاس، فرمالیته‌بودن مراسم مدرسه، شرکت در مراسم برای تفریح، شرم از شرکت در مراسم‎‍ها، حوصله‌بر و تکراری، نمره و محرومیت بهانۀ حضور در مناسبت‎‍های مدرسه، اهمیت‌ندادن مسئولان مدرسه به مراسم، جیم‌شدن از وسط راهپیمایی، کسر نمره در صورت‌ شرکت‌نکردن در اردوی راهیان نور، تبلیغ عضویت در تشکل‎‍ها
	مشارکت ابزاری	عضویت در تشکل‎‍ها، شرکت در گروه سرود، مشارکت به‌مثابۀ جلب توجه کردن، عضویت در تشکل‎‍ها برای کسب امتیاز
	واقعیت‎‍زدایی از کتاب‎‍های درسی	اولویت‌ نمره، برخورد با معلم به‌سبب اختلاف عقیده، تنفر از کتاب‌ها، رفع تکلیف، سیاسی‌بودن درس، هراس از بحث سیاسی، دروغ و تحریف کتاب‌های درسی، مفیدنبودن درس آمادگی دفاعی، بی‎‍علاقگی به حرکات نظامی
زوال اعتمادی نهادی خانواده	قهر با صندوق رأی	ناامیدی از انتخابات، نتایج از پیش تعیین ‌شده، پشیمانی، بی‌تأثیری، بی‌اهمیتی انتخابات، به‌مثابۀ فریب، تناقض حرف و عمل مسئولان،‌ وجودنداشتن کاندیدای پذیرفتنی، مشارکت سیاسی منفی، ستم‌دیدن، تجربۀ بد، انتخاب بین بد و بدتر
	ابزاری‌شدن انتخابات	مشارکت به‌مثابۀ ادای تکلیف، مسائل استخدامی، رابطۀ فامیلی با کاندیداها، مهر شناسنامه، ابزار کسب منفعت، امنیت شخصی، فشار اطرافیان، رأی سفید، ترس، ترس از قطعی یارانه، مشارکت اجباری، تبلیغات، امید به بهبود اوضاع، امید به تغییر
	پیگیری اخبار و بی‌رغبتی به مطالعه	پیگیری مستمر اخبار سیاسی، بی‌رغبتی به اخبار سیاسی، اهل مطالعه نبودن، بی‌میلی خانواده به مطالعۀ سیاسی، مطالعۀ تاریخی ـ سیاسی، سایت‌های سیاسی فضای مجازی، سیاسی‌نبودن خانواده،‌ تعمق‌نکردن در سیاست، تفسیرهای سیاسی تلویزیون جایگزین مطالعۀ سیاسی
سیاست‌پرهیزی همسالان	غیاب بحث سیاسی	گرایش حداقلی به سیاست،‌ بی‌سوادی سیاسی، پرت‌بودن، نداشتن دغدغۀ سیاسی، بی‌تفاوتی، مشکلات مانع اندیشیدن به سیاست، دغدغه‌های بزرگ‌ترداشتن، ناامیدی‌، نداشتن ‌تأثیر مثبت، تنفر، فرار از بحث سیاسی، زده‌شدن از سیاست، رادیکال‌بودن
	سیاست‌هراسی	پرهیز از بحث سیاسی، بی‌اعتمادی سیاسی، محکومیت قضایی، خطرناک‌بودن، ترس، حس‌ خوبی ‌نداشتن، درگیر‌نشدن، به‌مثابۀ سرکارگذاشتن، فاصله‌گرفتن از سیاست، جالب‌نبودن سیاست در ایران، تضاد سیاست با پیشرفت کاری، نداشتن جرئت اعتراض
	نارضایتی سیاسی	‌ رضایت‌نداشتن از شرایط موجود، نارضایتی شدید، عاصی از شرایط موجود، دیدگاه انتقادی نسبت‌به وضعیت کشور، به‌دلیل دیدن واقعیت، آدم حساب نکردن مردم

 

 

الف. فاصله‎‍گیری کارگزاران نهادی از جامعه

یکی از موضوعات پژوهش حاضر، درک مصاحبه‌شوندگان از عملکرد مسئولان و کارگزاران نهادی، به‌عنوان یکی از منابع رسمی جامعه‌پذیری سیاسی بود. روایت جوانان از مسئولان، بر مضمون اصلی «فاصله‎‍گیری کارگزاران نهادی از جامعه» دلالت داشت. مضمون مذکور برآیند دو مضمون فرعی «‌اثربخش‌نبودن مسئولان» و «ســجایای اخلاقی منفی مســئولان» است. جوانان در توصیف کارگزاران، به ‌استقلال‌نداشتن عملکردی و ناتوانی در اثرگذاری در نظام تصمیم‌‎‍سازی اشاره می‌کردند. آ‌نها تمام کارگزاران را از یک طیف سیاسی و همچون یک مهره می‌پنداشتند که برای بقای حاکمیت اولویت علّی قائل‌اند. فرهاد، با بازیگر‌خواندن کارگزاران، این‌گونه مسئولان را توصیف می‎‍کرد:

«بیشتر مثل عروسک خیمه‌شب‌بازی هستند، بازیگرند و تصمیم‌های اصلی از جای دیگری گرفته می‌شود. آنها فقط نقش اجراکننده دارند، همه‌چیز برایشان دیکته می‌شود و فقط افراد جابه‌جا می‌شوند، برنامه تغییر نمی‌کند».

