تحلیل فضایی عوامل مؤثر بر شکل‌گیری رهیافت گردشگری هوشمند روستایی (مورد مطالعه: روستاهای هدف گردشگری شرق استان کرمانشاه)

مقدمه

در عصر حاضر روستاها نقش بسزایی در توسعۀ اقتصادی دارند؛ به‌طوری که نمی‌توان از نقش آنها به‌راحتی گذر کرد؛ بنابراین روستاها به‌عنوان یکی از ارکان نظام سکونتگاهی اهمیت بی‌بدیلی دارند (حجی پور و کریمی پور، 1399، ص.33). این اهمیت را با نقش‌آفرینی بخش‌های مختلف اقتصادی و اثر‌های آن می‌توان مشاهده کرد (Asriadi et al., 2021, P. 14) که گردشگری یکی از بارزترین این بخش‌هاست. گردشگری یک پدیدۀ اجتماعی (نظری سرمازه و صیدایی، 1400، ص.261) و از عوامل مؤثر در اشتغال‌زایی و کاهش فقر است (Milova et al., 2017, P. 439). صنعت گردشگری روستایی در کشورهای درحال ‌توسعه بیشتر یک مسیر سنتی را دنبال می‌کند و گردشگری هوشمند تا حدودی محبوب نیست (Zhu & Shang, 2021, P. 65). درواقع، دسترسی محدود به زیرساخت‌های ICT در مناطق روستایی فناوری‌های هوشمند را برای کسب‌وکارهای گردشگری از دسترس خارج کرده است؛ درنتیجه مناطق روستایی دچار کمبود دانش و مهارت کافی در استفاده از چنین فناوری‌هایی هستند (Roberts et al., 2017, P. 372; Shafiee et al., 2022, P. 5). درواقع، نداشتن توجه کافی به توزیع زیرساخت‌ها و امکانات شکاف دیجیتالی را بین فعالیت‌های گردشگری شهری و روستایی در بیشتر کشورها ازجمله ایران افزایش داده است ( Nchake & Shuaibu, 2022, P. 15).

به‌طور کلی، مناطق روستایی و صنعت گردشگری روستایی در سه سطح دچار شکاف‌های دیجیتالی هستند: میزان دسترسی و استفاده از فناوری‌های دیجیتال، مهارت‌های ذی‌نفعان و سواد دیجیتال و استفاده از چنین فناوری‌هایی برای به دست آوردن و سرمایه‌گذاری از مزیت رقابتی (Salemink et al., 2017, P. 361). وجود این سه شکاف دیجیتال بیشتر آسیب‌پذیری‌ها را در مناطق روستایی (در‌مقایسه با مناطق شهری) در مواجهه با بحران‌ها آشکار می‌کند (Davies, 2021, P. 140). برای ‌مثال، مطالعات متعدّد نشان داده است که مراکز اقامتی در جاذبه‌های گردشگری روستایی که فناوری‌های هوشمند محدودی را ارائه می‌کنند، نمی‌توانند با رقبایی رقابت کنند که دسترسی آزاد به این فناوری‌ها دارند (Bagheri & Abdi, 2021, P. 175 Ghaderi et al., 2018, P. 135). یکی از مسائل مهمی که مانع دیجیتالی‌شدن گردشگری در مناطق روستایی کشورهای درحال‌ توسعه می‌شود، کمبود زیرساخت کافی ICT و کمبود مهارت‌های کافی در‌میان ذی‌نفعان برای استفاده از فناوری‌های مرتبط با گردشگری هوشمند است (Nchake & Shuaibu, 2022, P. 15Salemink et al., 2017, P. 361).

جاذبه‌های گردشگری در مناطق روستایی بیشتر با استفاده از روش‌های سنتی مدیریت می‌شود و فناوری هوشمند نقش حداقلی در برآوردن نیازهای مصرف‌کننده دارد (Shafiee et al., 2022, P. 5). به‌طور کلی، دو مشکل عمده روند توسعه و استفاده از فناوری اطلاعات، ارتباطات و فناوری‌های هوشمند را در مناطق روستایی کشورهای درحال ‌توسعه مختل می‌کند (Martínez-Puche et al., 2022). اول اینکه سرمایه‌گذاری عمومی و خصوصی به‌نسبت کمی در چنین مناطقی انجام می‌شود؛ از این‌ رو زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) آنها در مقایسه با مناطق شهری ضعیف‌تر است (Zhu & Shang, 2021, P. 67 Nchake & Shuaibu, 2022, P. 15). چالش دوم به ظرفیت محدود فردی و نهادی در استفاده و توسعۀ جدول زمانی سیستم (System Time Table) (STT) در مقاصد روستایی مربوط می‌شود. در‌سطح فردی، بسیاری از ذی‌نفعان دانش و مهارت‌های لازم را برای بهره‌برداری از پتانسیل‌های STT  ندارند (Ghaderi et al., 2018, P. 135 Zhu & Shang, 2021, P. 67). در‌سطح نهادی، نهادهای ملی و محلی نیز اغلب قوانین شفاف، انگیزه، سرمایۀ انسانی، منابع فیزیکی و فکری (Torabi et al., 2021, P. 189) و انسجام سازمانی داخلی / خارجی را برای ترویج چنین فناوری‌هایی ندارند (Aruleba & Jere, 2022, P. 15). بنابراین توسعۀ جدول زمانی سیستم (STT) در مناطق روستایی نیاز به سرمایه‌گذاری در مقیاس بزرگ دارد (Martínez-Puche et al., 2022, P. 218). با این حال، در شرایط عادی متقاعد‌کردن بخش‌های دولتی و خصوصی برای سرمایه‌گذاری در ترویج فناوری‌های گردشگری روستایی دشوار است (Nchake & Shuaibu, 2022, P. 15). اگرچه بحران‌ها می‌توانند سیاست‌های کلی دولت‌ها را تغییر دهند و آنها را وادار به برداشتن گام‌های سریع برای توسعۀ مناطق روستایی کنند، در این مسیر دستیابی به فناوری‌های هوشمند می‌تواند کمک زیادی به آنان در رسیدن به هدف‌ها کند (Zhu & Shang, 2021, P. 67).

