بررسی پراکندگی و کارکرد ارجاعات درون متنی در مقالات چاپ شده به زبان فارسی در علوم انسانی

- مقدمه

یکی از دلایل افت کیفیت مقالات علمی و عدم پذیرش بسیاری از آنها در مجلات با رتبه بالا، ضعف سواد نگارشی مؤلفان است و داشتن دانش یا توان انجام پژوهش تنها بخشی از مهارت‏های مورد نیاز جامعه دانشگاهی است. بخش مهم دیگر در جعبه ابزار دانشگاهیان موفق مهارت نوشتن به شیوه علمی است. نگارش علمی نگارشی نظام­مند با ساختاری مشخص و ویژگی‏های منحصر به فرد است. برخی از مهم‏ترین ویژگی‏ها عبارتند ازتخصص‌گرایی، هدفمندی موضوعی، توان استنادی، تفکر میان‌رشته‌ای، جامعیت و روزآمدی، صلاحیت و سوابق پدیدآورندگان، صحت نگارشی و ادبی، انسجام و یکدستی محتوایی و ساختاری، همخوانی با نظریه‌ها و روش‏های علمی و پژوهشی، ماهیت تعاملی، توان انگیزشی، ویژگی‏های فیزیکی و ظاهری، و استفاده صحیح از گفتمان و فراگفتمان علمی (منصوریان،1393). از بین این ویژگی­ها، خصوصیت گفتمانی ارجاع و استناد از اهمیت فوق العاده برخوردار است و بنابر این موضوع اصلی پژوهش حاضر است. ارجاع و استناد هم از نظر شکلی و هم از لحظ کاربردی در بخش‏های مختلف ساختار یک مقاله علمی دارای ویژگی‏های خاص و قابل پژوهش است (Zhang, 2022).

استناد یک رویه کلیدی درجامعه علمی است و مباحث اخیر پیرامون آن ریشه در ماهیت بینامتنی و گفتگویی نوشتاردانشگاهی از نظر باختین[1] (1981) دارد. در این گفتمان، متون جدید به متون قبلی حساسند و تا حدی شکل و محتوای متون آینده را نیز پیش­بینی می کنند. نویسندگان خبره از نقل قول برای نوعی گفتگو با خوانندگان و منابع موجود استفاده می کنند و از این طریق جایگاه خود را در بین متخصصان رشته خود مشخص می­کنند (Hyland,1999 & 2013) . پس یکی از مباحث بسیار مهم در حوزه نگارش و به­ویژه نگارش دانشگاهی بحث و بررسی ارجاعات و کارکردهای آن است . ارجاعات از بخش­های ضروری نوشته­های تحقیقی هستند که گاهی در متن نوشته جای نمی­گیرند و به اشاره­ای مستقیم یا غیرمستقیم به آن­ها در خارج از متن اصلی بسنده میشود. ارجاعات بکار رفته برای اعتبار بخشیدن به نوشتار تحقیقی به کار می‏روند و جلوه امانت داری نویسنده و پژوهشگرند. درهمین راستا الگوهای ارجاع­دهی بسیاری تدوین و نرم­افزارهای سنجشگر میزان ارجاعات و افشاگر سرقت­های تحقیقی و ادبی نیز تولید شده­اند و شیوه­های استنادی بسیاری به وجود آمده­اند که برخی از پرکاربردترین آن‏ها شیوه ونکوور (Vancouver)، ای.پی.ای (APA)، شیکاگو (Chicago)، هاروارد (Harward)، ام.ال.ای (MLA) و شیوه­ نامه ایران هستند. همچنین درجهت آسان­سازی ارجاع و ارجاع دهی، نرم افزارهای کنترل ارجاعی مانند اندنوت(Endnote)، پژوهیار، مندلی (Mendeley)، رف ورکس (Ref Works)، پروسایت (Pro cite) و بیب تکس  (Bibtex) و غیره ساخته شده­اند. برای کسانی هم که دسترسی به نرم­افزارها ندارند، وبگاه­های رایگان ارجاع­دهی خودکار طراحی و ایجاد شده­اند.

با توجه به ماهیت پیچیده و عملکرد گسترده ارجاع در متون علمی می­توان استناد را فرایندی ذهنی و فرهنگی و در عین حال علمی و اجتماعی دانست (Garfield, 1996). فهرست منابع مورد استناد از مهم‏ترین اجزاء همه آثار تحقیقی و تألیفی است و مقاله علمی به تنهایی وجود ندارد بلکه ساخته و پرداخته متون موجود درباره آن موضوع است (عصاره، 1377). محققان با ارائه شواهد و دلایل متعدد در پیشینه پژوهش به سرشت جمعی مقالات علمی و پژوهشی درباره موضوع خود اشاره می‏کنند و در وادی علم و تحقیق هیچ اثری قائم به ذات نیست. هر مقاله در حلقه متون موضوعی پیش از خود محصور است و استناد و ارجاع دهی به معیار مهمی در ارزیابی مقالات تبدیل شده و فرض بر آن است که اگر مقاله­ای ارجاعات مناسبی داشته باشد و زیاد به آن استناد شده باشد با کیفیت است (Sims & McGhee, 2003). هر جمله در مقاله که به بررسی متون در پیشینه تحقیقاتی می پردازد، با یک استناد پشتیبانی می شود و نیز هر داستان یا گزارشی که مبتنی بر تجربه­های شخصی فرد نباشد و یاحداقل متکی بر بخشی از یک یا چند منبع باشد نیازمند ارجاع است (Garfield, 1996). همه قوانین حقوق مؤلف و اصول اخلاقی پژوهش و قواعد نگارش علمی مؤلفان و محققان را به معرفی منابع و مستنداتی توصیه می­کنند که در اثر تألیفی یا تحقیقی آنان نقش ایفا کرده‌اند.

