آشکارسازی ظرفیتهای اجتماعی جامعۀ محلی در امنیت پایدار (مورد مطالعه: روستاهای مرزی شهرستانهای درمیان و سربیشه)

مقدمه

اجتماع روستایی به مجموعه‌ای از رفتار انسانی اطلاق می‌شود که در روستاها شکل می‌گیرد. ویژگی‌های اساسی جامعۀ روستایی در بُعد اقتصادی مبتنی بر اقتصاد معیشتی وابسته به بخش کشاورزی و در بُعد اجتماعی همیاری، تعاون و یاریگری اجتماعی، تجانس و وحدت فرهنگی است. شیوۀ سکونت‌گزینی به شکل استقرار سکونتگاه‌های روستایی تحت‌تأثیر عوامل طبیعی، اقتصادی و اجتماعی است (Baldynyuk, 2020, P. 5). نهادهای اجتماعی، الگوهای به‌نسبت پایدار رفتاری یا مجموعه‌ای از الگوها، روابط، روندها و ابزارهایی است که با احتیاج‌های اجتماعی ساخته شده است. بررسی و تحلیل ظرفیت‌‌های جامعۀ روستایی مبتنی بر ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی به‌ویژه در مناطق مرزی جایگاه ویژه‌ای دارد (Ma et al., 2020, P. 6).

امنیت پیش‌زمینۀ یک اجتماع سالم و احساس امنیت بستر‌ساز توسعۀ جوامع انسانی است و سعادت یک اجتماع در گرو حفظ و بقا امنیت و احساس ناشی از آن است. حضور مردم در فضای عمومی روستا مستلزم احساس امنیت از‌سوی آنان است. واژۀ امنیت به‌عنوان یک مفهوم عام تمامی شئونات و ابعاد زندگی انسان را در‌برمی‌گیرد و با بقای نفس و صیانت از حیات و موجودیت انسان همراه است (حافظ نیا، 1385، ص. 324) و به‌عنوان مفهومی کهن و دیرینه از دغدغه‌های همیشگی حیات بشر بوده است. رویکردهای عینی (بر‌اساس وجود تهدید واقعی) و ذهنی (بر‌اساس احساس تهدید) دو رویکرد اساسی در مقولۀ امنیت است. در رویکرد عینی به خطرها و تهدیـد‌های واقعـی یـا بـالقوه توجه می‌شود. پیروان این دیدگاه برای آنکه موضوعی را امنیتی قلمـداد کننـد، بـه‌دنبـال شواهد و مستدلات هستند؛ اما در رویکرد ذهنی آنچه مهم است، احساس خطر و یـا ناامنی است؛ بنابراین رویکرد عینی معطوف به محیط و رویکرد ذهنی معطـوف بـه درون جامعه است؛ اما هیچ‌یک از این دو رویکرد کامل نیست؛ زیرا باید در مسئلۀ امنیت احساس را در‌نظر داشت و همچنین، به بیرون و محیط اطراف توجه کرد (Mao et al., 2020, P. 8). سیر تحولات مفهومی امنیت از تکیه بر محوریت قدرت نظامی به رویکرد امنیت پایدار (مستلزم درون‌زا‌بودن و درهم‌تنیدگی آن با توسعۀ پایدار در سایۀ حکمروایی شایسته است) نمایانگر اهمیت موضوع امنیت و توسعه است. امنیت پایدار مناطق مرزی در گرو شناخت فرصت‌ها و چالش‌های عمدۀ این مناطق در بستر ارزش‌های جغرافیایی (محیطی و انسانی) است (Yin et al., 2022, P. 474).

پایداری و دوام امنیت در یک منطقه هنگامی تحقق‌پذیر است که متکی بر اعتماد متقابل، عناصر بومی و متناسب با ویژگی‌های ظرف فضایی مدنظر باشد؛ زیرا امنیت پایدار، امنیت درون‌زاست و امنیت مقوله‌ای تزریقی و برون‌زا نیست و اگر به مدد به‌کارگیری سیستم سخت‌افزاری و نظامی صرف امنیتی محدود ایجاد شود، این امنیت مقطعی بوده است و ماندنی و پایدار نخواهد بود. بهره‌گیری از تمام ظرفیت بازیگران محلی در ایجاد امنیت هم هزینۀ کمتری نسبت به سیستم سخت افزاری داشته است و هم نتیجۀ بهتر، کامل‌تر و بادوام‌تری خواهد داشت و مزایای دیگری ازجمله افزایش همبستگی ملی، افزایش مشارکت ملی، تقویت حس شهروندی، عدم احساس تبعیض، گسترش قلمرو مؤثر ملی و پرشدن حفره‌های امنیتی دولت را در‌پی خواهد داشت (راستی، 1390، ص. 68). یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین عوامل برقراری وفاق، اقتدار و ارتقای ضریب امنیت ملی «مشارکت» در صحنه‌های گوناگون است. مشارکت تجلی مشروعیت حاکمیت و ضامن تأمین و ثبات است؛ زیرا مشارکت مردمی می‌تواند به‌مثابۀ مؤثرترین و مناسب‌ترین پشتوانه برای حل‌و‌فصل معضلات و بحران‌های سیاسی-اجتماعی و امنیتی مورد استفاده قرار گیرد. نداشتن مشارکت و همکاری عمومی در حفظ و تأمین امنیت و در‌نتیجه، انحصار این امر به گروه خاصی که با استفاده از ابزارهای فیزیکی و نظارت بیرونی امنیت را پاس می‌دارند، ایمنی‌بخش نیست. ریشۀ این عدم رغبت از احساس جدایی میان مردم و نهاد تأمین‌کنندۀ امنیت ناشی می‌شود (عطار زاده، 1387، ص. 25). مرزها و مناطق مرزی شرق کشور در طی سه دهۀ گذشته به‌دلیل شرایط اقلیمی، اقتصادی، اجتماعی در داخل و وضعیت خاص امنیتی و سیاسی در کشور افغانستان با چالش‌ها و تهدید‌های امنیتی متعدّدی روبه‌رو بوده‌اند. کمبود امکانات لازم برای پایش مداوم مناطق استراتژیک، گستردگی مرزها، بی‌ثباتی سیاسی در کشور همسایه همواره بر شدت این چالش‌ها افزوده است؛ از این رو ایجاد امنیت پایدار در منطقۀ شرق کشور از دغدغه‌های همیشگی سیاست‌گذاران بوده است؛ با این حال استان خراسان جنوبی که 331 کیلومتر ازطریق شهرستان‌های نهبندان، سربیشه، درمیان و زیرکوه با کشور افغانستان مرز مشترک دارد، همواره یکی از امن‌ترین مناطق مرزی شرق و جنوب شرق کشور است. برای بهبود شرایط موجود و تداوم این امنیت باید شاخص‌های مختلف و تأثیرگذار از‌جمله اجتماعی تقویت شود. این تقویت نیاز به شناخت چالش‌ها و شاخص‌های اجتماعی دارد. شناخت درست مسئله و عوامل تأثیرگذار در این زمینه یک گام رو‌به جلوست. هدف از پژوهش حاضر شناسایی ظرفیت‌های جامعۀ محلی به‌ویژه از‌حیث ظرفیت‌های اجتماعی شامل مشارکت و انسجام اجتماعی و نهادهای فرهنگی سکونتگاه‌های مرزی شهرستان های سربیشه و درمیان در استان خراسان جنوبی است.