گردشگری همیشه دچار تغییر و تحولات زیادی بوده و این تغییرات در طی دهه‌های گذشته به‌دلیل رشد فناوری و فناوری افزایش ‌یافته است؛ بنابراین گردشگری تحت‌تأثیر رویکردهای گوناگونی ازجمله هوشمندسازی قرارگرفته است. رویکرد هوشمندسازی درنتیجۀ تحولات نظام جهانی با رشد فناوری نمود پیدا کرده است. این رویکرد در‌حوزۀ گردشگری به‌دنبال بهبود کارایی مدیریت منابع، به حداکثر رساندن رقابت و افزایش پایداری با استفاده از نوآوری‌ها و روش‌های فناورمحور است؛ بنابراین توسعۀ ساختارهای مختلف در مناطق با‌توجه به وضعیت آنها یک موضوع ‌انکارناپذیر است. در‌حقیقت، باید بستر لازم را برای تغییر ساختارهای سنتی به ساختارهای هوشمند فراهم کرد. به همین دلیل، بسترسازی لازم برای گردشگری هوشمند در مناطق روستایی نیز نیازمند گذار از ساختارهای سنتی به بستر هوشمند است. با‌توجه به ساختار مناطق روستایی این مناطق با چالش‌های زیاد و متنوعی نسبت به نقاط شهری روبه‌رو هستند؛ از این ‌رو برای آنکه در راستای هوشمندسازی مناطق روستایی بستر مناسبی شکل گیرد، ابتدا باید یک شناخت و نیازسنجی مناسب از وضعیت گردشگری هوشمند با‌توجه به عوامل مختلف انجام گیرد و در‌ادامه نیز موانع موجود را شناسایی و راهکارهای اساسی را برای برون‌رفت ارائه کرد. محققان در این پژوهش نیز عوامل مؤثر بر شکل‌گیری رهیافت گردشگری هوشمند روستایی را در روستاهای هدف گردشگری شرق استان کرمانشاه بررسی و تحلیل فضایی کرده‌اند.

مبانی نظری پژوهش

گردشگری

بر‌اساس UNWTO (2015) گردشگری پدیده‌ای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است که مستلزم جابه‌جایی افراد به کشورها یا مکان‌هایی خارج از محیط معمول آنها برای مقاصد شخصی یا تجاری / حرفه‌ای است. با‌توجه به‌شدت اطلاعات گردشگری و وابستگی زیاد ناشی از آن به فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات (Law et al., 2014, P. 730; Koo et al., 2015, P. 100; Werthner & Klein 1999, P. 10; Benckendorff et al., 2014, P. 3) تعجب‌آور نیست که ببینیم مفهوم هوشمند برای پدیده‌هایی بررسی و تحلیل فضایی می‌شود که گردشگری را در‌بر‌گیرد. از بسیاری جهات، گردشگری هوشمند را می‌توان به‌عنوان یک پیشرفت منطقی از گردشگری سنتی و به‌تازگی گردشگری الکترونیکی در‌نظر گرفت؛ زیرا زمینۀ برای نوآوری‌ها و جهت‌گیری فناوری صنعت و مصرف‌کنندگان در اوایل با پذیرش گسترده فراهم شد. فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) در گردشگری برای ‌مثال در قالب توزیع جهانی و سیستم‌های رزرو مرکزی، ادغام فناوری‌های مبتنی بر وب منجر به ظهور گردشگری الکترونیکی شد (Werthner & Ricci, 2004, P. 104 Buhalis, 2003, P. 12 ).