ارجاعات درون متنی راهی برای پشتیبانی از دیدگاه محقق و اعتباربخشی به نوشتار علمی است. مستندسازی اندیشه ها و اقوال، نشانگر پای‏بندی محقق به اصول اخلاقی و قوانین حاکم بر گفتمان دانشگاهی است و راه را بر سرقت های علمی و ادبی می‏بندد (فتوحی، 1393). امانتداری علمی ایجاب می‏کند در این گونه بهره‏گیری‏ها که به شکل‏های مختلف مستقیم، غیرمستقیم، گزارش گونه و غیره صورت می‏گیرد، با هر هدفی که صورت گرفته به منبع دریافتی ارجاع داده شود (سمیعی گیلانی، 1395). موضوع پژوهش حاضر بررسی ارجاعات درون متنی در نمونه­های عینی چاپ شده و طبقه بندی کارکردهای این گونه ارجاعات و معرفی صحیح استفاده از ارجاعات است. مسأله پژوهشی که انگیزه شروع مطالعه حاضر است احتمال فدا شدن کیفیت پژوهش به خاطر مشکل ارجاع دهی است. بسیاری از پژوهش­های دانشگاهی تهیه شده توسط دانشجویان تحصیلات تکمیلی و پژوهشگران تازه­کار استفاده ناکافی و ناصحیح از ارجاعات درون متنی دارند و مشکلات مربوط به ضعف مهارت‏های نگارشی ناشی از فقدان آموزش مهارت­های نگارش علمی در آن‏ها مشهود است (سمیعی گیلانی، 1397). رونوشت برداشتن از متون و کپی کردن کورکورانه محتوای الکترونیک (copy-paste)، ذکر نکردن منبع، افراط و تفریط در استفاده از ارجاعات درون متنی، ارجاع ندادن و یا ارجاع اشتباه به منابع، استفاده نادرست از منابع و ... در این پژوهش­ها گاهی به چشم می‏خورد و برای ارتقاء سطح پژوهش نیاز به بررسی و آموزش در این زمینه وجود دارد.

یکی دیگر از مشکلات مشهود عدم آشنایی پژوهشگران تازه­کار با کارکردهای متنوع و پیشرفته ارجاع دهی در متن علمی و به تبع آن عدم استفاده از آنهاست. بر اساس پیشینه موجود می­توان گفت که شاید مشکل اصلی در ارجاع دهی در متون علمی محدود کردن کارکرد آن باشد. تصور غالب آن است که ما باید از ارجاعات برای این استفاده کنیم که نشان دهیم چه کسانی در باره موضوع مورد نظر چه کاری انجام داده اند و نتایج ما در مقایسه با آنها چگونه است. این تصور محدود کننده است و در نتیجه آن بسیاری از صورت‌ها و کارکردهای ارجاع درون متنی نادیده گرفته می­شوند. آیا ما در مقالات علمی خود به تناسب از همه کارکردهای ضروری ارجاع درون متنی مثل برجسته سازی اهمیت موضوع، تقویت ادعا یا فرضیه یا نظر محقق، توجیه یافته تحقیق، و ذکر مرجع بنیادین یک عبارت مهم استفاده می‏کنیم؟    به عنوان مثال در نتیجه پژوهش جلیلی فر(2010) در مورد استفاده از ارجاعات درون متنی در پایان نامه های دانشجویان کارشناسی ارشد ایرانی، بر اساس چارچوب تامسون[2] و تریبل[3] (2001) که ارجاعات را با توجه به نقش دستوریشان به دو گروه جداشدنی از جمله و جدا نشدنی دسته بندی کردند،  مشخص شد به طور کلی دانشجویان از ارجاعات جدانشدنی که نقش دستوریشان مهم است و قابل حذف از جملات نیستند بیشتر استفاده کردند تا ارجاعات دستۀ دوم (این دو دسته ارجاع با نام ارجاع کامل درون بافت نحوی جمله وارجاع ناکامل در خارج از بافت متن در ادامه این مقاله توصیف شده‏اند). در پژوهشی دیگر، نعمتی و محمدی (1402) در بررسی ساختار حرکتی بخش بحث در مقالات علمی فارسی به این نتیجه رسیدند که نویسندگان مورد مطالعه آن‏ها فقط برای مقایسه نتایج خود با نتایج دیگران از کارکرد مقایسه در ارجاعات استفاده می­کنند و استدلال کافی در این بخش از مقالات دیده نمی­شود. پزوهشگران علاقه­مند به حوزه نگارش علمی مانند نکویی‌زاده و همکاران (1398) و امیریان (۱۳۹۸) که مقالات نوشته شده به زبان فارسی را بررسی کردند، به این نتیجه رسیدند که هنجارهای متداول سبک نگارش علمی در سطح بین المللی توسط نویسندگان ایرانی رعایت نمی‌شود و این حوزه هم نیازمند پژوهش و هم آموزش اساسی است.