مبانی نظری پژوهش

الگوهای رایج در‌زمینۀ امنیت پایدار شامل الگوی قدرت‌محور، الگوی تناسب‌محور و الگوی انسجام‌محور است. در الگوی قدرت‌محور امنیت ملی در پرتو قدرت ملی تجلی می‌یابد و قدرت عامل تولید امنیت است؛ اما در الگوی دولت‌محور ساختار دولتی مبناست. در الگوی تناسب‌محور پایداری امنیت در تناسب با پایداری مؤلفه‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی معنا می‌یابد و توسعۀ پایدار مقدمۀ امنیت پایدار در‌نظر گرفته می‌شود. در این راستا، با‌توجه به وجود مستمر مخاطره‌ها و بحران‌ها در سکونتگاه‌های انسانی، تغییر و تحول مفهوم امنیت به امنیت پایدار با دیدگاهی جامع و تأکید بر ابعاد مختلف کالبدی، زیست‌محیطی و انسانی ضروری است (Smith, 2008, P. 7; Hamer, 2012, P. 3). در الگوی انسجام‌محور پایداری امنیت در همگنی با انسجام و هویت اجتماعی قرار دارد؛ به‌گونه‌ای که امنیت محصول فرآیندی است که ریشه در ظرفیت‌ها، تعاملات و روابط اجتماعی دارد.

امنیت پایدار ناظر بر درک جامعی است که بر‌پایۀ آن به همۀ عوامل مؤثر سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و امنیتی در کنار یکدیگر و تعامل با‌هم توجه می‌شود (سیفی فرزاد و همکاران، 1398، ص. 111). امنیت پایدار امنیتی دیرپا و خلل‌ناپذیر است. دیرپاست بدین معنا که کشورها در درازمدت از مواهب امنیت بهره‌مند شوند. خلل‌ناپذیر است بدین معناست که جوامع در‌مقابل مخاطره‌هایی که ثباتشان را تهدید می‌کند، مقاوم‌‌سازی شده باشد (Alimi et al., 2020, P. 1136). عوامل مختلف اجتماعی اعم از هویت، مشارکت، اعتماد، عدالت، تساوی، جرائم، نحوۀ مدیریت، مسائل اقتصادی مرتبط با اجتماع در بلندمدت می‌تواند تبعات گوناگونی را به دنبال داشته باشد که از مهم‌ترین این تبعات ناامنی و کاهش امنیت اجتماعی است (Carter & Poste, 2017, P. 241). بنابراین در راستای امنیت پایدار برای پیشگیری از بروز ناامنی عوامل مختلفی دخیل‌ است؛ اما همان‌گونه که بیان شد بخش مهمی از این عوامل اجتماعی است. در‌حقیقت، عوامل اجتماعی و فرهنگی نیز بیشتر با موضوع امنیت پایدار عجین هستند (Liu et al., 2023, P. 5). در یک جمع‌بندی اجمالی امنیت پایدار را می‌توان اطمینان قوی توأم بـا شـواهد عینـی به بقا، تداوم و استمرار وضعیت‌ها و نظـام‌هـای مـؤثر در حفـظ و ارتقـای فیزیـک جسمانی، هویت و دارایی‌های مادی و معنوی از‌سوی امنیـت‌جویـان در‌برابـر تهدیـد‌های موجود و متصور حال و آینده تعریف کرد (قیصری، 1392، ص.50).

ایجاد و گسترش امنیت پایدار در مناطق مرزی تنها با استفاده از راهکارهای نظامی امری ناکارآمد و ساده‌اندیشانه است. مناطق مرزی دورترین مناطق پیرامونی از مناطق مرکزی هستند. به همین دلیل، عقب‌مانده‌ترین و محروم‌ترین این مناطق هستند. مناطق مرزی از‌نظر ساختار فضایی علاوه‌بر ویژگی دوری از مرکز ویژگی‌های کالبدی خاص دارند که در‌مجموع، سبب تشدید مسائل فضایی و توسعه‌نیافتگی آنها می‌شود. هر‌گونه ساختار فضایی در‌سطح‌ها و مقیاس‌های مختلف به‌ویژه در ارتباط بین فضاهای مرزی و دیگر نواحی مستلزم برخورداری از پدیده‌ای به نام مرکزیت است (احمدی و دادجو، 1391، ص. 16). مرزها فقط خطوط محدودکننده‌ای نیستند که بر‌روی نقشه کشیده می‌شوند، در تمامی سطح‌های جامعه و مرزبندی‌های اجتماعی-فضایی وجود دارند. مرزها را می‌توان در سیاست، امور حکومتی، اقتصاد، فرهنگ، ساختار روابط قوی فعالیت‌های آموزشی و سایر موارد اجتماعی و ملی مشاهده کرد (Brzosko-Sermak, 2007, P. 75).