نسیم، با منتسب‌کردن مسئولان به یک طیف و جناج سیاسی، ناتوانی در گشایش سیاسی و اقتصادی را چنین روایت می‌کند:

«... با جابه‌جا‌شدن اشخاص، چیز زیادی تغییر نمی‌کند. فقط اسامی عوض می‌شوند و هر‌کسی که سرکار می‌آید، فقط مسیر قبلی را طی می‌کند. همه شعار تغییر می‌دهند، ولی کار زیادی از دستشان برنمی‌آید» (نسیم،20 ساله، دیپلم).

در روایت جوانان، مسئولان با سجایای اخلاقی منفی چون خودمداری، نداشتن دغدغۀ آزادی و مردم، تناقض حرف و عمل، عمل جناجی، سوءاسـتفاده از مقـام و موقعیـت، رفتـار تبعیض‎‍آمیـز، کـم‎‍کاری و دروغ‌گویـی ارزیابی می‎‍شدند. امید، با تأکید بر تناقض حرف و عمل مسئولان چنین اظهار می‎‍دارد:

‌«حس خوبی نسبت‌به مسئولان ندارم. سوءاستفاده‌کننده هستند و فقط به منافع خود فکر می‌کنند، چون چیزی می‌گویند و بر‌خلاف آن عمل می‌کنند؛ مثلاً‌ علیه آمریکا و انگلیس شعار می‌دهند، اما فرزندانشان را برای زندگی و تحصیل به آمریکا و انگلیس می‌فرستند» (امید، 28 ساله، فوق لیسانس).

 

ب. کاشت وارونۀ صداوسیما

صداوسیما، رسانة دولتی از منابع رسمی جامعه‎‍پذیری سیاسی محسوب می‎‍شود. در زمینۀ عملکرد صداوسیما، مضامین برآمده از مصاحبه‌ها انعکاسی وارونه از رویکرد کاشت رسانه بود. آنها به‌ درک‌شدنی‌نبودن، تکراری و آکنده از غم و حسرت بودن برنامه‎‍ها اشاره می‌کردند:

 «تمایلی به دیدن برنامه‌های صداوسیما ندارم. برنامه‌هایش بی‌محتوا است. یک سریال را هزار بار پخش می‌کنند که بار اول هم ارزش دیدن ندارد. برنامه‌های صداوسیما، پر از مرگ و بدبختی است، جوری زندگی را نشان می‌دهد که آدم هر چقدر هم که مشکل داشته باشد، با خودش می‌گوید من چقدر خوشبختم» (صبا، 23 ساله، لیسانس).

بختیار، بی‎‍علاقگی خود را به برنامه‌های صداوسیما‌ چنین روایت می‎‍کند:

 «اصلاً برنامه‌های صداوسیما را نگاه نمی‌کنم. برنامه‌های مسخره‌ای دارد، فقط می‌خواهد مردم را بگریاند، برنامه‌هایش تکراری و مسخره است و ارزش دیدن ندارد» (بختیار،31 ساله، لیسانس).

غیبت حضور کنشگرانۀ زنان در برنامه‌ها و فیلم‌های صداوسیما، از دیگر موضوعات‌ اشاره‌شد‌ۀ مصاحبه‌شوندگان بود:

 «... در فیلم‌ها زن‌ها جایگاه فعال و مؤثری در اجتماع ندارند در فیلم‌ها و برنامه‌های صداوسیما، بیشتر در حاشیه هستند‌». (سونیا، 27ساله، دکترا)

بنا به تصاویر وارونۀ صداوسیما از واقعیت، مصاحبه‌شوندگان شبکه‌های اجتماعی و ماهواره را بر صداوسیما ترجیح داده‎‍اند:

 «به‌جای صداوسیما بیشتر برنامه‌های ماهواره را نگاه می‌کنم و شبکه‌های اجتماعی را می‌بینم. اخبار را نود درصد از ماهواره و ده درصد از شبکه‌های اجتماعی می‌گیرم» (عسل،30 ساله، لیسانس).