در پژوهش حاضر به طور خاص کمیت و کیفیت ارجاعات و تنوع کارکرد آنها در درون متن مقالات علمی–پژوهشی رشته های علوم انسانی با استفاده از تحلیل متن پیکره­ای از مقالات چاپ شده مورد مطالعه قرار می‏گیرد. با توجه به اینکه در حوزه ادبیات فارسی تحقیقات چندانی در خصوص کارکرد ارجاعات موجود نیست این پژوهش می تواند علاوه بر بررسی نوعی مشکل عملی، بخشی از خلاء نظری و تحقیقاتی موجود را نیز جبران کند. به طور خاص این پژوهش بر یافتن پاسخ به سوالات زیرمتمرکز است: 1) توزیع فراوانی به کار گیری انواع کارکردهای ارجاعات در مقالات علمی – پژوهشی علوم انسانی فارسی چگونه است و کدامیک از کارکردهای ارجاعات درون متنی در بین نویسندگان ایرانی بیشتر و کدام کمتر استفاده می شوند ؟ 2) تنوع و میزان پراکندگی ارجاعات در مقالات علمی – پژوهشی رشته های مختلف علوم انسانی درچه حد است؟

2. پیشینۀ تحقیق و چارچوب نظری

بررسی کارکردهای ارجاعات درون متنی بر اساس مدل­های نظری مختلفی قابل انجام است. در یکی از مدل های مشهوری که بیشتر برای طبقه بندی کارکرد ارجاعات استفاده شده است، سویلز[4] (1986 & 1990) آنها را به دو دستۀ کامل و ناکامل[5] تقسیم می کند. در دسته اول اهمیت نقش خود نویسنده مورد ارجاع مهم است؛ ولی در دسته دوم محتوایی که مورد استفاده قرار گرفته است مهم­تر تلقی می­شود.

بر اساس این مدل نظری، در ارجاعات کامل نام نویسنده بخشی از ساختار نحوی جمله است (مثال: این ایده توسط سویلز (1990) مطرح شده است). ارجاع کامل معمولا به دو شیوه است. در شیوه اول اسم نویسنده همراه با یک فعل معرفی کننده آورده می­شود (مثلاً حسینی معتقد است که…). نمونه عینی در متون مقالات منتخب در این پژوهش را به شکل مثال 1 رویت می کنیم. در شیوه دوم ارجاع کامل اسم نویسنده با عبارتی اسمی به کار می­رود (مثلاً این تحقیق با یافته‌های  منبع فرضی مثل حسینی (1390) همخوان است) و نمونه عینی در متون مقالات بررسی شده در زمینه ارجاع کامل اسمی را در مثال 2 زیر می بینیم.

از سوی دیگر، در ارجاعات ناکامل نام نویسنده خارج از بافت نحوی جمله و در داخل پرانتز یا حتی در زیرنویس است. وقتی در متنی جمله «ارجاع درون متنی گاهی به دو دسته ی کامل و ناکامل تقسیم می شود» (Swales, 1990) نوشته می­شود، ارجاع خارج از بافت خود جمله قرار گرفته است. در یک نمونه عینی دیگر در پیکره زبانی مورد مطالعه، ارجاعی ناکامل را به شیوه استفاده از زیرنویس می بینیم. جمله داخل متن این است: «با استفاده از تحلیل مضمون مولفه های مفهوم تعلیم و تربیت، با رویکرد رضوی از سکانس ها و صحنه های فیلم «رضای رضوان» ، استخراج شد». سپس در پی نوشت صفحه، ارجاع طبق مثال 3 آمده است:

مثال 1. ... محمدرضا شفیعی کدکنی (1370: 3-38) ضمن بحث از مفهوم فرمالیستی «رستاخیز کلمات»، آرایه‌های زیرمجموعه این مفهوم را در دو دسته می گنجاند.

مثال 2: «شفیعی کدکنی در این باره، از طبقه بندی لیچ متأثر بوده است»

 مثال 3. « فیلم رضای رضوان (1397) به کارگردانی مجید مجیدی کارگردان و تهیه کننده ایرانی، مستندی است که درباره حرم حضرت علی بن موسی الرضا (ع) ساخته شده است. این مستند روایت مردانی است که بی مزد و منت در حرم امام رضا(ع) مشغول امر کفشداری زائران هستند».

درمدل نظری دوم، تامسون و تریبل (2001) ارجاعات را به هفت دسته ی متفاوت بر اساس کارکرد و نقش آن ها تقسیم کرده­اند: الف: نسبت دادن ایده به مرجع. این نوع ارجاع برای این به کار می­رود که منبع یک داده یا (یافتۀ) تحقیقی پیشین ذکر شود. بیشتر ارجاعات درون­متنی که کارکرد دیگری ندارند همین کارکرد اصلی آنهاست.  در این کارکرد اطلاعاتی ارائه شده است که با استفاده از ارجاع درون­متنی آن را به متن اصلی ارجاع می­دهند. به عنوان نمونه در یکی از مقالات مورد بررسی در پیکره مورد مطالعه (مقاله کد 25) چنین آمده است:  «آسیب­های بینایی و شنوایی می‌توانند بر روابط بین فردی تاثیر منفی بگذارند و مشارکت و انجام نقش­های مورد علاقه که در سلامت روانی افراد موثرند را کاهش دهند (والهاگن، استرابریج، شما، کوراتا و کاپلان، 2001)».