توسعۀ پایدار فرآیندی است که طی آن ضمن ایجاد پیشرفت و بهبود شرایط زندگی جوامع انسانی متضمن توسعۀ انسانی، رفع فقر و محرومیت و تحقق عدالت اجتماعی در پرتو پایداری زیست‌محیطی است. مفهوم پایداری تنها به جنبه‌های زیست‌محیطی محدود نمی‌شود، بلکه دربرگیرندۀ جنبه‌های اجتماعی و جغرافیایی نیز است. برقراری پیوند معقول و منطقی بین چرخه‌های زیست‌محیطی با فرآیندهای اقتصادی و فعالیت‌های انسانی از هدف‌های توسعۀ پایدار است. توسعۀ پایدار مفهوم ارزشی است که در آن مسئولیت نسل‌های حاضر و آینده نشان داده شده است. این مفهوم دربارۀ یک فضای خالی نیست، بلکه دربارۀ فعالیت‌های مربوط به توسعه در جوامع و گروه‌های بشری است. توسعۀ پایدار جلوۀ عملی چنین اعتقادی است؛ بنابراین ارتباط نزدیکی بین اصول، باورها، ‌آیین‌ها و ارزش‌های اجتماعی یا عامه و رهیافت توسعۀ پایدار وجود دارد (بریچ و بیلهارد، 1382، ص. 85). مفهوم پایداری فقط به جنبه‌های زیست‌محیطی محدود نمی‌شود، بلکه شامل جنبه‌های اجتماعی و جغرافیایی نیز می‌شود. رشد وسیع و گستردۀ منابع و استفادۀ بیش از اندازه، باعث زیان‌های زیست‌محیطی بیشتری می‌شود که به‌سادگی نمی‌توان از این تأثیر‌ها چشم‌پوشی کرد. در عین حال، رشد محدود به‌معنای تولید بیشتر با به‌کارگیری منابع کمتر است که به‌دنبال آن خسارت‌های زیست‌محیطی کمتر مغایرتی با جنبه‌های بوم‌شناسی ندارد. رشد باید نه‌تنها از‌نظر زیست‌محیطی پایدار باشد، از‌نظر اجتماعی نیز باید پایداری لازم را داشته باشد.

با این وصف، توسعۀ پایدار مفهومی شکل‌یافته نیست، بلکه در آن بیشتر فرآیند دگرگونی ارتباط سیستم‌های اجتماعی، اقتصادی، طبیعی و مراحل آن بیان می‌‌شود و همۀ ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سایر نیازهای بشری را دربرمی‌گیرد؛ بنابراین فرآیندی مستمر از دگرگونی، انطباق و سازگاری است که طی آن بهره‌گیری از منابع برای سرمایه‌گذاری‌ها، جهت‌گیری توسعۀ فناوری و دگرگونی نهادینه همگی در هماهنگی با یکدیگر و در‌برگیرندۀ نیازهای بالقوه و بالفعل انسان است. یکی از مهم‌ترین رویکردهای توسعۀ پایدار رویکرد اجتماعی با تأکید بر ظرفیت‌های اجتماع‌های محلی است. امروزه دانش و فناوری در‌سطح جهان به‌صورتی نابرابر توزیع شده است و منبع اصلی قدرت و کنترل آن محسوب می‌شود. آگاهی‌یافتن از دانش و فرهنگ بومی در عرصه‌های مختلف از‌جمله محیط زیست برای موفقیت ابتکار‌های مربوط به توسعۀ پایدار ضروری است. باید دانست که هرگونه تلاش برای رسیدن به پایداری بدون مشارکت فعّال مردم محلی به احتمال قوی به سرانجام نخواهد رسید (Brohman, 1996, P. 315).

 پیشینۀ پژوهش

در‌زمینۀ پیشینۀ موضوع صاحب‌نظران علوم اجتماعی و علوم جغرافیایی پژوهش‌های متعدّدی انجام داده‌اند که به برخی از آنها اشاره می‌شود.

صادقی و همکاران (1402) پژوهشی با عنوان «بررسی و تحلیل عوامل اجتماعی مؤثر بر امنیت پایدار: مورد مطالعه: شهرستان ایذه» انجام دادند. محققان در بررسی و تحلیل عوامل اجتماعی مؤثر بر امنیت پایدار نشان دادند که بر‌اساس نتایج بیشترین میانگین مربوط به عامل جلوگیری از تبعیض و حداقل میانگین مربوط به عامل ایجاد اشتغال برای جوانان بوده است. مقایسۀ بیشترین و کمترین میانگین عوامل اجتماعی نشان می‌دهد که وضعیت نامطلوبی در منطقۀ ایذه وجود دارد. نتیجه نشان داد که عامل بهبود هویت اجتماعی منطقه، عملکرد نهادها و سازمان‌های مدیریتی منطقه، فرصت‌های اجتماعی و اقتصادی بیشترین تأثیرگذاری را در ارتقای امنیت پایدار دارند.