 

ج. نظام آموزشی ایدئولوژیک

بازخوانی تجارب جوانان از محتوای کتاب‎‍های درسی و فعالیت‎‍های فوق ‎‍برنامه، برنامه‌های پرورشی، مشارکت در مناسبت‌ها و راهپیمایی‌ها و فعالیت‎‍های فرهنگی و سیاسیِ مدرسه و دانشگاه، بر مضامینی چون «مناسکی‌شدن مدرسه»، «مشارکت ابزاری» و «واقعیت‎‍زدایی از محتوای آموزشی» دلالت داشت. مضامین یادشده، ایدئولوژیک‌بودن مدرسه و دانشگاه را نشان می‌دهد و به‎‍نوعی بر اختلال در انتقال و تثبیت ارزش‌های مطلوب نظام سیاسی به دانش‎‍آموزان و دانشجویان دلالت دارد. روایت مصاحبه‌شوندگان به فرمالیته‌بودن برنامه‌های مدرسه دلالت دارد. آنها با اذعان به حوصله‌بر و تکراری‌خواندن برنامه‌های پرورشی مدرسه، رفع تکلیف و ترس از محرومیت را دلیل حضور در مناسبت‎‍های غیر آموزشی مدرسه بیان می‎‍کردند:

«در راهپیمایی‌ها و مناسبت‌ها شرکت نمی‌کردم؛ مدرسۀ ما نمونه بود و فقط باید درس می‌خواندیم. این‌جور مراسم‎‍ها اتلاف وقت است، همه الکی هستند و فرمالیته. یک‌جور‌ نمایش تکراری و شعارهای آبکی است» (پوریا، 32 ساله، لیسانس).

مصاحبه‎‍شوندگان با بیان تنفر از کتاب‌های درسی به‌دلیل سیاسی‌بودن، گرفتن نمره را دلیل مطالعۀ کتاب درسی می‌دانستند. بختیار‌ در روایت خود، به تحریف مطالب سیاسی و تاریخی در کتاب‌های درسی اشاره می‎‍کرد:

 «خواندن کتاب‌های مدرسه فقط برای رفع تکلیف بود؛ به‌جز ریاضی و علوم، بقیۀ کتاب‌ها پر از دروغ و تحریف بودند. به‌زور می‌خواستند آن چیزی را که خودشان می‌خواهند، در ذهن بچه‌ها فروکنند» (بختیار، 31 ساله، لیسانس).

دانشگاه در کنار کارکردهای حرفه‌ای و انتقال آموزش‌های تخصصی، عهده‌دار جامعه‌پذیری سیاسی است. تربیت سیاسی و فرهنگی دانشجویان به‌لحاظ نهادی ا‌زطریق معاونت فرهنگی و اجتماعی، دفتر نهاد، تشکل‌های سیاسی و آموزش دروس عمومی انجام می‌شود. برخی از مصاحبه‌شوندگان در رابطه با فعالیت سیاسی در دانشگاه، به هراس از فعالیت سیاسی و عواقب آن اشاره می‌کردند. آنان همچنین از ذهنیت منفی دانشجویان نسبت‌به فعالیت‎‍های فرهنگی یاد می‌کردند:

 «یک‌بار در یک همایش فرهنگی که در دانشگاه برگزار شد، شرکت کردم؛ چون خودم آدم مذهبی بودم، خیلی از آن برنامه خوشم آمد، ولی بعد از آن همکلاسی‌هایم خیلی با من دعوا کردند که چرا به آن همایش رفته‌ام. بعد از آن کلی حرف پشت سر من می‌زدند و مدت‌ها طول کشید تا دست از سرم برداشتند» (رضا، 27 ساله، فوق‎‍لیسانس).

ذهنیت منفی نسبت‌به فعالیت در تشکل‎‍های سیاسی، از دیگر مضامینی بود که دانشجویان به آن توجه کردند:

«در دانشگاه انجمن اسلامی داشتیم. اتفاقاً بچه‌های خوبی هم آنجا بودند؛ اما من و دوستانم هیچ‌کدام عضو انجمن اسلامی نبودیم. دلمان می‌خواست، ولی می‌ترسیدیم. فعالیت سیاسی در دانشگاه، دردسرساز بود. یک‎‍بار بحث سیاسی می‌کردیم، یکی از دوستان با چشم و ابرو اشاره کرد که حرف نزنم» (احمد، 24 ساله و لیسانس).

 

د. زوال اعتماد نهادی خانواده

یکی از موضوعات‌ بحث‌شده با جوانان، نگرش خانواده‎‍ها به مشارکت در انتخابات و موضوعی بود که به روایت مصاحبه‌شوندگان، با بی‌توجهی و‌ اقبال‌نشدن از سوی خانواده‌هایشان مواجه شده بود. ازنظر مصاحبه‌شوندگان، احساس اثربخشی نازل انتخابات، کم‌توجهی و اقبالِ کم خانواده‌ها را به صندوق رأی در پی داشته است:

«در انتخابات زیاد شرکت نمی‌کنند، می‌گویند رأی ما ثمر چندانی نداشته، فقط چند روزی شلوغ می‌کنند و در و دیوار را پر می‌کنند از عکس‌های تبلیغاتی؛ پس از انتخابات، آش همان آش و کاسه همان کاسه» (نیما، 28 ساله و لیسانس).