ب: تقویت و حمایت ایده­ها. این کارکرد از ارجاعات درون­متنی به منظور ارائه شواهدی در رابطه با اهمیت موضوع استفاده می­شود. در این کارکرد نویسنده­ای که ارجاع درون متنی می­دهد؛ می­خواهد دلیل استفاده­ی خود از روش­ها و محتوای مورد نظرش را توجیه کند. با استفاده از این کارکرد نویسنده ادعا یا بحث خودش را تقویت می­کند. همچنین با استفاده از همین کارکرد نویسنده قصد دارد که یافته­های تحقیقش را توجیه کند. این کارکرد ارجاع درون­متنی خود شامل چند نوع است: 1) برای نشان دادن اهمیت موضوع که معمولاً در مقدمه­ی مقاله است و قصد نویسنده از استفاده از ارجاع درون­متنی نشان دادن اهمیت موضوع تحقیق است ( مثال عینی از پیکره مورد مطالعه: «... و آنگونه که از بررسی‌های انجام شده برمی­آید مضمون­آفرینی با عناصر طبیعت، دریا و آسمان، در برخی از مقالات و پایان­نامه­ها موجود می‌باشد که برخی از آن‏ها عبارتند از: «حباب خانه به دوش»از غلامرضا حیدری که در تابستان 1387 در مجله­ی زبان و ادبیات فارسی چاپ شده است...». 2) : توجیه کردن دلیل استفاده از روش یا محتوای خاص که بیشتر در قسمت تجربی و قسمت روش تحقیق مقاله دیده می‏شود (مثال عینی از پیکره مورد مطالعه:..... در این پژوهش از پکیج، آموزش تنظیم هیجانی گراتز و گاندرسون (2006) استفاده شد...). 3) گاهی نویسنده برای اینکه ادعای خودش را مستحکم­تر و قوی­تر کند از ارجاع درون­متنی استفاده می­کند (مثال عینی از پیکره مورد مطالعه: ...لزوم برخورداری از گوهر آگاهی(درونی) به واسطۀ خداوند در این تجربه،واقعه­ای متمایزمی­باشد لذا ازاین نظر برقراری ارتباط و تعامل با خداوند، به عنوان هدف آفرینش انسان تلقی شده است. به نظر می­رسد که این تلقی از تجربه دینی می­تواند در حوزه­ی اهداف و اصول آموزشی قابل کاربرد باشد (شریف­زاده،باقری و امیری، 1392). 4) توجیه کردن یافته­های تحقیق که معمولاً در پایان مقاله­ یافته­ها را توجیه­پذیرمی­کنند (مثال عینی از پیکره مورد مطالعه: بالا بودن رخداد فرایند مادی در ترانه­­های زنان و مردان، با پژوهش‌های صفایی و همکاران (1396) و نادری و نادری (1396) هم­­سو است، هرچند تفاوت جالب توجه در بسامد بالای فرایند رابطه­ای در ترانه­های اجتماعی است که می­تواند به ساختار ژانر در ترانه­های اجتماعی مربوط باشد).

ج: اشاره به منبع. این عملکرد از ارجاع درون­متنی زمان ایست که نویسنده قصد دارد منبعی را برای اطلاعات بیشتر به خواننده­ معرفی کند ( نمونه­ای عینی از پیکره زبانی مورد مطالعه: «همچنین کهن الگوها به نظریه مُثُل افلاطون نیز شباهت دارند؛ آنجا که می­گوید حقایقی در عالمی فراتر از عالم محسوسات قرار دارد(نک: افلاطون، 1392: 402-392).

د: برقراری ارتباط بین منابع مختلف:  در این عملکرد نویسنده از ارجاع درون­متنی استفاده می­کند تا بین منابعی که نتایج مشابه داشته­اند ارتباط برقرار کند. (نمونه­ای عینی از پیکره: «صدای پرجذبه رسول خدا(ص)، آهنگ و مفهوم واژگانی تکان­دهنده از متن آیات مانند«القارعه»، «الغاشیه»، «الواقعه»، «الصاخه»، «الحاقه» و «الطامه» همچون ضربات سنگینی بود که بر گوش آنان نواخته می­شد، بر اندامشان لرزه می­­افکند و دگرگونشان می­ساخت » (رک: صالح، 1985،ص 52؛ الحقنی، بی­تا، ج 2،ص 1643؛ الصغیر، بی­تا، ص 173؛ یاسوف، بی­تا،ص 362).

ه: تعیین هویت با فعل گزارشی: یکی دیگر از کارکردهای ارجاعات درون­متنی تعیین هویت فاعل یا عاملی است که در یکی از جمله­های مقاله به او اشاره شده و با استفاده از فعلی گزارشی به وی اشاره شده است (نمونه­ای عینی از پیکره موجود: «بدلی با تأثیر پذیرفتن از نظریه حافظه سه­گانه، حافظه کوتاه مدت را حافظه کاری نامید و برای آن تعریف دقیق­تر و جامع­تری پیشنهاد کرد. او دیدگاه اتکینسون و شیفرین را که نقش یک نظام اجرایی مهارکننده برای حافظه کوتاه­مدت قائل شدند مطالعه و آزمایش کرد و اهمیت پردازش حافظه کوتاه­مدت رابه عنوان حافظه کاری و عمل‌کننده در تکالیف شناختی نظیر یادگیری، استدلال و درک معانی نشان داد.....»).

و: مقایسۀ یافته­های نویسنده با یافته­های تحقیق دیگران برای نشان دادن شباهت­ها یا تفاوت­ها:  در این کارکرد نویسندۀ یک مقاله علمی برای آن از ارجاع درون­متنی استفاده می­کند که نشان دهد یافته­های تحقیق او چقدر با یافته­های دیگران شباهت دارد و از چه لحاظی با یافته­های دیگران متفاوت است. (مثال: «این یافته با بررسی­های امامی، مولوی و کلانتری،(1393) و ابراهیمی (1390) هم­سو و با نتایج تحقیقات چلان، زبراکی و وگل(2011) و مک­نایت (2005) ناهم­سو است...... «همچنین، یافتۀ دیگر پژوهش حاضر این بود که قصه­درمانی موجب کاهش احساس تنهایی در کودکان معلول جسمی_حرکتی می­شود. این یافته با یافته­های صنعت­نگار و همکاران (1391) و حیدرپور و همکاران (1387) همسو است).