زالی و همکاران (1400) پژوهشی با عنوان «بررسی رابطۀ متقابل امنیت و توسعه در مناطق مرزی ایران: مطالعۀ موردی: شهرستان‌های استان سیستان و بلوچستان» انجام دادند. محققان در این مطالعه با بررسی ارتباط متقابل امنیت و توسعه در مناطق مرزی سیستان و بلوچستان با استفاده از تکنیک تحلیل سلسله‌مراتبی و تاکسونومی به این نتیجه رسیدند که امنیت و ابعاد آن با توسعه و ابعاد آن (شامل توسعۀ اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی) ارتباط چشمگیری دارد و تغییر در هر بُعد از امنیت تأثیر بسزایی در توسعه و ابعاد آن خواهد داشت و برعکس. فقط در‌زمینۀ توسعۀ زیربنایی همبستگی معنادار حاصل نشد که با‌توجه به اینکه استان از‌لحاظ استقرار فرصتی یگانه در‌میان همۀ استان‌های کشور دارد، توسعۀ زیربنایی توجیه‌شدنی است. درنهایت، بین امنیت و توسعه رگرسیون گرفته شد که بر‌اساس نتایج 6/91 درصد از توسعۀ استان را می‌توان با برنامه‌ریزی در راستای بهبود امنیت استان تبیین کرد.

جلالیان (1398) پژوهشی با عنوان «بررسی عوامل مؤثر بر ارتقا امنیت پایدار مناطق مرزی: مطالعۀ موردی: شهرستان مرزی سردشت» انجام داد. محقق در این مطالعه با استفاده از تکنیک پیمایشی و بر‌اساس روش تحلیلی سوات به این نتایج رسید که وضعیت امنیت در منطقۀ مرزی سردشت در حالت تهاجمی قرار دارد. در‌میان مؤلفه‌های مربوط به بخش قوت‌ها دو مؤلفۀ وجود بازارچه‌های مرزی و نظارت دقیق فرماندۀ انتظامی و مرزبانی در مرزهای شهرستان سردشت به‌عنوان مهم‌ترین عوامل مؤثر در ارتقا امنیت شناخته شده‌اند. همچنین، گسترش قاچاق کالا و بازخورد منفی آن بر امنیت، توسعۀ نامتوازی و همزمان زیرساخت‌های امنیت مرزی از نقاط ضعف این منطقه است. در‌بین نقاط فرصت عملکرد رسانه‌ها و افزایش احساس امنیت، وجود زبان و مذهب مشترک ساکنان دو طرف مرز و در‌بین نقاط تهدید نیز شکاف بین مردم و مسئولان و گسترش قاچاق کالا بیشترین تأثیر را در ارتقا امنیت پایدار منطقه دارند.

حیدری ساربان (1398) در پژوهشی با عنوان «نقش مسئولیت‌پذیری اجتماعی در تقویت امنیت مرزی مناطق روستایی: مطالعۀ موردی: شهرستان مرزی گرمی» به این نتیجه رسید که هر چقدر روستاییان احساس مسئولیت‌پذیری بیشتری در‌مقابل صیانت از مرزها داشته باشند به همان میزان میل صیانت از مرزها در وجود آنان شعله‌ور می‌شود و به حفظ و صیانت از مرزها مبادرت و به جای نقش ناظر نقش عامل را در صیانت و پاسداری از آن بازی می‌کنند. نتایج پژوهش نشان داد که به‌جزء مؤلفۀ بُعد زیست‌محیطی بین تمامی مؤلفه‌های مسئولیت‌پذیری اجتماعی (جامعه‌ای، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی) با تقویت امنیت مرز ارتباط معناداری وجود دارد.

خرازیان و همکاران (1397) پژوهشی با عنوان «تحلیل تأثیر مؤلفه‌های توسعۀ اقتصادی بر امنیت پایدار منطقۀ مرزی: مورد مطالعه: منطقۀ مرزی بورالان تا سردشت» انجام دادند. نتایج حاکی از آن است که مؤلفه‌های گسترش بازارچه‌های مرزی، افزایش سطح درآمد مرزنشینان، فساد، رانت و بروکراسی اداری و راهکارهای مقابله با آن، بهره‌گیری از نیروی جوان و تحصیلکرده، افزایش سطح رفاه، کاهش نابرابری اقتصادی و جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی بیش از سایر مؤلفه‌ها بر امنیت پایدار منطقۀ مرزی مؤثر بوده است.

ایزدی (1396) در پژوهشی با عنوان «نقش امنیت در توسعۀ پایدار شهرهای مرزی: مورد مطالعه: تربت جام» به این نتیجه رسید که مهم‌ترین عواملی که باعث بروز و یا کاهش ناامنی در‌سطح محدودۀ مطالعه‌شده می‌شود شامل هم‌جواری با کشور افغانستان، بیکاری یا نداشتن شغل دائمی، بحران کم‌آبی و یا خشکسالی، نبود حاکمیت قدرتمند در کشور افغانستان، نداشتن سطح تحصیلات بالا و کنترل عادی خط مرزی است.

بذرافشان و طولابی نژاد (1395) پژوهشی با عنوان «تحلیل اثرات و کارکردهای سرمایۀ اجتماعی در امنیت پایدار روستاهای مناطق مرزی بخش مرکزی شهرستان سراوان» انجام دادند. نتایج نشان داد که بیشترین تأثیر سرمایۀ اجتماعی مربوط به بُعد امنیت اجتماعی است؛ به‌طوری که سرمایۀ اجتماعی باعث افزایش حفظ الگوهای زبانی، حفظ فرهنگ و مذهب، کاهش مصرف مواد مخدر در‌بین جوانان، کاهش میزان نزاع و درگیری بین اهالی و غیره شده است. کمترین تأثیر کارکرد سرمایۀ اجتماعی مربوط به بُعد اقتصادی است. همچنین، یافته‌ها در بُعد امنیت سیاسی-نظامی نشان می‌دهد که مشارکت، اعتماد و انسجام بین اهالی و همکاری و مشارکت با نیروی انتظامی و مرزبانی باعث افزایش میزان مشارکت سیاسی مردم، کاهش شکاف‌های قومی و طایفه‌ای، کاهش رفت‌و‌آمدهای غیر‌قانونی به کشورهای مجاور، افزایش همکاری با نیروهای نظامی در مبارزه با اشرار و قاچاقچیان و برقراری نظم و امنیت شده است.