استخدام در ادارات و سازمان‌های دولتی، از دلایلی بود که خانواده‌ها شرکت در انتخابات را به جوانان توصیه می‌کردند:

 «خانواده‌ام مثل خیلی‌های دیگر به‌خاطر خودم و امنیتم و اینکه بتوانم استخدام شوم، می‌گویند باید شرکت کنی به امید استخدامی. می‌گویند اگر بخواهی در جایی استخدام شوی،حتماً شناسنامه‌ات را نگاه می‌کنند» (پویا، 23 ساله و لیسانس).

با وجود بی‌میلی به شرکت در انتخابات، خانواده‌ها اقبال بیشتری به پیگیری اخبار سیاسی داشته‎‍اند:

 «بله، خانواده‌ام پیگیر اخبار هستند. قیمت همه‌چیز به اتفاقات سیاسی بستگی دارد. به نظرم در ایران باید به اخبار سیاسی، بگوییم اخبار اقتصادی؛ چون روی بازاری‌ها بیشتر تأثیر دارد» (بهزاد، 26 ساله، لیسانس).

همسو با پایین‌بودن نرخ سرانۀ مطالعۀ عمومی در ایران، روایت مصاحبه‌شوندگان حکایت از فقدان مطالعۀ سیاسی خانواده داشت. مشارکت‌کنندگان، خانواده‌هایشان را نسبت‌به مطالعۀ سیاسی بی‌رغبت می‌دانستند. آنها با به‌کاربردن مضامینی چون «سیاسی‌نبودن» و «اهل مطالعه ‌نبودن»، معتقد بودند که فضای مجازی و برنامه‌های سیاسی ماهواره، جایگزین مطالعه سیاسی شده است:

«خانواده‌ام مطالعه ندارند، خیلی سیاسی نیستند؛ البته نه اینکه فقط مطالعۀ سیاسی نداشته باشند، اصلاً اهل مطالعه نیستند، ولی تا دلت بخواهد مطالب شبکه‌های اجتماعی را می‌خوانند و برنامه‌های تفسیری اخبار سیاسی روز را نگاه می‌کنند. گاهی هم یک مسئله را در سایت‌های سیاسی پیگیری می‌کنند، اما به شرط اینکه مطلب کوتاهی باشد؛ چون حال‌وحوصلۀ خواندن مطالب طولانی را ندارند. این روزها مگر فقط دانش‌آموزان و دانشجوها مطالعه کنند، آن‌ هم فقط مطالعۀ درسی، برای نمره‌گرفتن» (نیلوفر، 25 ساله، لیسانس).

 

ه.سیاست‌پرهیزی همسالان

گروه همسالان به‌جهت مناسبات افقی، دسترس‌پذیری و روابط عاطفی، بر رفتار سیاسی جوانان تأثیر دارد و پدیدآورندۀ نظام اجتماعی در سطح خرد است که در آن افراد نگرش‌های جدیدی را فرا می‌گیرند (Langton, 1969: 104). در شبکۀ جوانان، مناسبات و روابط با همسالان جایگاه پررنگی داشت. یکی از موضوعات ‌بحث‌شده این بود که در جمع دوستان، مباحث و موضوعات سیاسی مطرح می‎‍شود؟ روایت مصاحبه‌شوندگان، حکایت از آن داشت که جایگاه بحث سیاسی در نزد همسالان کمرنگ بود و سیاست‌هراسی در گفته‌هایشان‌، نمود قابل چشمگیری داشت:

«دوستانم نگرش سیاسی و گرایش خاصی ندارند. آنها هم مثل من نسبت‌به مسائل سیاسی پرت هستند. راستش را بخواهی، اصلاً دغدغۀ مسائل سیاسی نداریم. دغدغه‌های بزرگ‌تری در زندگی داریم. سیاست، تأثیر مثبتی در زندگی آدم ندارد» (شکیبا، 25 ساله، لیسانس).

برخی از جوانان، محورهای روزانۀ گفت‌وگوهای خود را اتفاقات روزمره و مشکلات شخصی توصیف می‌کردند و با اظهار تنفر از بحث سیاسی، خود را نسبت‌به سیاست کاملاً بی‌تفاوت می‌پنداشتند. مشارکت‌کنندگان، مشکلات را مانع اندیشیدن به سیاست می‌دانستند. اوین، پرهیز از گفت‌وگوی سیاسی در جمع دوستان را این‌گونه روایت می‎‍کرد:

 «به‌استثنای یکی از دوستانم که به مسائل سیاسی علاقه دارد، بقیه به بحث‌های سیاسی علاقه‌ای ندارند، هر وقت که آن دوستم می‌خواهد بحث سیاسی را پیش بکشد، هیچ‌کس حاضر نیست با او بحث کند. آن‌قدر مشکلات دیگر هست که فرصت اندیشیدن به مباحث سیاسی را ندارند. همه از بحث سیاسی فرار می‌کنند. بیشتر بحث و گفت‌وگوهای ما در مورد اتفاقات روزمرۀ زندگی و مشکلاتی شخصی خودمان است» (اوین، 24 ساله، لیسانس).