ز: عدم ذکر سال یا عدم ارجاع کامل: اشاره ای به نویسنده دیگری وجود دارد اما نام او بدون اشاره سال ذکر شده است. به شیوه رایج این کارکرد زمانی استفاده می شود که مرجع قبلاً در متن به طور کامل ارائه شده باشد و نویسنده نمی خواهد آن را تکرار کند.

بررسی پیشینیه تحقیق نشان می دهد که درباره نحوه استفاده از کارکردهای متنوع ارجاعات درون متنی در مقالات علمی فارسی تحقیقات بسیار نادر است و بیشتر تحقیقات گزارش‌شده نحوه استفاده از ارجاعات و استنادات را در مقالات علمی به زبان انگلیسی بررسی کرده اند. تحقیقات گزارش شده نشان داده اند که پژوهشگران تازه­کار و دانشجویان در استفاده از ارجاعات فاصله زیادی با استانداردهای مورد قبول جامعه علمی بین المللی دارند. آن‏ها مطالب را از منبع اصلی با حداقل تغییر لازم کپی می کنند (Howard, 1995)، از نقل قول بیش از حد استفاده می­کنند (Mansourizadeh & Ahmad, 2011)، فقط تعداد محدودی از کارکردهای ارجاع از جمله نسبت دادن یک ایده به صاحبش را می­دانند (  Abasi & Graves, 2008 ; Davis, 2013) و دقت زیادی به نحوه ارجاع­دهی در متون برجسته رشته خود ندارند (Abasi, Akbari & Graves, 2006). 

3. روش تحقیق

روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش شامل تلفیقی از هر دو نوع روش کمی مبتنی بر مطالعه دقیق و بررسی فراوانی واژگانی  و کیفی، مبتنی بر تحلیل و کد گذاری متن بود. در بخش کیفی ابتدا مقالات علمی مورد مطالعه، از نظر شکل و کاربرد ارجاعات درون متنی  بر اساس مدل زبانشناختی تامسون و تریبل (2001) و سویلز (1990) و جدول مبتنی بر آن توسط سه  متخصص کد گذاری شدند تا وضعیت کاربرد ارجاعات درون متنی  در این مقالات علمی مشخص و تک تک موارد بکار رفته استخراج و کدگذاری شوند. به طور دقیقتر، روش تحقیق در این پژوهش تلفیقی از روش تحلیل محتوای متن وشمارش کمی نشانگرهای زبانی است. دلیل انتخاب سه نفر برای کدگذاری، بالابردن امکان مقایسه تحلیل کیفی داده  و تعیین ضریب توافق در کدگذاری بود. در بخش کمی برای هر یک از طبقه بندی های مؤلفه‏های ارجاع توسط نویسنده،  فراوانی و درصد با لحاظ میانگین تعداد کل کلمات در دسته­های مختلف مقالات علمی محاسبه شد.

بسیاری از تحقیقات مربوط به ارجاعات در متون علمی به شکل و صورت ظاهری آن‏ها پرداخته اند و فرم آن‏ها را در درون متن جمله یا خارج از آن بررسی کرده­اند ( Swales, 1986 , 1990). با علم به اهمیت درک کامل عملکرد و چرایی استفاده از ارجاع برخی از محققان (Thompson & Tribble, 2001; Samaraj, 2013کارکردهای ارجاع را نیز بررسی کرده‌اند. در روش تحقیق حاضر از تلفیق ساده‌ای از این نوع طبقه بندی های شکل-محور و کارکردمحور  که مبتنی بر هر دو مدل است برای طبقه بندی و بررسی ارجاعات درون متنی در مقالات انتخاب‌شده استفاده شد. این چارچوب که در جدول یک معرفی شده است برای بررسی شکل صوری و کارکرد ارجاعات در پیکره زبانی تحقیق بکار گرفته شد و کدگذران بدقت آن را مورد مطالعه، مشورت و استفاده قرار داده و با ضریب توافق 98 درصد از آن استفاده کردند.    

بررسی کمی و کیفی موصوف روی پیکره زبانی مستخرج از مقالات علمی-پژوهشی انجام شد. این مقالات از نشریات معتبر سال‌های اخیر چهار رشتۀ ادبیات فارسی،علوم دینی، علوم تربیتی و روان‌شناسی، به شیوه تصادفی و مبتنی بر جدول نمونه‌گیری تصادفی انتخاب شد. پس از انتخاب مقالات و حصول اطمینان از عدم وجود تفاوت معنادار در میانگین تعداد کل کلمات مقالات منتخب در رشته‌های مد نظر ، کدگذاری توسط محققان پس از جلسات مشورتی در خصوص کدنامه انجام  شد. سپس داده های حاصل وارد برنامه  SPSSشد و جداول فراوانی استخراج و بررسی وتحلیل شد. کدگذاری دستی کارکردهای ارجاعات درون متنی بر اساس  مدل مشهور سویلز (1990) در دسته‏های کامل و ناکامل و  در مدل تامسون و تریبل (2001) در هفت دسته انجام شدو سپس بالاترین و پایین ترین فراوانی کارکردها در کل مقالات مشخص شدند و در نهایت برای هر رشته، فراوانی مجزا برای بررسی استنباطی استخراج شد. پیکره زبانی لازم در انجام این پژوهش از مقالات چاپ‌شده از سال 1390 تا پایان سال 1398 به صورت تصادفی انتخاب شد و به دلیل قابلیت اجرایی پژوهش در هر یک از رشته­ها به 15 مقاله تصادفی محدود شد. مجلات علمی پژوهشی مورد مطالعه همه در فهرست نشریات معتبر وزارت علوم بودند و به شکل تصادفی از هر رشته چند نشریه به نسبت انتخاب و سپس از هر نشریه به روش نمونه گیری تصادفی چند مقاله انتخاب گردید. 