سرور و همکاران (1394) پژوهشی با عنوان «تحلیل فضایی شاخص‌های توسعه در راستای تحقق امنیت پایدار در مناطق مرزی: مورد مطالعه: شهرستان‌های مرزی کلان منطقۀ آذربایجان» انجام دادند. محققان در این مطالعه با استفاده از روش تحلیل شبکه‌ای از4 مؤلفۀ آموزشی، فرهنگی، اقتصادی و بهداشتی-درمانی در قالب 40 شاخص استفاده کرده‌اند. نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش نشان داد که شهرستان‌های ماکو، نمین و جلفا در رتبۀ اول تا سوم و شهرستان پلدشت و سردشت در رتبۀ آخر قرار داشتند. در‌کل، از بین 16شهرستان منطقۀ آذربایجان 3 شهرستان کاملاً برخوردار، 2 شهرستان برخوردار، 3 شهرستان نیمه‌برخوردار، 6 شهرستان نابرخوردار و 2 شهرستان کاملا ً نابرخوردار از شاخص‌های توسعه بودند.

 کلادیوو و همکاران پژوهشی با عنوان «سرزمین‌های مرزی چک-لهستان و اتریش-اسلوونی شباهت‌ها و تفاوت‌ها در توسعه و گونه‌شناسی مناطق» انجام دادند. محققان در این مطالعه به این نتیجه دست یافتند کـه بـین میـزان آگاهی، سرمایۀ اجتماعی و دینداری ساکنان سکونتگاه‌های روستایی مرزی با تقویت امنیت مرز ارتباط وجود دارد (Kladivo et al., 2012).

گیرتروی و همکاران پژوهشی با عنوان «چالش‌های توسعۀ مشارکتی در منطقۀ فرامرزی روستایی بالکان غربی» انجام دادند. نتایج نشان داد که روحیـۀ مشـارکت و تعـاونی، احساس تعلـق مکـانی، وظیفه‌شناسی و پایبندی به اصول اخلاقی از متغیرهای تأثیرگـذار در تقویـت امنیت مناطق مرزی است (Geertrui et al., 2013).

لین پژوهشی با عنوان « مرز ناامید؟ بازنگری در عملکرد مرز فنلاند و روسیه» انجام داد. محقق در این مطالعه مشـارکت سیاسـی، توجـه بـه ارزش‌ها و هنجارهای حاکم بر نظم سیاسی جامعه، میزان وفاداری عملی به کشور، دولت و سرزمین در‌بین روستاییان ساکن در سکونتگاه‌های مرزی را عامل امنیت پایدار این مناطق می‌داند ( Laine, 2007).

بررسی و جمع‌بندی پیشینه نشان می‌دهد که موضوع امنیت در مناطق روستایی و پایداری آن در گروی عوامل متنوعی است؛ اما آنچه مهم است تفاوت مناطق با‌توجه به شرایط جغرافیایی است. در این پژوهش مناطق روستایی مطالعه شده است؛ زیرا پیوند عمیقی با موضوع امنیت پایدار دارند. روستای مطالعه‌شده روستاهای مرزی در شهرستان درمیان و سربیشه است که چالش‌های مختلفی را با شرایط اقلیمی و محیطی و برخی موانع توسعۀ دیگر دارند. در این زمینه امنیت موضوع مهمی برای این مناطق روستایی است؛ زیرا امنیت در روند پایداری آنها مؤثر است؛ بنابراین نوآوری این پژوهش این است که محققان در آن به مناطقی تأکید کرده‌اند که پیوند زیادی با موضوع امنیت دارند که در این میان، اهمیت شاخص‌های اجتماعی در این زمینه نیز بسیار مهم است.

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر از‌حیث ماهیت، توصیفی-تحلیلی و از‌نظر هدف در زمرۀ پژوهش‌های کاربردی است. همچنین، اطلاعات لازم از دو شیوۀ کتابخانه‌ای و پیمایشی فراهم آمده است. ابزار گرد‌آوری داده‌های لازم پرسشنامۀ محقق‌ساخته بوده که نمونۀ پژوهش پس از انجام‌دادن روایی و پایایی در جامعه تکمیل و تجزیه‌و‌تحلیل شده است. مؤلفه‌های اصلی پژوهش شامل ظرفیت‌های مشارکتی، اعتماد اجتماعی، انسجام و همبستگی اجتماعی بوده که در قالب 33 گویه در طیف لیکرت (5 گزینه‌ای) سنجیده شده است. جدول 1 پایایی ابزار اندازه‌گیری را نشان می‌دهد. با‌توجه به اینکه عدد آلفای کرونباخ به‌دست‌آمده در تمامی موارد از 70/0 بزرگ‌تر است، پرسشنامه پایایی مطلوبی دارد.

جدول1: پایایی ابزار اندازه‌گیری بر‌اساس مقدار‌های آلفای کرونباخ

Table 1: Reliability of measurement tool based on Cronbach's alpha values

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

داده‌های گرد‌آوری‌شده در مرحلۀ پیمایشی در دو بخش توصیفی (شاخص‌های گرایش مرکزی و پراکنندگی) و استنباطی تجزیه‌و‌تحلیل شد. برای آزمون فرضیه‌های پژوهش با‌توجه به عدم توزیع نرمال داده‌ها از آزمون دوجمله‌ای استفاده شد. جامعۀ آماری پژوهش روستاهای واقع در دهستان‌های گزیک و طبس مسینا از بخش گزیک شهرستان درمیان (33 روستا) و روستاهای واقع در دهستان‌های درح ولانو در بخش درح شهرستان سربیشه (65 روستا) بوده است. نمونه‌گیری از جامعۀ آماری در دو سطح صورت پذیرفت. در مرحلۀ اول، روستاهای در حد فاصل 30 کیلومتری مرز مشترک با افغانستان مشخص شدند که شامل 62 روستا بوده‌اند. سپس برای تکمیل پرسشنامه در‌سطح خانوار از روش احتمالی از نوع تصادفی ساده استفاده شد. برای تعیین حجم نمونۀ آماری در‌سطح خانوار 354 خانوار با فرمول کوکران به شرح ذیل به دست آمد.