بر مبنای اظهارات مصاحبه‎‍شوندگان، دوستان آنها عموماً آگاهی سیاسی پایینی دارند. بابک، آگاهی سیاسی دوستان را این‎‍گونه روایت می‎‍کند:

«با دوستانم خیلی کم در مورد مسائل سیاسی بحث می‌کنیم، در مورد سیاست اطلاعات زیادی ندارند، آن‌ها هم خیلی پیگیر مسائل سیاسی نیستند؛ چون دغدغه‌های زندگی‌شان بزرگ‌تر است» (بابک، 27 ساله، لیسانس).

عاقبت‌نداشتن بحث سیاسی و ترس از فعالیت سیاسی، از مضامینی است که در جمع دوستان به آن توجه کرده‌اند‌:

«دوستانم سیاست را در فعالیت‌هایی می‌بینند که در‌نهایت منجر به محکومیت قضایی می‌شود. علاقه‌ای به بحث‌های سیاسی نداریم. این‌جور چیزها خطرناک است، آخرعاقبت ندارد، خیلی شانس بیاوری باید خانواده و شهرت را رها کنی و تا آخر عمرت آواره باشی. اگر می‌خواهی فعالیت سیاسی کنی، باید بی‌خیال زندگیت شوی» (محمد، 29 ساله، لیسانس).

 

بحث و نتیجه‌

هدف اصلی پژوهش حاضر، درک و فهم نحوة جامعه‌پذیری سیاسی جوانان شهر سنندج در بستر و زمینۀ هویت قومی است. بر مبنای پیشینۀ نظری و تجربی و شواهد میدانی، جامعه‎‍پذیری سیاسی از بسترهای اجتماعی و فرهنگی (نظیر قومیت و مذهب) و ردۀ سنی تأثیر می‎‍‎‍پذیرد. با توجه به تفاوت در شناسه‎‍های فرهنگی و اجتماعی هویت‌بخش جوانان، فهم مختصات جامعه‎‍پذیری سیاسی و چگونگی تأثیرپذیری از منابع جامعه‎‍پذیری، از اهمیت نظری و عملی برخوردار است. در این پژوهش، نخستین گام برای واکاوی جامعه‌پذیری سیاسی جوانان، فهم درک جوانان از جهان سیاست و مسائل مربوط به آن بود. در توصیف جوانان از کنش سیاسی، حکومت در کانون توجه‌ قرار داشت. آنها کنشی را سیاسی می‌پنداشتند که به‌طور مستقیم با حکومت مرتبط است. در روایت‌های مصاحبه‎‍شوندگان، سیاست‌هراسی نمود چشمگیری داشت و با استناد به تعابیر فهم عامه، چون «سیاست پدر و مادر ندارد»، «سیاست دردسرساز است» و «سری که درد نمی‌کند، با دستمال نمی‌بندند»، سیاست را امری پرخطر توصیف می‎‌کردند؛ از این‎‍ رو، بیشتر جوانان به‌سختی حاضر به ابراز نظر در زمینۀ مسائل سیاسی بودند. به عبارت دیگر، جایی که باید سیاست را بستر بروز نظرات جدید و آرای متفاوت بخوانیم، آنچه‌ در قالب قدرت برتر نظام سیاسی ظاهر می‌شود، با جریان و حیات قدرت در زندگی روزمره تقابل پیدا کرده است. در نتیجۀ برخورد این دو قدرت، ترس از کنش سیاسی پدیدار می‌شود (Maffesoli, 2004: 205). سیاست‌هراسی در روایت جوانان نمایان بود. با توجه به اینکه بحث و گفت‌وگو و اظهارنظر سیاسی، یکی از راه‌های بسط و پرورش ایستارهای سیاسی در جوانان است، سیاست‌پرهیزی نشان از اختلال در جامعه‌پذیری سیاسی جوانان دارد و ایفای حقوق و تکالیف شهروندی را در جوانان، به تعویق می‎‍اندازد.

نگرش و رفتار سیاسی، یکی از ابعاد جامعه‌پذیری سیاسی‌ است. تجارب مشارکت سیاسی و زوال احساس اثربخشی سیاسی، بیگانگی سیاسی را در جوانان در میدان‌ مطالعه‌شده در پی داشته است. افرادی که دچار بیگانگی سیاسی می‎‍شوند، از سیاست دوری می‌کنند و در وجه افراطی آن، رفتار سیاسی رادیکال را از خود بروز می‌دهند. آسیب‌های ناشی از بی‌تفاوتی سیاسی و بی‌توجهی به مسائل عمومی، در‌نهایت دامن‌گیر کل جامعه می‎‍شود. «اگر بپذیریم که مردم‌سالاری با مشارکت عمومی هویت می‎‍یابد، عدم مشارکت فعال و گسترده، آسیب‎‍های عمده‌ای بر نظام سیاسی وارد می‎‍نماید و ماهیت نظام مردم‌سالارانه را مسخ و به الیگارشی یا حکومت طبقاتی تغییر می‎‍دهد» (بشیریه، 1398 :76).