4. یافته­های تحقیق

الف: تعداد و پراکندگی ارجاعات درون­متنی: تعداد 60 مقاله انتخاب شده از نشریات چهار رشته ادبیات فارسی، علوم تربیتی، روان‌شناسی و علوم دینی با تعداد کل کلمات مساوی از این چهار در مجموع دربردارنده 3498 ارجاع درون­متنی بودند که پراکندگی آن‏ها در جدول 2 نشان داده شده است. 8/27 درصد ارجاع‌های شناسایی‌شده با بیشترین تعداد از مقاله‌های علوم دینی به دست آمد. ارجاع‌های مقاله‌های ادبیات فارسی با حدود 26 درصد در رتبه دوم قرار داشت. بعد از آن به لحاظ فراوانی و با فاصله اندک، تعداد ارجاع‌های گروه روان‌شناسی با 5/25 درصد و کم‌ترین میزان ارجاع‌ها در گروه علوم تربیتی دیده شد.

همین ترتیب بر حسب میانگین ارجاع‌ها در یک مقاله در هر رشته قابل مشاهده است. به طور متوسط در هر مقاله‌ علوم دینی حدود 65 ارجاع وجود دارد چون کل پیکره­ی مربوط به این رشته حاوی 905 ارجاع است. در مقاله‌های ادبیات فارسی به طور متوسط حدود 60 ارجاع به ازای هر مقاله شناسایی شد. این نسبت در مقاله‌های روان‌شناسی 5/59 و در مقاله‌های علوم تربیتی 5/48 ارجاع در هر مقاله است. پراکندگی ارجاعات در بخشهای مختلف مقاله موضوع پژوهش حاضر نبود و بررسی نشد. بیش‌ترین تعداد مقالات 3 نفر نویسنده داشتند(7/41 درصد). و تعداد مقاله‌های تک نویسنده‌ (15 درصد) و 5 نفره و بالاتر(3/3 درصد) کمترین تعداد مقاله‌ها بودند. به طور کلی روند افزایش تعداد ارجاعات در هر مقاله با کاهش تعداد نویسنده و با افزایش سال چاپ هرچند خارج از تمرکز اصلی تحقیق ولی مشاهده­ای جالب بود.

تعداد افراد دارای رتبه‌های علمی بالا در مقاله‌ها قابل توجه نبود. تنها در یک مقاله نویسنده با رتبة استادی بود. دانشیار در 10 درصد از مقاله‌ها(6 مقاله) حضور داشت. بیش‌ترین فراوانی مربوط به استادیاران ( 3/33 درصد) و دانشجویان دکتری (6/26 درصد). جدول 3 پراکندگی استفاده از ارجاعات توسط آنان را نشان می­دهد. همان طور که جدول 3 نشان می­دهد از 3498 ارجاع، کمترین میزان توسط رتبه استادی و بیشترین تعداد توسط دانشجویان دکتری و استادیاران استفاده شده است.

ب: وضعیت ارجاعات درون­متنی از لحاظ شکلی: یکی از نکات مهم در استفاده از منابع علمی نحوه ذکر منبع مورد استفاده در متن مقاله است که بر اساس مدل نظری یا کامل در درون بافت نحوی جمله نگاشته شده توسط محقق جای داده می­شود یا محقق ابتدا جمله خود را با نقل قول مستقیم یا غیر مستقیم نوشته و پس از آن به درج منبع می­پردازد.  در مجموع 9/90 درصد از ارجاع‌های شناسایی شده، از نوع کامل استفاده شده در درون بافت نحوی جمله و به شیوه اسمی بودند. 1/8 درصد از کل ارجاعات ناکامل و خارج از بافت نحوی جمله بودند و تنها 1/1 درصد آن‏ها فعلی بودند. همان‌طور جدول 4 نشان می­دهد، بیش‌ترین شیوه ارجاع، به صورت اسمی درون جمله­ای در مقالات  است. کم‌ترین میزان مربوط به شیوه فعلی درون جمله­ای 37 مورد از کل 3498 ارجاع و فقط در 10 درصد از مقاله‌ها یافت شد که حاکی از آن است که نویسندگان رغبتی برای استفاده از فعل دقیق و مناسب گزارشی برای ارجاع به ایده درون بافت جمله ندارند ( به عنوان مثال حسینی.... ثابت کرد، ادعا کرد، محاسه کرد، وغیره) . شیوه ناکامل یعنی استفاده از منبع و ذکر آن در خارج از چهارچوب نحوی جمله درون متن در 7/26 درصد از مقاله‌ها ملاحظه گردید و در مجموع 1/8 درصد ارجاعات را شامل می­شد.   