محدودۀ مطالعه‌شده

محدودۀ مطالعه‌شده در پژوهش حاضر شامل سکونتگاهای واقع در دهستان‌های مرزی شهرستان‌های درمیان و سربیشه در استان خراسان جنوبی است. شهرستان درمیان بین 32 درجه و 33 دقیقه تا 33 درجه و 21 دقیقه عرض شمالی و 59 درجه و 28 دقیقه تا 60 درجه و41 دقیقه طول شرقی واقع شده است. شهرستان سربیشه نیز بین 32 درجه و 52 دقیقه تا 32 درجه و 56 دقیقه عرض شمالی و 59 درجه و 13 دقیقه تا 60 درجه و 53 دقیقه طول شرقی واقع شده است (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی خراسان جنوبی، 1401، ص. 17). شهرستان درمیان با 4 بخش، 4 شهر و 3 دهستان مساحتی معادل 5816 کیلومتر مربع و شهرستان سربیشه با 3 بخش، 3 شهر و 6 دهستان مساحتی معادل 7928 کیلومتر مربع دارد و هم‌مرز با کشور افغانستان هستند. در پژوهش حاضر سکونتگاه‌های مرزی واقع در بخش‌ها و دهستان‌های مرزی این شهرستان‌ها مدنظر بوده است که مهم‌ترین ویژگی‌های سکونتگاهی و جمعیتی آنها بر‌اساس آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395 در جدول (2) قید شده است. روستاهای مطالعه‌شده در این پژوهش شامل روستاهای مرزی در این شهرستان‌ها بوده است که در حدفاصل 30 کیلومتری با مرز کشور افغانستان قرار داشته‌اند (شکل1).

جدول 2: تعداد سکونتگاهای دارای سکنه: محدودۀ مطالعه‌شده به تفکیک بخش و دهستان، سال 1395

Table 2: The number of settlements with inhabitants in the study area by district and district, year 2015

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

شکل 1: پراکنش سکونتگاه‌های مرزی شهرستان‌های درمیان و سربیشه در حدفاصل 30 کیلومتری مرز مشترک با افغانستان (منبع: بازترسیم نگارنده، 1403)

Fig 1: Distribution of border settlements in Madhim and Sarbisheh cities within 30 kilometers of the common border with Afghanistan

 یافته‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل

توزیع فراوانی افراد مطالعه‌شده بر‌اساس متغیر سن نشان می‌دهد که 8/32 درصد افراد بررسی‌شده بین 20 تا 35 سال، 1/32 درصد در بازۀ 35 تا 50 سال، 1/36 درصد در بازۀ 45 تا 60 سال قرار دارند و از‌حیث وضعیت تأهل، 4/23 درصد مجرد و 6/76 درصد متأهل بوده‌اند. از‌نظر وضعیت شغلی، 4/41 درصد در فعالیت‌های بخش کشاورزی (زراعت، باغداری، دامداری)، 9/18 درصد صنایع‌دستی، 1/18 درصد بیکار و بقیه در سایر فعالیت‌ها مشغول به کار بوده‌اند.

تحلیل شاخص‌های اجتماعی

در جدول (3) درصد فراوانی دیدگاه افراد دربارۀ تأثیر مؤلفۀ مشارکت بر تحقق امنیت پایدار در منطقه به همراه میانگین، انحراف معیار و ضریب تغییرات نظر‌ها آورده شده است. با‌توجه به ستون میانگین ذکر‌شده در این جدول مشاهده می‌شود که مشارکت مردم در حل مشکلات روستایی با میانگین 29/4 بیشترین امتیاز را در‌بین سایر متغیرها دارد؛ بنابراین از‌دیدگاه نمونۀ آماری، روحیۀ مشارکتی روستاییان در تحقق امنیت پایدار تأثیر زیادی دارد. همچنین، اراده و آگاهی جمعی در حل مشکلات در رده‌های دوم تا سوم قرار دارد. از آنجایی که در سایر موارد میانگین از عدد 3 (حد متوسط) بیشتر است، می‌توان نتیجه گرفت که از‌دیدگاه بیشتر افراد تأثیر تمامی متغیرها در تحقق امنیت پایدار از حد متوسط بیشتر است. مشارکت زنان در عرصه‌های فعالیت روستایی درصد فراوانی مؤثرترین متغیر است که با آنکه میانگین بیشتر از حد متوسط را دارد، در آخرین ردۀ متغیر‌های تأثیر‌گذار از‌منظر جامعۀ محلی است.

جدول3: درصد فراوانی دیدگاه افراد دربارۀ تأثیر مؤلفۀ ظرفیت مشارکتی جامعۀ محلی بر تحقق امنیت

Table 3: The percentage of the frequency of people's opinions about the impact of the local community's participatory capacity component on the realization of security

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

در جدول (4) درصد فراوانی دیدگاه افراد دربارۀ تأثیر مؤلفۀ اعتماد اجتماعی بر تحقق امنیت پایدار در منطقه به همراه میانگین، انحراف معیار و ضریب تغییرات نظر‌ها آورده شده است. با‌توجه به ستون میانگین بیان‌شده در این جدول مشاهده می‌شود که اعتماد اعضای خانواده با یکدیگر با میانگین2/4 در رتبۀ اول متغیر‌های تأثیر‌گذار بر امنیت از‌دیدگاه جامعۀ محلی قرار دارد. همچنین، متغیر‌های اعتماد به خویشاوندان و دوستان در رده‌های بعدی و اعتماد به سازمان‌های رسمی و دولتی در آخرین رده‌ها شناخته شده است. از آنجایی که در همۀ موارد میانگین بیشتر از 3 (حد متوسط) به دست آمده است، می‌توان گفت از‌منظر جامعۀ محلی اعتماد اجتماعی به‌ویژه خانواده، دوستان و همسایگان در تحقق امنیت پایدار تأثیر‌گذار است. نکتۀ مهم اینکه تعامل با افراد و نهادهای غیر رسمی از اعتماد و تعامل با سازمان‌های دولتی و رسمی بیشتر است.