دین در کنار مردم‌سالاری، اساس نظام سیاسی ایران را شکل می‎‍دهد. نظام آموزشی از مدرسه تا دانشگاه و صداوسیما، تمام تلاش خود را معطوف به آموزش، انتقال و تثبیت این‎‍همانی دین و سیاست کرده است. مضامین برآمده از روایت جوانان‌، بر ذهنیت ناهمسازی دین و سیاست دلالت دارد. جوانان در توصیف حکومت مطلوب، بر زیست‎‍سیاسی شهروندار نظر داشتند که حقوق مدنی، سیاسی و اجتماعی شهروندان را فراتر از مرزهای قومی و مذهبی پاس می‎‍دارد. آنان برابری حداکثری را در فرصت‌های سیاسی و اقتصادی، لازمۀ این شکل از حکومت می‌دانستند و بر ضرورت تحقق آن در نظام سیاسی ایران، تأکید می‌کردند.

عاملان جامعه‌پذیری سیاسی در تمام جوامع، شهروندان را زیر نفوذ خود دارند و نگرش‌های سیاسی آنان را تحت ‌تأثیر قرار می‌دهند. این عاملان در اشکال متفاوت رسمی (نظام آموزش رسمی و نهادهای دولتی) و غیررسمی (خانواده و گروه همسالان) در جامعه‌پذیری سیاسی افراد نقش پررنگی دارند (آلموند و دیگران،124:1396). جامعه‌پذیری سیاسی در شکل رسمی، در خدمت ثبات و بازتولید نظام سیاسی است. یافته‌های پژوهش، بیانگر آن است که جامعه‌پذیری در وجه رسمی آن در نزد جوانان ‌مطالعه‌شده مختل شده است. روایت جوانان، از بی‌اعتمادی به کارگزاران رسمی حکایت داشت؛ مسئله‌ای که آن ‎‍را برآیند «فاصله‎‍گیری کارگزاران نهادی از جامعه» می‎‍دانستند. یافته‎‍های پژوهش خرمشاد و سوری (1397) نیز مؤید آن است که اعتماد نهادی به‌مثابۀ مهم‌ترین شاخص سرمایۀ اجتماعی، بر فرایند جامعه‌پذیری سیاسی دانشجویان تأثیر درخور توجهی داشته است. تحلیل شاخص‌های جامعه‌پذیری سیاسی جوانان دانشجو، نمایان‎‍گر آن بود که در کنار اثرگذاری شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های جمعی، چارچوب شناختی دانشجوها و نسل جوان، از ساختار سیاسی، رویدادها و جریان‌های مهم و اثرگذار، مدیران و مقامات برجسته و طیف‌ها و جناح‌های سیاسی فعال کشور تأثیر بیشتری می‎‍پذیرد. بیشتر مضامین برآمده از روایت جوانان، حاکی از ناتوانی مدرسه، دانشگاه و صداوسیما در جهت‎‍دهی نظام معنایی و جهت‎‍گیری‎‍های سیاسی جوانان، همسو با ارزش‎‍های مرجح نظام سیاسی بوده است. بنا به روایت جوانان، صداوسیما واقعیت را وارونه بازنمایی می‎‍کند. به همین دلیل، آنها به مجاری بدیل ارتباطی و اطلاعاتی (ماهواره و شبکه‌های اجتماعی) برای پیگیری اخبار و سلایق خود متوسل شده‎‍اند؛ امری که نشان‎‍گر کاشت وارونۀ صداوسیماست. همسو با مطالعة برزکار و همکاران (1400)، شبکه‌های اجتماعی مجازی در تمامی شاخص‌های اصلی جامعه‌پذیری سیاسی، از قبیل ارزش‌های سیاسی، مشارکت سیاسی، اعتماد سیاسی، شناخت نظام سیاسی و شناخت چهره‌های سیاسی اثرگذار‌ و از شبکۀ سنتی خانواده پیشی گرفته است. همسو با مطالعة رضایی و غلامرضاکاشی (1384)، مدرسه در تکوین ایدئولوژیکی ذهنیت دانش‎‍آموزان موفق عمل نکرده است و با‌ انطباق‌نداشتن ارزشی و تربیتی میان خانواده‎‍ها و مدرسه، ناتوانی مدرسه در شکل‎‍دهی ذهنیت دانش‌آموزان بیشتر خودنمایی می‎‍کند.