گردشگری هوشمند روستایی

گردشگری هوشمند به‌عنوان زیرمجموعه‌ای از مفهوم شهر هوشمند با هدف ارائۀ راه‌حل‌هایی ظاهر شده است که به نیازهای مربوط به سفرهای ویژه می‌پردازد. سیستم‌های هوشمند که استفاده و به‌کارگیری اطلاعات را برای برآورده‌کردن نیازهای کاربران میسر می‌‌کند، به‌عنوان مفهومی در مدیریت سازمان‌ها و سیستم‌های کلان یک اصل در‌حال ظهور است (Afari et al., 2021, P. 370). گردشگری هوشمند حاصل توسعۀ اطلاعات و فناوری‌های به‌روزی است که امروزه با آنها در ارتباط هستیم و باعث افزایش مزیت رقابتی یک مقصد در‌مقایسه با سایر مقصدهای گردشگری می‌شود. در گردشگری هوشمند فناوری اطلاعات نقش بسیار مهمی دارد که موجب یکپارچگی خدمات ارائه‌شده به گردشگر می‌شود (نادعلی و سفیدچیان، 1397، ص. 3). امروزه مقصدهای اصلی بر‌پایۀ گردشگری هوشمند کشورهای شرق آسیا ازجمله ژاپن، کرۀ جنوبی و اروپایی مثل ایتالیا و اسپانیا هستند. در ایـن کشورها بسیار از کسب‌وکارها و پروژه‌های گردشگری از گردشگری هوشمند آغاز شده‌ است (Wang et al., 2016, P. 310). به تعبیری، گردشگری هوشمند سیستمی است که موجب بهبود خدمات گردشگری برای گردشگران و ارائۀ خدمات گردشگری یکپارچـه به مشتریان خواهد شد. به‌طور کلی، واژۀ هوشمند برگرفته از نسل جدید فناوری اطلاعات برای ارائۀ خدمات گردشگری است که گردشگران با استفاده از تلفن‌های هوشمند، ریزتراشه‌هایی مانند سیستم RFID و NFC و… از آن استفاده می‌کنند. درواقع، ایـن مفهوم به‌معنای بهره‌مندی، یکپارچه‌سازی و اشتراک‌گذاری داده‌ها از دنیای مجازی به دنیای واقعی است که تجربه‌های بی‌نظیری را برای گردشگر و مردم محلی به وجود می‌آورد (پالیزیان، 1399، ص. 78). درمجموع، گردشگری هوشمند سیستمی است که موجب بهبود خدمات گردشگری برای گردشگران و ارائۀ خدمات گردشگری یکپارچه به مشتریان خواهد شد (Khan et al., 2017, P. 2). یک مقصد گردشگری هوشمند با سطح زیادی از نوآوری و تسهیل و با استفاده از فناوری نظم بیشتر و رابطه‌ها شناخته می‌شود. به‌طور خاص، این مقاصد از فناوری‌های پیشرفته، فناوری‌های باز، چندقطبی، یکپارچه و مشترک با هدف بهبود کیفیت زندگی ساکنان و توریست‌ها استفاده می‌کنند (Dewi et al., 2022, P. 25). حال می‌توان گفت بهینه‌سازی منابع برای عملکرد سیستم‌ها در مقصدهای گردشگری هوشمند که چنین مفهومی را به پایداری ارتباط می‌دهد، روندی الزامی است (Vasavada & Padhiyar, 2016, P. 6) .گردشگری هوشمند روستایی نیز بر‌پایۀ همین مفاهیم گردشگری هوشمند شکل‌گرفته است؛ به‌گونه‌ای که رودویراتی و همکاران برای گردشگری هوشمند چهار مشخصۀ اصلی را ذکر کرده‌اند: پایداری، مشارکت، بهبود رفاه و پیاده‌سازی فناوری اطلاعات و ارتباطات (Rudwiarti et al., 2021). درواقع، روستاهایی جزء روستاهای هوشمند هستند که این چهار ویژگی را پوشش دهند و این ویژگی‌ها را داشته باشند.

هدف کلی از گردشگری هوشمند ایجاد یک رابط بین بازدیدکننده و مقصد برای یک‌جهت واکنشی در راستای حل نیازهای خاص است. یک مقصد گردشگری هوشمند با سطح زیادی از نوآوری و تسهیل و با استفاده از فناوری نظم بیشتر و رابط‌ها شناخته می‌شود. به‌طور خاص، این مقاصد از فناوری‌های پیشرفته و باز، چندقطبی، یکپارچه و مشترک (با هدف بهبود کیفیت زندگی ساکنان و توریست‌ها) استفاده می‌کنند. بهینه‌سازی منابع برای عملکرد سیستم‌ها در مقصدهای گردشگری هوشمند که چنین مفهومی را به پایداری ارتباط می‌دهد، روندی الزامی است (کوکبی، 1399، ص. 55). ژانگ و همکاران مقاصد گردشگری هوشمند را شناسایی کردند که متشکل از سه مؤلفۀ خاص از‌قبیل خدمات رایانش ابری، اینترنت اشیا IoT و سیستم خدمات اینترنتی کاربر‌مبناست (Zhang et al., 2016). ویژگی کلیدی خدمات رایانش ابری این است که دسترسی مبتنی بر مرورگر وب را به انواع ابزارهای تکنولوژیکی شامل کاربردها، نرم‌افزارها و داده‌ها و مقاصد هوشمند را با پشتیبانی از مدیریت اطلاعات / تجزیه‌وتحلیل و پیچیدگی در ارتباط با اتوماسیون و کنترل فراهم می‌کند. سیستم‌های سرویس کاربر‌مبنا از کاربران با ابزارها (تجهیزات) و برنامه‌های کاربردی برای دسترسی به خدمات مرتبط با گردشگری پشتیبانی می‌کنند. این موارد شامل کاربردهایی هستند که به‌سوی خدمات‌رسانی به گردشگران هستند و امکان دسترسی به محصولات و خدمات پشتیبانی شامل استفاده از سیستم پرداخت و رابط را فراهم می‌آورند.