جدول 4: درصد فراوانی دیدگاه افراد دربارۀ تأثیر مؤلفۀ اعتماد جامعۀ محلی بر تحقق امنیت

Table 4: The frequency percentage of people's opinions about the impact of the trust component of the local community on the realization of security

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

در جدول (5) درصد فراوانی دیدگاه افراد دربارۀ تأثیر مؤلفۀ انسجام و همبستگی بر تحقق امنیت پایدار در محدودۀ مطالعه‌شده از‌منظر جامعۀ محلی قید شده است. میانگین به‌دست‌آمده برای متغیرهای روابط و پیوندهای خانوادگی، هم‌گرایی مذهبی و عقیدتی، تعامل با یکدیگر در مواقع گرفتاری و تعامل با ریش‌سفیدان روستایی بیش از 4 (زیاد) است که حاکی از هم‌گرایی درونی به‌نسبت زیاد جامعۀ محلی در سکونتگا‌های مرزی مطالعه‌شده است. همبستگی سیاسی و حزبی نیز پایین‌ترین میانگین را داشته است؛ با این حال دربارۀ تمامی متغیرها میزان میانگین از 5/3 بیشتر است.

جدول5: درصد فراوانی دیدگاه افراد دربارۀ تأثیر مؤلفۀ انسجام و همبستگی جامعۀ محلی بر تحقق امنیت

Table 5: The percentage of the frequency of people's opinions about the impact of the component of cohesion and solidarity of the local community on the realization of security

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

سنجش نرمال یا غیرنرمال‌بودن داده‌ها

در این مطالعه برای اطمینان از نرمال‌بودن یا نرمال‌نبودن داده‌ها به‌منظور انتخاب آزمون آماری پارامتریک یا غیر‌پارامتریک از آزمون کلموگروف-اسمیرنف استفاده شد که نتایج آن در جدول (6) آمده است. با‌توجه به اینکه مقدار p-value برای همۀ مؤلفه‌ها کمتر از سطح معناداری 05/ است، نرمال‌بودن توزیع داده‌ها با 95 درصد اطمینان رد می‌شود؛ بنابراین برای آزمون فرضیه‌های پژوهش از آزمون غیرپارامتریک دو‌جمله‌ای استفاده شده است.

جدول 6: آزمون کلموگروف اسمیرنف برای بررسی فرض نرمال‌بودن متغیرهای پژوهش

Table 6: Kolmogorov Smirnov test to check the assumption of normality of the research variables

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

آزمون فرضیه‌ها

برای آزمون فرضیه‌ها از آزمون دوجمله‌ای استفاده شده است. به منظور استفاده از این آزمون باید مقدار‌های داده‌ها را به دو گروه طبقه‌بندی کرد؛ بنابراین پاسخ‌های خیلی کم، کم و متوسط در گروه اول و پاسخ‌های زیاد و خیلی زیاد در گروه دوم قرار می‌گیرد. فرض صفر در این آزمون بیان می‌کند که پاسخ‌های دو گروه نسبت به یکدیگر برابر است. اگر مقدار p-value آزمون کمتر از 05/0 باشد، فرض صفر رد می‌شود. در این میان، با‌توجه به نسبت پاسخ‌ها می‌توان به میزان تأثیر مؤلفۀ مدنظر بر امنیت پایدار از‌منظر جامعۀ روستایی نمونۀ پژوهش پی برد. به دلیل اینکه برای آزمون هر سه فرضیۀ پژوهش از یک آزمون آماری استفاده شده، نتایج در جدول (7) ذکر شده است. فرض‌های H0 و H1 به این صورت است.

فرضیۀ اول: ظرفیت‌های مشارکتی در محدودۀ مطالعه‌شده تا حد زیادی در امنیت پایدار تأثیر‌گذار بوده است.

باتوجه به اینکه نسبت مشاهده‌شده در گروه دوم به مراتب بیشتر از گروه اول است و با‌توجه به مقدار p-value که برابر با 000/0 و کمتر از 05/0 است، فرضیۀ اول پژوهش مبنی بر اینکه ظرفیت‌های مشارکتی در جامعۀ روستایی در تحقق امنیت پایدار در حد زیادی تأثیر‌گذار بوده است، تأیید و فرض صفر رد می‌شود.

بنابراین مشارکت جامعۀ محلی یکی از شاخص‌های مهم در توسعۀ امنیت پایدار است. توسعۀ این شاخص نیازمند برنامه‌ریزی و توسعۀ یکپارچه با شرکت جوامع ذی‌نفع است.

فرضیۀ دوم: اعتماد اجتماعی در محدودۀ مطالعه‌شده تا حد زیادی در امنیت پایدار تأثیر‌گذار بوده است.

باتوجه به اینکه نسبت مشاهده‌شده در گروه دوم به مراتب بیشتر از گروه اول است و با‌توجه به مقدار p-value محاسبه‌شده که برابر با 000/0 و کمتر از 05/0 بوده است، می‌توان نتیجه گرفت که فرضیۀ دوم پژوهش مبنی بر اینکه مؤلفۀ اعتماد اجتماعی در جامعۀ روستایی در تحقق امنیت پایدار در حد زیادی تأثیر‌گذار بوده است، تأیید می‌شود.

اعتماد همواره یکی از شاخص‌های سرمایۀ اجتماعی است که در گذر زمان تبعات زیادی در توسعۀ امنیت دارد. روستاهای مرزی با‌توجه به موقعیت جغرافیایی و تهدید‌های متنوع از‌لحاظ این شاخص اهمیت زیادی دارند؛ زیرا اعتماد در عرصه‌های مختلف از‌جمله امنیت بسیار مؤثر است.