 عملکرد جامعه‌پذیری سیاسی رسمی زمانی به تثبیت نظام سیاسی منتج می‎‍شود که منابع غیررسمی، همسو با منابع رسمی جامعه‌پذیری سیاسی و در جهت تقویت آن عمل کند؛ امری که مضامین پژوهش حاضر خلاف آن را نشان می‌دهد. بر مبنای روایت جوانان، منابع غیررسمی جامعه‌پذیری سیاسی (خانواده و گروه همسالان) همسو و در جهت تقویت‌گونۀ رسمی آن عمل نمی‎‍کند و گاهی در نقطۀ مقابل آن قرار گرفته است. خانواده‌ نخستین کارگزار غیررسمی جامعه‌پذیری سیاسی است که با زوال اعتماد نهادی روبه‌رو است. «به‌سبب پیوند اعتماد سیاسی شهروندان با مردم‌سالاری، پیامد زوال اعتماد سیاسی در جامعه، تحلیل‌رفتن مردم‌سالاری می‌باشد» (Lenard,2007:358). این تقابل زمینۀ ساختاری دارد و ازنظر جوانان بازتاب عملکرد نظام سیاسی است. بی‌توجهی نظام سیاسی به تغییرات محیطی و ارزشی و ناامیدی از ایجاد تغییر، بی‌تفاوتی سیاسی را در خانواده‌ها تقویت کرده است. خانواده‌ها با وجود آنکه بیشتر به‌طور مستمر پیگیر اخبار سیاسی بودند، تمایلی به مشارکت سیاسی نداشتند و نسبت‌به آن بی‌تفاوت بودند. «بی‌تفاوتی سیاسی به معنای مشارکت‌ننمودن و عدم آگاهی، ممکن است پیامد ناخشنودی از سیاست و یا عدم علاقه به آن باشد. در صورتی ‌که عدم مشارکت سیاسی، همراه با آگاهی و پیگیری مستمر اخبار سیاسی باشد، در‌واقع بیانگر مخالفت و اعتراض است» (بشیریه، 1398: 74). سیاست‎‍پرهیزی خانواده‎‍های جوانان و سیاست‎‍هراسی گروه همسالان، فاصله‎‍گیری جوانان از مشارکت سیاسی را تشدید کرده است. یافته‎‍های پژوهش سبکتکین‌ریزی و شاعری (1399) نیز با عنوان «بررسی رابطۀ بین ابعاد جامعه‌پذیری سیاسی با مشارکت سیاسی»، ضمن اذعان به زوال مشارکت سیاسی شهروندان، گویای آن است که داشتن خانواده‌های سیاسی‌تر و ارتباط با دوستان سیاسی،‌ به مشارکت سیاسی فعال‌تری منجر می‎‍شود.

بر مبنای روایت جوانان، رفتار رأی‌دهی خانواده‎‍ها استحالة معنایی پیدا کرده است و از مشارکت به‎‍مثابۀ تعهد شهروندی فاصله گرفته است، سمت‎‍سوی ابزاری پیدا کرده‌ و به مجرایی برای شغل‎‍یابی و ارتقای نهادی تبدیل شده است. با وجود آنکه جوانان از شبکه‌های ارتباطی درخور توجهی با دوستان خود برخوردار بودند، اما غیاب بحث سیاسی در جمع‌های دوستانۀ آنان محرز‌ و روایت‌ها بیانگر سیاست‌هراسی در میان جوانان بود.

تفسیر روایت جوانان‌ بررسی‌شده و با لحاظ مختصات میدان ‌مطالعه‌شده، گویای آن است که سنندج ‌بخشی از مناطق کُردنشین است که در حاشیه مناسبات قدرت قرار گرفته و سیاست توزیع نقش‎‍ها، ساکنان این مناطق و به‌ویژه جوانان تحصیل‌کرده را به نقش‎‍های حاشیه‎‍ای محدود کرده است، همچنین توازن بین تکالیف (انتظار حاکمیت از مردم) و حقوقِ نقش (انتظار مردم از حاکمیت) در مناطق کُردنشین به ‎‍هم خورده‌ و بر پنداشت عمومی، نادیده‎‍انگاشتی سیاسی و اقتصادی سایه افکنده است. نادیده‎‍انگاشتی سیاسی بر مفهوم «بحران نمایندگی سیاسی» دلالت دارد. نمایندگی سیاسی فعالیتی است که به شهروندان این امکان را می‎‍بخشد تا صداها، باورها و دیدگاه‎‍‎‍هایشان را در خط‎‍مشی‎‍ها و سیاست‌گذاری‌های عمومی عرضه و طرح کنند. بازنمایی (نمایندگی) زمانی موضوعیت می‎‍یابد که کنشگران و بازیگران سیاسی در ساحت سیاسی به نیابت از بقیه اظهار‌نظر، دفاع، نمادسازی و عمل کنند (Pitkin, 1967: 16). پنداشت جوانان آن است که خواسته‎‍های آنها، به‎‍عنوان جوان کُرد اهل سنت، از جانب بازیگران سیاسی در میدان‎‍های سیاسی بازنمایی نمی‎‍شود و در عین حال امکان حضور و مشارکت سیاسی در ساحت‎‍های تصمیم‎‍گیری‎‍های سیاسی نمی‎‍یابند. این احساس نادیده‎‍انگاشتی سیاسی، در فاصله‎‍گیری از منابع رسمی جامعه‎‍پذیری سیاسی نمود پیدا کرده است. بر این اساس، مشارکت سیاسی و رضایت سیاسی جوانان به تأسی از قهر، با صندوق رأی و غیاب بحث سیاسی تحت‎‍الشعاع قرار گرفته است. این یافته همسو با نتایج پژوهش مقدس و همکاران (1388) است. بر مبنای این پژوهش، هر اندازه در میان اقلیت‌های قومی، از‌نظر اقتصادی احساس محرومیت نسبی قوی‌تر باشد، هویت قومی شدت و عمق بیشتری خواهد یافت و به‎‍تبع آن، مشارکت سیاسی و رضایت از نظام سیاسی کاهش می‌یابد. نتایج مطالعة بارتال و همکاران (2017) نیز مؤید آن است جوانانی که در شرایط متعارض اجتماعی زندگی می‌کنند، جامعه‎‍پذیری سیاسی متفاوتی را تجربه می‎‍کنند که با جامعه‎‍پذیری سیاسی مسط (رسمی) فاصله و در تقابل با آن قرار دارد.