ج: وضعیت ارجاعات درون­متنی از لحاظ عملکرد ارجاع در درون متن: بر اساس مدل نظری توصیف شده در تحقیق، استفاده ناآگاهانه و بدون دلیل از منبع کمکی به کیفیت پژوهش نمی­کند و محقق لازم است انواع عمکلردهای ارجاع را بداند و به وقت لزوم از آن‏ها استفاده کند. با بررسی دقیق پس از کدگذاریهای دستی و محاسبات فراوانی وضعیت ارجاعات از لحاظ عملکرد ارجاع در درون متن در جدول شماره 5 خلاصه شده است. این یافته­ها نشان می­دهند که نویسندگان پیکره زبانی مورد مطالعه استفاده، در 3/91 درصد از کل ارجاعات به کار رفته در درون متن خود به منظور «نسبت دادن ایده طرح‌شده به مرجع آن» استفاده کرده­اند و اشاره به منبع نوشته، هدف اصلی نویسنده از ذکر یک ارجاع درون متن است. 

داده‌های خلاصه‌شده در جدول 5  به وضوح نشان می­دهد که از میان کل 3498 ارجاع بررسی شده در مقالات مورد مطالعه، تعداد بسیار کمتری برای منظوری غیر از  نسبت دادن ایده طرح شده به مرجع آن بکار رفته­اند. فراوانی به کارگیری ارجاعات با هدف مقایسه یافته‌های نویسنده با یافته‌های تحقیق دیگران (224) تنها کمی بیش از شش درصد کل ارجاعات است. استفاده از ارجاع برای تعیین هویت افراد با فعل گزارشی نیز یکی از کارکردهای ارجاع است که بسیار نادر بکار رفته و 1/98 درصد ارجاعات چنین کارکردی ندارند.  بر اساس داده های جدول 5 همچنین استفاده از ارجاع درون متنی  برای برقراری ارتباط بین منابع  و برای توجیه کردن یافته‌های تحقیق دارای فراوانی پایین است و ارقام به وضوح گویای آن است که نویسندگان از تمام ظرفیتهای کارکردی ارجاعات بهره نبرده­اند.

د: تفاوت‌های بین­رشته­ای از لحاظ ارجاعات درون­متنی: بر اساس پیشینیه تحقیق، علاوه بر میزان دانش و تسلط روش‏شناختی نویسنده، عوامل متعددی ممکن است بر نحوه استفاده از ارجاعات درون متنی تاثیرگذار باشد که یکی از این عوامل الزامات رشته­ای و تخصصی نویسنده است و ممکن است هویت رشته­ای نویسنده در بکارگیری ارجاعات با منظورهای متفاوت تاثیر داشته باشد. در این پژوهش با توجه به ماهیت اسمی و توصیف فراوانی در داده­ها،  از آماره وی کرامر برای مقایسات بین رشته­ای استفاده شد. بررسی تفاوت فراوانی عملکردهای ارجاعات در چهار رشته مورد بررسی نشان داد که تفاوت معنادار آماری تنها در ارجاع ایده به منبع اصلی و اشاره به منبع با تفاوت معنادار حاصل از نحوه استفاده از منابع در علوم دینی وجود دارد و از لحاظ بقیه عملکردها تفاوت بین­رشته­ای دیده نشد. (با توجه به محدودیت پژوهش در تحلیل تعداد کمی از مقالات هر رشته و با توجه به این که بسیاری از کارکردهای ارجاع در این مقالات مغفول مانده اند و در غالب موارد ارجاعات برای ذکر منبع یک حرف بکار رفته اند، این نتایج برای بررسی بین رشته­ای کافی نیست و باید با احتیاط بیشتر در نظر گرفته شوند). این یافته در جدول 6 خلاصه شده است.

بیش‌ترین میزان اشاره مستقیم به منبع با 9/91 درصد در مقاله‌های علوم دینی و سپس با 2/91 درصد در مقاله‌های ادبیات فارسی ملاحظه شد. اما بیش‌ترین میزان اشاره غیرمستقیم با 5/26 درصد در مقاله‌های روان‌شناسی و کم‌ترین با 1 درصد در مقاله‌های علوم دینی وجود دارد. در مقاله‌های علوم تربیتی و روان‌شناسی ارجاع بدون اشاره به منبع ملاحظه نشد ولی در مقاله‌های ادبیات فارسی 8/0 درصد و در مقاله‌های علوم دینی 1/7 درصد از ارجاع‌ها چنین بودند. همان طور که ملاحظه می‌شود بیش‌ترین میزان ارجاع ایده به مرجع اصلی در مقاله‌های علوم تربیتی وجود دارد. هر چند این موضوع در تمام رشته‌های علمی بالاتر از 5/88 درصد بوده است. اما بیش‌ترین مقاله‌هایی که ارجاع ایده به مرجع اصلی ندارد با 8/8 درصد در مقاله‌های علوم دینی و کم‌ترین میزان با 1 درصد در مقاله‌های روان‌شناسی ملاحظه شد. مقاله‌های علوم دینی ارجاع ایده به مرجع اصلی از طریق مرجع دوم ندارد. ولی در مقاله‌های روان‌شناسی 5/10 درصد از این نوع ارجاع‌ها وجود دارد.