به‌طور خلاصه، ویژگی‌های کلیدی مقصد گردشگری هوشمند عبارت است از: دیجیتالی‌کردن سیستم‌ها، فرآیندها و خدمات به‌نوعی که رابطۀ قوی‌تری بین گردشگران و مقصد برقرار و توجه به جامعه و دولت محلی نیز مورد نظر قرار گیرد. این ویژگی‌ها با افزایش سطح تعامل، ارائۀ خدمات و محصولات ازسوی اقامتگاه‌های محلی و تولید و استفادۀ بهینه از داده‌ها با کمک سیستم‌های هوشمند یکپارچه می‌شود. در‌نهایت، بهبود مدیریت تجربه‌های گردشگری که به‌عنوان یکی از هدف‌های اصلی سیستم‌های هوشمند گردشگری است، در این چارچوب قرار دارد (نادعلی، 1397، ص. 43).

پژوهش‌های بسیار کمی دربارۀ گردشگری هوشمند روستایی و حتی شواهد تجربی کمی دربارۀ این موضوع وجود دارد که در‌ادامه به پاره‌ای از پژوهش‌های خارجی و داخلی مرتبط با موضوع پژوهش پرداخته می‌شود.

 سدمک و همکاران پژوهشی با عنوان «ادراک مدیر از نقش ICT در کارایی شرکت گردشگری روستایی: مورد مطالعه: اسلوونی» انجام دادند. محققان در این مطالعه موضوع حیاتی، یعنی پذیرش فناوری اطلاعات و ارتباطات در گردشگری روستایی را برجسته کردند. در این کار می‌توان بررسی کرد که چگونه مدیران روستایی تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات را در شرکت‌های خرد خود درک می‌کنند؛ بنابراین در این کار از سه متغیر به شرح زیر استفاده شد: مهارت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات، مزایا (صرفه‌جویی در زمان و هزینه) و تجزیه‌وتحلیل بازار. این سه متغیر در یک رگرسیون خطی نشان می‌دهند که چگونه پذیرش به‌طور چشمگیری به مزایا (ضریب 162/1) و مهارت‌ها (ضریب 692/0) بستگی دارد (Sedmak et al., 2016).

 هیدایا و همکاران محققان در پژوهشی با عنوان «هم‌افزایی ذی‌نفعان در توسعۀ مقصد گردشگری هوشمند: یک مطالعۀ پدیدارشناختی» نتیجه گرفتند که برای هوشمندسازی مقاصد گردشگری به شش عامل توسعۀ سیستم عمومی، ارتقای دیجیتال، زیرساخت اینترنت، مشارکت بخش عمومی و خصوصی و توسعۀ منابع انسانی برای حمایت از گردشگری هوشمند نیازمند است. محققان در این مطالعه برنامۀ راهبردی دولت محلی را برای حمایت از مقاصد گردشگری هوشمند، یعنی مشارکت، حمایت دولت، توانایی منابع انسانی و رقابت‌پذیری کسب‌وکار گردشگری که منجر به مقاصد گردشگری هوشمند می‌شود، پیشنهاد کردند (Hidayah et al., 2022).

 بالینا در پژوهشی با عنوان «آیا گردشگری هوشمند روستایی وجود دارد؟ یک تجربۀ اسپانیایی تئوری مدیریت و مطالعات برای توسعۀ کسب‌و‌کار روستایی و توسعۀ زیرساخت» نتیجه گرفت که گردشگری هوشمند روستایی منجر به اهمیت و رشد تلفن هوشمند، رشد استفاده از خدمات، رشد استفاده از کاربردهای تکنولوژیکی، افزایش اقامت و افزایش سفر شده است (Ballina, 2022).

 کیولاک و همکاران پژوهشی با عنوان «دهکدۀ توریستی هوشمند یک ضرورت کارآفرینی برای منطقۀ روستایی مارامورس» انجام دادند. آنها در بررسی روستاهای گردشگری هوشمند نشان دادند که در این روستاها مؤلفه‌های فناوری، خدمات‌رسانی، آموزش و آگاهی جامع محلی، مشارکت، سرمایه‌گذاری، بهبود زیرساخت‌ها و نوآوری در کسب‌وکارها در تقویت و رشد گردشگری هوشمند مؤثر بوده است (Ciolac et al., 2022).