با نظر به اصلی‎‍ترین مضامین برآمده از روایت جوانان، پیشنهاد‌هایی در جهت تقویت علاقۀ سیاسی، مشارکت سیاسی، رضایت سیاسی جوانان و تعدیل ناهم‌سویی منابع رسمی و غیررسمی جامعه‎‍پذیری سیاسی ارائه می‎‍شود:

سیطرة سیاست‎‍هراسی بر افق ذهنی جوانان، که از تجربۀ فعالیت سیاسی، ساخت فرصت‎‍های سیاسی و نحوة جامعه‎‍پذیری سیاسی تأثیر می‎‍پذیرد، ایجاب می‎‍‌کند تا هزینة کنش‎‍ورزی سیاسی در جامعه برای شهروندان به‎‍طور عام و جوانان به‎‍طور خاص، کاهش پیدا کند؛

بی‎‍علاقگی سیاسی جوانان از دیگر مضامین پرتکرار در روایت جوانان بود که در راستای تقویت مشارکت سیاسی جوانان ضرورت دارد تا زمینة تشکل‎‍یابی سیاسی جوانان فراهم آید و علاوه بر آن، از احزاب و تشکل‎‍های سیاسی شناسنامه‎‍دار درخواست کرد تا شاخة جوانان را در تشکیلات حزبی خود فعال کنند و با لحاظ نسبت جمعیتی جوانان در ایران، در برنامه‎‍ها و مطالبات خود، توجه ویژه‎‍ای به علایق و سلایق جوانان داشته باشند؛

 شفاف‎‍سازی فعالیت‎‍های سیاسی و پاسخگوبودن کارگزاران سیاسی، تقویت رقابت سیاسی و تسهیل چرخش نخبگان با میدان‌دادن به جوانان متخصص، در افزایش احساس اثربخشی سیاسی و به‌تبع آن تعدیل سیاست‌هراسی و تقویت علاقۀ سیاسی مؤثر به ‎‍نظر می‎‍رسد؛

کاشت وارونۀ صداوسیما به‎‍عنوان یکی از مضامین‌ اشاره‌شدۀ جوانان، ایجاب می‎‍کند تا در سیاست‎‍گذاری و برنامه‎‍ریزی صدا و سیما، سلایق و نیازهای جوانان بازنمایی‌ و برنامه‎‍های سیاسی در راستای پاسخ‌گویی به نیازهای سیاسی جوانان تدوین شود؛

اختلال در بازتولید ایدئولوژی سیاسی در مدرسه و دانشگاه در روایت جوانان، بازنمای سیاست‎‍زدگی آموزش و پرورش است. در این راستا، بازنگری در محتوای آموزشی و برنامۀ درسی پنهان، با رویکرد غنی‎‍سازی محتوای دانش سیاسی، تأکید بر حقوق سیاسی و اهتمام محیط‎‍های آموزشی به تربیت سیاسی، با لحاظ تکثر سیاسی و نسبی‎‍گرایی فرهنگی ضروری به ‎‍نظر می‎‍رسد؛

واهمۀ جوانان از سیاست (سیاست‎‍هراسی)، اجتناب عامدانه از مباحثه و فعالیت سیاسی (سیاست پرهیزی)، گسست جوانان از منابع رسمی جامعه‎‍پذیری سیاسی و ناهم‌سویی منابع رسمی و غیررسمی جامعه‎‍پذیری سیاسی، در تقویت شکاف‎‍های سیاسی و اجتماعی و افزایش پتانسیل منازعۀ سیاسی در میدان‌ مطالعه‌شده مؤثر بوده است و این مسئله انطباق‌پذیری ساخت نهادی را با تغییرات ارزشی و محیطی ضروری می‌کند.

 

[1] Martin & Mellon

[2] Martinez et al.

[3] Bar-Tal et al.

[4] Social psychology

[5] Hyman

[6] Sears et al.

[7] Thompson

[8] lacquer

[9] Ginsberg

[10] Olsen

[11] Mason

[12] Riessman

تعداد مشاهده مقاله: 261

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 218