5. بحث و نتیجه‌گیری

تجزیه و تحلیل و یافته­های پژوهش حاضر نشان داد که در پیکره زبانی شامل متن 60 مقاله علمی-پژوهشی چاپ شده در مجلات معتبر علوم انسانی  مقاله‌های علوم دینی بالاترین درصد ارجاع‌های درون متنی را دارند. بیشترین تعداد ارجاع توسط دانشجویان دکتری و استادیاران استفاده شده است و تعداد ارجاعات در هر مقاله با کاهش تعداد نویسنده و با جدیدتر بودن سال چاپ مقاله افزایش می­یابد. اکثریت قابل توجهی از ارجاع‌های موجود به شکل کامل استفاده شده در درون بافت نحوی جمله به شیوه اسمی هستند و ارجاعات ناکامل در خارج از بافت نحوی جمله بسیار کم و ارجاعات همراه با فعل گزارشی درون جمله نادرند. از لحاظ شکلی، نویسندگان تمایل ویا احساس نیاز یا توانی برای استفاده از فعل دقیق و مناسب گزارشی برای ارجاع به ایده درون بافت جمله ندارند. پیشینه تحقیق و بررسی نمونه­های عینی ارجاع در مقالات نشان داد که عملکردهای اصلی ارجاعات درون­متنی شامل موارد زیرند: تقویت و حمایت از ادعای نویسنده، نسبت دادن ایده ذکر شده به مرجع آن، اشاره به منبع ابزار یا داده مورد اشاره، برقراری ارتباط بین منابع مربوط، تعیین هویت افراد که به هر نحو مورد اشاره قرار گرفته­اند، و مقایسه یافته‌های نویسنده با یافته‌های تحقیق دیگران.  نویسندگان پیکره زبانی مورد مطالعه از ارجاع درون متنی برای نسبت دادن ایده به مرجع آن و برای  تقویت ایده مطرح شده دربخشهای مختلف مقاله بیشتراستفاده می­کنند و کاربرد ارجاع درون متنی برای برقراری ارتباط بین منابع و و مقایسه یافته‌ها با یافته‌های مغفول مانده است. برداشت از این مشاهده مبتنی بر داده­های عینی آن است که در اکثر مقالات گفتمان سیال علمی دیده نمی­شود و جایگاه ایده­ها و مباحث در رابطه با گفتمان علمی پیرامون موضوع تحقیق مبهم است چون کاربرد ارجاع درون متنی برای برقراری ارتباط بین منابع فراوانی بالایی ندارد. تفسیر دیگری نیز از این یافته ها آن است که شاید اکثر این مقالات قسمت بحث و نتیجه­گیری قوی نداشته باشند چون کاربرد ارجاع درون متنی برای مقایسه یافته‌های گزارش شده با یافته‌های موجود در پیشینه تجقیق فراوانی بسیار پایینی دارد.

یافته­های حاصل از این تحقیق موید نظر (منصوریان،1393) است که معتقد است استفاده صحیح از گفتمان و فراگفتمان علمی یکی از دلایل موفقیت در گزارش صحیح فعالیت‏های علمی و پژوهشی است و به درستی ماهیت بینامتنی و گفتگویی نوشتاردانشگاهی از نظر باختین (1981) را نشان می­دهد. با توجه به اینکه در جدول کلی فراوانی کارکردهای ارجاعات، برخی از کارکردها به طور شفاف فراوانی پایینی دارندف می­توان ادعای سمیعی گیلانی (1397) را دوباره تکرار کرد: مشکلات مربوط به ضعف مهارتهای نگارشی ناشی از فقدان آموزش  مهارت­های نگارش علمی در این مقالات مشهود است. تحلیل داده­های موجود با یافته­های جلیل­فر که نشان داد دانشجویان از ارجاعات جدانشدنی که نقش دستوریشان مهم است و قابل حذف از جملات نیستند بیشتر استفاده کردند همخوانی کامل دارد. این یافته شاید هشداری باشد برای این که در یادگیری و آموزش نگارش علمی تمام هم و غم خود را مصروف چگونگی و نحوه ارجاع نکنیم و قدری بیشتر به چرایی و انواع کارکردهای ارجاعات بپردازیم. به نظر محققین بررسی فراوانی‏های گزارش شده در بافت علمی موجود معنادار است و می­توان از آن به عنوان فراخوانی برای توجه بیشتر به چگونگی و چرایی ارجاع درون متنی و تمرکز بیشتر بر کارکردهای کم­فروغ در گفتمان علمی استفاده کرد.

شکی نیست که این پژوهش مانند هر تحقیق دیگری با محدودیت‌هایی همراه است که هم ما را در تعمیم نتایج محدود می­کند و هم خوانندگان را به تعمق و پژوهش بیشتر ترغیب می­کند. پیکره زبانی مورد بررسی فقط شامل 60 مقاله بود چون کدگذاری باید دستی انجام میشد. قطعاّ اگر پیکره­ای عظیم با شیوه­ای الکترونیکی با همین سوالات و اهداف تحلیل شود، نتایج معتبرتر خواهند شد. باید بپذیریم که تفاوت‏های احتمالی حاصل از گفتمان بین رشته­ای[6] به شیوه­ای که در این تحقیق بررسی شده گویا نیست چون هر چهار رشته مورد تحقیق در حوزه علوم انسانی هستند. با پذیریش این محدودیت و قبول آن به عنوان گام اول، تحقیقات آتی می­تواند با گسترش حوزه تحقیق به علوم تجربی و مهندسی و رشته­های دیگری تصویر صحیح­تری از کارکرد ارجاع در گفتمان علمی چاپ شده به زبان فارسی ارائه دهد. 

[1] M. Bakhtin

[2] P. Thompson

[3] C. Tribble

[4] J. Swales

[5] Integral & non-Integral

[6] disciplinary discourse variations