 لی و ژونگ پژوهشی با عنوان «توسعۀ یک مدل ادغام گردشگری هوشمند برای حفظ میراث فرهنگی روستاهای باستانی در شمال گوانگشی» انجام دادند. آنها در این مطالعه در توسعۀ مدل ادغام گردشگری هوشمند برای حفظ میراث فرهنگی روستاهای باستانی در شمال گوانگشی نتیجه گرفتند که رویکرد هوشمندسازی به‌عنوان یکی از رویکردهای قابل‌اتکا برای توسعۀ گردشگری منطقه است و در این زمینه، توسعۀ زیرساخت‌ها، حمایت دولت و بخش خصوصی و همراهی جامعۀ محلی نقش مهمی دارند (Li & Zhong, 2022).

 فلورس کرسپو و همکاران در پژوهشی با عنوان «گردشگری هوشمند در روستاها: چالش‌ها: مطالعۀ موردی: آلپوجارا» نتیجه گرفتند که عدم آموزش جامع محلی در‌زمینۀ استفاده از فناوری، عدم‌ حمایت مالی بخش خصوصی، نبود زیرساخت‌های فناوری ازجمله اینترنت و توانمندسازی جامع روستایی به‌عنوان مهم‌ترین موانع گردشگری هوشمند شناخته ‌شده است. علاوه بر این، روستاهای تاریخی با این رویکرد، قابل توسعه در‌زمینۀ گردشگری هستند (Flores-Crespo et al., 2022).

 محققان در پژوهشی با عنوان «تحقیق در مورد مسیر احیای گردشگری روستایی از‌منظر گردشگری هوشمند» نتیجه گرفتند که بستر هوشمند می‌تواند به توسعۀ گردشگری روستایی کمک کند و شکل‌دهی به گردشگری روستایی با اطلاعات اینترنتی، بهبود زیرساخت‌ها و فناوری امکان‌پذیر است (Zhao & Zhang, 2021).

بالینا پژوهشی با عنوان «مفهوم هوشمند در گردشگری روستایی: مقایسۀ بین دو مرحله» انجام داد. بررسی تجربه‌های گردشگری هوشمند روستایی در اسپانیا نشان می‌دهد که پروژه‌های گردشگری روستایی هوشمند جالب‌ توجه بوده است و حمایت از آنها به‌عنوان مهم‌ترین عامل شناخته می‌شود. نتایج نشان می‌دهد که گردشگران روستایی برای نوآوری فناوری مقاصد روستایی به‌ویژه آن دسته از ابزارهای فناوری اطلاعات و ارتباطات که ارزش تجربۀ گردشگری آنها را افزایش می‌دهند، ارزش قائل هستند (Ballina, 2020).

صفری علی اکبری (1401) پژوهشی با عنوان «تحلیل بستر گردشگری هوشمند در روستاهای هدف گردشگری و موانع پیش رو: مورد مطالعه شهرستان پاوه» انجام داد. او در بررسی تحلیل بستر گردشگری هوشمند در روستاهای هدف گردشگری و موانع پیش‌رو شهرستان پاوه نتیجه گرفت که ساختارهای سنتی در روستاها و به‌ویژه در‌حوزۀ گردشگری روستایی همچنان پابرجاست و بستر قابل ملموس و مبتنی بر برنامه‌ریزی در‌حوزۀ گردشگری هوشمند در روستاها وجود ندارد.

عباسی سورکی و همکاران (1401) پژوهشی با عنوان «شناسایی و تحلیل موانع گذار از ساختارهای سنتی به بستر هوشمند در مقاصد گردشگری روستایی بخش بن رود شهرستان اصفهان» انجام دادند. آنها در بررسی موانع گذار از ساختارهای سنتی به گردشگری هوشمند نتیجه گرفتند که اعتقاد کسب‌وکار مردم و گردشگران به بسترهای آنلاین و عدم قابلیت‌های اقامتگاه‌های بومگردی برای رزرو آنلاین مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار هستند.

بیدخوری و همکاران (1401) پژوهشی با عنوان «شناسایی مؤلفه‌های مؤثر بر گردشگری هوشمند در شهر مشهد» انجام دادند. محققان در شناسایی مؤلفه‌های مؤثر بر گردشگری هوشمند نشان دادند که مؤلفه‌هایی مانند دسترسی، پایداری، دیجیتالی‌شدن، خلاقیت و میراث فرهنگی بیشترین تأثیر را بر وضعیت گردشگری هوشمند در مقصد دارند.

با بررسی پیشینۀ پژوهش این نتیجه حاصل شد که پژوهش‌های اندکی در‌زمینۀ گردشگری هوشمند روستایی در داخل کشور انجام‌ شده است. به همین دلیل، موضوع پژوهش حاضر به اهمیت انجام‌دادن پژوهش در‌زمینۀ گردشگری هوشمند روستایی اشاره دارد. علاوه بر این، محققان در پژوهش‌های ذکرشده بیشتر به بررسی توصیفی روستاهای گردشگری از‌دید رویکرد هوشمند تأکید کرده بودند؛ اما محققان در پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل فضایی عوامل مؤثر بر شکل‌گیری گردشگری هوشمند روستایی در روستاهای هدف گردشگری شرق استان کرمانشاه تأکید کرده‌اند و به‌دنبال آن عوامل بسترساز شکل‌گیری گردشگری هوشمند روستایی را بررسی می‌کنند.