فرضیۀ سوم: انسجام و همبستگی جامعۀ محلی تا حد زیادی در امنیت پایدار تأثیر‌گذار بوده است.

باتوجه به اینکه نسبت مشاهده‌شده در گروه دوم به مراتب بیشتر از گروه اول است و با‌توجه به مقدار p-valueکه برابر با 000/0 و کمتر از 05/0بوده است، می‌توان نتیجه گرفت که فرضیۀ پژوهش سوم مبنی بر اینکه انسجام و همبستگی اجتماعی در جامعۀ روستایی در تحقق امنیت پایدار در حد زیادی تأثیر‌گذار بوده است، تأیید می‌شود.

با‌توجه به نتیجه، انسجام و همبستگی نیز بسیار مهم است. این شاخص اجتماعی نقش مهمی در تحقق امنیت پایدار و توسعۀ آن دارد؛ بنابراین ظرفیت‌های مشارکتی، اعتماد اجتماعی و انسجام و همبستگی جامعۀ محلی به‌عنوان‌ مؤلفه‌های مهمی شناخته می‌شوند که با انواع متغیرها در راستای امنیت پایدار در مناطق مرزی تأثیرگذار هستند.

جدول 7: نتایج آزمون دو‌جمله‌ای مربوط به نظر افراد دربارۀ تأثیر مؤلفه‌های تأثیر‌گذار در تحقق امنیت پایدار

Table 7: The results of the binomial test related to people's opinion about the influence of the influential components in the realization of sustainable security

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

 نتیجه‌گیری

مناطق روستایی به‌ویژه در مناطق مرزی جایگاه و اهمیت زیادی دارند؛ بنابراین مسائل و چالش‌های گوناگونی را دارند. امنیت یکی از مسائل مهم این نوع روستاهاست. امنیت پایدار با رویکرد انسجام‌محور و تناسب‌محور بدون شناخت مؤلفه‌های تأثیر‌گذار اجتماع محلی و تقویت جنبۀ کارآمد امکان‌پذیر نیست. پیامد به‌کارگیری رویکردهای مطلوب در مناطق مرزی به‌ویژه سکونتگاه‌های شرق کشور، امنیت پایدار در پهنۀ سرزمینی کشور است. حفظ این پایگاه‌های مقاوم در‌مقابل ناامنی‌های محیط بیرونی ضرورتی انکار‌ناپذیر است. توسعۀ پایدار و امنیت پایدار دو جنبۀ مکمل یکدیگر هستند. ظرفیت‌های اجتماعی جوامع محلی یکی از ارکان اجتماعی توسعۀ پایدار و انسان‌محور است.

نتایج مطالعۀ حاضر نشان داد که ظرفیت‌های مشارکتی از‌حیث مشارکت ذهنی (ذهنیت افراد نسبت به مشارکت، تفکر مشارکتی و ارادۀ جمعی و مشارکتی در حل مشکلات) و ازنظر جنبۀ عینی (مشارکت بین روستاییان، مشارکت در فعالیت‌های عمومی و اجتماعی) در حد بالایی قرار دارد. در‌زمینۀ مؤلفۀ اجتماعی نیز اعتماد بین فردی، اعتماد تعمیم‌یافته و اعتماد نهادی (بیشتر نهادهای غیر‌رسمی و غیر‌‌دولتی) در محدودۀ مطالعه‌شده از‌منظر جامعۀ محلی در حد زیادی ارزیابی شد. ارزیابی انسجام و همبستگی اجتماعی (تعامل و روابط درون‌گروهی و بین‌گروهی، روابط برون‌گروهی) در مناطق مرزی نشان داد که وضعیت پذیرفتنی وجود دارد؛ بنابراین شاخص‌های اجتماعی نقش مهمی در امنیت پایدار دارد. شاخص‌هایی که از بطن جامعۀ محلی نشئت گرفته است و در لایه‌های مختلف رخنه می‌کند. مثبت‌بودن این روند می‌تواند به تقویت امنیت مناطق روستایی مرزی منجر شود. به عبارت دیگر، برای ایجاد امنیت پایدار شاخص‌های اجتماعی می‌توانند نقش‌آفرینی مثبتی داشته باشند؛ اما آنچه مهم است ارتقا این شاخص‌های اجتماعی در ذهنیت و عینت جامعۀ محلی است.

نتایج پژوهش حاضر با نتایج به‌دست‌آمده ازKladivo et al.  (2012)، Geertrui et al. (2013) و بذرافشان و طولابی نژاد (1395)، هم‌خوانی دارد؛ زیرا در این پژوهش‌ها نیز وجود ارتباط و تأثیرگذاری ظرفیت‌های مشارکتی، اعتماد اجتماعی و انسجام اجتماعی در امنیت پایدار مناطق روستایی به‌خوبی تبیین و نشان داده شده است؛ اما تفاوت پژوهش حاضر در تیپ روستاهای مطالعه‌شده است؛ زیرا تیپ روستاهای مطالعه‌شده از نوع مرزی بوده است. بر‌اساس نتایج حاصل‌شده ار پژوهش پیشنهاد می‌شود که 1- ضمن توجه به ارزش‌های بومی و محلی به نهادهای اجتماعی مؤثر (شورای حل اختلاف، افراد با نفوذ اجتماعی) توجه شود؛ 2- دربارۀ تعامل سازندۀ نهادهای رسمی (شورای اسلامی، دهیاری) که کمتر مورد اقبال جامعۀ محلی قرار گرفته است، چاره‌اندیشی شود؛ 3- پیشنهاد می‌شود که به دوره‌های آموزشی برای هم‌افزایی شاخص سرمایۀ اجتماعی و تقویت آنها تأکید شود؛ 4-پیشنهاد می‌شود که برای بهبود شاخص‌های اجتماعی مرتبط با امنیت پایدار، بازآفرینی در عملکرد و وظایف شوراهای اسلامی انجام شود.