روش‌شناسی پژوهش

استان کرمانشاه با مساحت 24640 کیلومتر مربع هفدهمین استان ازنظر وسعت است که 5/1 درصد مساحت کشور را در‌برگرفته است و از استان‌های غربی به شمار می‌آید که با کشور عراق مرز مشترک دارد. این استان از جنوب به استان لرستان و ایلام از شمال به استان کردستان، از شرق به استان همدان و از غرب به استان‌های دیاله و حلپچه در کشور عراق محدود می‌شود. استان کرمانشاه در سال 1395 از 14 شهرستان، 35 شهر، 31 بخش و 84 دهستان تشکیل ‌شده است. جمعیت کل استان کرمانشاه طبق سرشماری 1395 معادل 1952434 بوده است. در پژوهش حاضر تحلیل عوامل مؤثر بر شکل‌گیری رهیافت گردشگری هوشمند روستایی در ۷ روستای هدف گردشگری شهرستان‌های شرق استان کرمانشاه (هرسین، صحنه، سنقر و کنگاور) که بر‌اساس سرشماری 1395 جمعیت معادل 3888 نفر در قالب 1191 خانوار کل جمعیت روستایی بودند، بررسی شده است. برای برآورد حجم نمونه از فرمول کوکران در‌سطح خطای 65/0 استفاده شد؛ بنابراین حجم نمونه معادل 215 نفر تعیین و با استفاده از روش تسهیم ‌به‌نسبت، تعداد خانوارهای نمونه در هر روستا مشخص شد. به‌منظور تحلیل فضایی روستا‌های هدف گردشگری در منطقۀ مطالعه‌شده برای هر روستا 10 پرسشنامه به‌عنوان حداقل در‌نظر گرفته‌ و مابقی پرسشنامه‌ها بر‌اساس میزان تعداد خانوار در روستاها به آن اختصاص داده شد. گفتنی است که برخی از روستاهای هدف گردشگری مطالعه‌شده مانند گره‌بان شهرت جهانی و طایفه‌ای دارند (مردم این روستا در گره‌بان زندگی می‌کنند و ملقب به اهل حق آتش بیگی یا مشعشعی‌ها هستند که یکی از طوایف این فرقه بوده است. آنها با استفاده از امکانات و کمک‌های پیروان خود به ساختن این مکان، حفظ و نگهداری و توسعۀ آن اقدام کرده‌اند).

شکل 1: موقعیت منطقۀ مطالعه‌شده (منبع: نگارندگان، 1402)

Figure 1: Location of the study area

جدول 1: تخصیص حجم خانوار نمونه در روستاهای مطالعه‌شده

Table 1: Allocation of sample household size in the studied villages

منبع: مرکز آمار ایران، 1395 و یافته‌های پژوهش 1402

روش تحقیق در پژوهش حاضر براساس هدف، از نوع کاربردی و براساس ماهیت، توصیفی-تحلیلی است. اطلاعات در این مطالعه به روش اسنادی منابع کتابخانه‌ای، مجله‌های علمی و روش میدانی با پرسشنامه جمع‌آوری و شاخص‌های آن با استفاده از پیشینۀ پژوهش و با‌توجه به شرایط منطقه گردآوری ‌شده است. پرسشنامه به‌دلیل بررسی وضعیت گردشگری هوشمند روستایی در روستاهای نمونه در قالب طیف پنج‌گزینه‌ای لیکرت تهیه و در‌بین روستاییان توزیع و تکمیل‌ و پس از تکمیل پرسشنامه به‌دلیل سنجش پایایی از روش آلفای کرونباخ استفاده ‌شده است. با‌توجه به اینکه میزان آلفا در متغیر گردشگری هوشمند روستایی بیش از 7/0 است، پایایی آنها پذیرفتنی و مناسب ارزیابی شده است.

جدول 2 : مؤلفه‌ها و شاخص‌های مؤثر در شکل‌گیری گردشگری هوشمند روستایی

Table 2: Effective components and indicators in the formation of intelligent rural tourism

منبع: یافته‌های پژوهش 1402 بر‌اساس صفری علی اکبری، 1401، غفوریان، 1402، بید خوری و همکاران، 1401

درادامه، داده‌های کمّی با استفاده از نرم‌افزار JAMOVI و انجام‌دادن شیوه‌های مختلف آماری (آمار توصیفی و استنباطی) تجزیه‌و‌تحلیل شده است. در این مطالعه برای بررسی نرمال‌بودن توزیع داده‌ها از آزمون کولموگروف-اسمیرنوف استفاده و سپس برای سنجش گردشگری هوشمند روستایی با‌توجه به نوع داده‌ها ازآزمون‌های همبستگی پیرسون، تی تک نمونه‌ای بهره گرفته شد. در‌ادامه، به‌دلیل سطح‌بندی روستاهای مطالعه‌شده به‌لحاظ دستیابی به گردشگری هوشمند روستایی از روش CRITIC و برای وزن‌دهی عامل‌ها و رتبه‌بندی روستا‌ها از روش COCOSO استفاده شد که برای این منظور روستاهای مطالعه‌شده براساس میانگین 6 مؤلفه اصلی پژوهش طبقه‌بندی شد.

در ابتدا توضیح مختصری از گام های روش وزن‌دهی CRITIC آورده شده است و سپس در بخش یافته‌های پژوهش جدول مربوط تحلیل خواهد شد.

محاسبۀ وزن معیارها بر‌اساس روش CRITIC

نخستین گام تشکیل ماتریس تصمیم است. منظور از ماتریس تصمیم ماتریسی است که در هر سطر آن یک گزینه و در هر ستون آن یک معیار قرار دارد. این ماتریس شامل m گزینه و n معیار است و به‌صورت کلی زیر نوشته می‌شود.

گام دوم در این روش نرمال‌سازی ماتریس تصمیم است. برای نرمال‌سازی از رابطۀ زیر استفاده می‌شود. با استفاده از این رابطه ماتریس تصمیم نرمال ‌شده است و کلیۀ درایه‌های آن در بازۀ صفر تا 1 قرار می‌‌گیرد.

در گام سوم وزن معیارها تعیین می‌شود. در فرآیند تعیین وزن معیارها انحراف معیار هر شاخص و همبستگی آن با معیارهای دیگر گنجانده شده است. در این رابطه وزن  jامین معیا_{ر W}j نامیده می‌شود

که در آن W_j معرّف وزن معیار j و C_i معـرّف میزان اطلاعات مجموع معیارهای k اسـت کـه از 1=k شـروع شده است وتـا k=m  ادامـه دارد.  C_j مقدار اطلاعات استخراج‌شده از معیار j است که از رابطۀ زیر به دست می‌آید.

با‌توجه به روابط فوق معیـارهـایی کـهC_j  بیشـتری دارند وزن زیــادی بـه خـود اختصــاص خواهند داد. همچنین، در رابطۀ بالا σ_j انحراف معیار  jامین معیار و r_ij همبستگی بین دو معیار i و j است. بر‌اساس تحلیل فوق می‌توان نتیجه گرفت که ارزش بالاتری از Cj مقدار بیشتری از اطلاعات را از معیار داده‌شده ارائه می‌دهد؛ بنابراین اهمیت نسبی معیار برای یک مسئلۀ تصمیم‌گیری مورد توجه بیشتری است.

یافته‌های پژوهش و تجزیه‌وتحلیل

براساس نتایج به‌دست‌آمده جنسیت پاسخگویان 3/75 درصد مرد و 7/24 درصد زن هستند. سن پاسخگویان 1/58 درصد، 21-30 سال؛ 1/19 درصد 31-40 سال؛ 7/10 درصد 41-50 سال؛ 7 درصد 51-60 سال؛ 1/5 درصد بیش از 60 سال را دارند. وضعیت تأهل پاسخگویان 3/49 درصد مجرد و 7/50 درصد متأهل هستند. وضعیت تحصیلی پاسخگویان از تعداد 215 نفر، 70/4 درصد ابتدایی، 13 درصد راهنمایی، 80/29 درصد متوسطه، 60/32 درصد دیپلم و بالاتر و 20 درصد لیسانس و بالاتر را تشکیل می‌دهند. وضعیت شغلی پاسخگویان از 215 نفر، تعداد 125 نفر (10/58 درصد) از پاسخگویان کشاورز، تعداد 77 نفر (80/35 درصد) افراد دامدار، تعداد 10 نفر (70/4 درصد) کارمند دولتی و 40/1 درصد کارگر هستند.

تجزیه‌وتحلیل عوامل مؤثر در شکل‌گیری گردشگری هوشمند روستایی

برای شناسایی عوامل مؤثر 41 متغیر وارد آزمون شد. برای تحلیل عاملی از روش مؤلفه‌های اصلی با استفاده از چرخش متعامد و نوع واریماکس استفاده شد. تعداد عامل‌ها بر‌اساس پیش‌فرض‌های آزمون (مقدار ویژۀ بیش از 1) و همچنین، برمبنای تشخیص محقق (بر اساس تجربیات علمی و عملی) با هدف شناسایی بهترین مدل و حذف متغیرهای ناکارآمد (متغیرهای دارای بار عاملی کمتر از ۰٫۵) و دارای ارتباط ناچیز با سایر متغیرهای همسو با یک عامل در مراحل متعدّد بررسی و تجزیه وتحلیل شد. درنهایت، بهترین مدل با 17 عامل استخراج شد که دربرگیرندۀ 41 متغیر است. برای تعیین مناسب‌بودن داده‌ها برای تحلیل عاملی از آزمون‌های KMO و بارتلت استفاده شد. محاسبه‌های انجام‌شده در جدول (4) نشان می‌دهد که انسجام درونی داده‌ها برای بهره‌گیری از تکنیک تحلیل عاملی مناسب است. KMO و آمارۀ بارتلت در‌سطح %1 معنادار است که دلالت بر تأیید و تناسب تحلیل عاملی دارد.

جدول 4: نتایج آزمون KMO و Bartlett’s

Table 4: KMO and Bartlett's test results

منبع: یافته‌های پژوهش 1402

متغیرهای مرتبط با عوامل مؤثر در شکل‌گیری گردشگری هوشمند روستایی در روستاهای هدف گردشگری شرق استان کرمانشاه بر‌اساس مقدار ویژه در 17 عامل طبقه‌بندی شدند. مقدار ویژه بیانگر سهم هر عامل از کل واریانس متغیرهاست و هرچه مقدار آن بیشتر باشد، نشان‌دهندۀ اهمیت و تأثیر بیشتر آن عامل است؛ به‌طوری که این عوامل توانستند درمجموع 808/62 درصد از واریانس کل عوامل مؤثر را در شکل‌گیری گردشگری هوشمند روستایی در روستاهای هدف گردشگری شرق استان کرمانشاه تبیین کنند.

جدول 5: عوامل استخراج‌شده همراه با مقدار ویژه، درصد واریانس و درصد تجمعی واریانس آنها بعد از چرخش

Table 5: Extracted factors along with their eigenvalue, percentage of variance and their cumulative percentage of variance after rotation

منبع: یافته‌های پژوهش 1402

مهم‌ترین مؤلفه‌های مؤثر گردشگری هوشمند روستایی در روستاهای هدف گردشگری در شهرستان‌های شرق استان کرمانشاه در جدول (5) نشان داده ‌شده است. اولین عامل با در‌برگرفتن سه متغیر 695/5 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. با‌توجه به متغیرهای بارشده بر این عامل، این عامل واقعیت افزوده نام گرفت. عامل دوم نیز با در‌برگرفتن دو متغیر، عامل امنیت الکترونیک نام گرفت که این عامل 079/5 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. عامل سوم با در‌برگرفتن پنج متغیر، عامل بازاریابی الکترونیکی نام‌گذاری شده است که 909/4 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. عامل چهارم با در‌برگرفتن سه متغیر، عامل کسب‌وکار آنلاین نام‌گذاری شده است که 329/4 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. عامل پنجم با در‌برگرفتن دو متغیر، عامل اعتبارات بانکی نام‌گذاری شده است که 222/4 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. عامل ششم با در‌برگرفتن یک متغیر، عامل اشتغال‌زایی نام‌گذاری شده است که 115/4 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. عامل هفتم با در‌برگرفتن چهار متغیر، عامل آموزش هوشمند نام‌گذاری شده است که 912/3 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. عامل هشتم با در‌برگرفتن دو متغیر، عامل شبکه‌های مدیا نام‌گذاری شده است که 767/3 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. عامل نهم با در‌برگرفتن چهار متغیر، عامل ارائۀ خدمات الکترونیکی نام‌گذاری شده است که 390/3 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. عامل دهم با در‌برگرفتن یک متغیر، عامل الکترونیک قضایی نام‌گذاری شده است که 323/3 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. عامل یازدهم با در‌برگرفتن چهار متغیر، تعمیق دولت الکترونیک نام‌گذاری شده است که 181/3 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. عامل دوازدهم با در‌برگرفتن یک متغیر، گردشگری مجازی نام‌گذاری شده است که 133/3 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. عامل سیزدهم با در‌برگرفتن دو متغیر، جاذبه‌های گردشگری نام‌گذاری شده است که 906/2 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. عامل چهاردهم با در‌برگرفتن یک متغیر، بانک الکترونیک نام‌گذاری شده است که 779/2 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. عامل پانزدهم با در‌برگرفتن یک متغیر، اقتصاد گردشگری نام‌گذاری شده است که 756/2 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. عامل شانزدهم با در‌برگرفتن سه متغیر، آگاهی و رسانه نام‌گذاری شده است که 733/2 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. عامل هفدهم با در‌برگرفتن دو متغیر، اعتماد به فضای مجازی نام‌گذاری شده است که 579/2 درصد از واریانس کل را تبیین می‌کند. درمجموع، این 17 عامل با تبیین حدود 808/62 درصد از واریانس کل اثرگذاری خود را در شکل‌گیری گردشگری هوشمند روستایی در روستاهای هدف گردشگری در شهرستان‌های شرق استان کرمانشاه نشان می‌دهند.

جدول 6: متغیرهای مربوط به هریک از عامل‌ها، میزان ضرایب به‌دست‌آمده از ماتریس دوران یافته

Table 6: Variables related to each of the factors, the amount of coefficients obtained from the rotation matrix

منبع: یافته های پژوهش 1402

در‌ادامه با‌توجه به اینکه در آزمون کولموگروف_اسمیرنوف نرمال‌بودن توزیع داده‌ها اثبات شده است، آزمون تی تک نمونه‌ای ارائه می‌شود. برای تعیین مهم‌ترین شاخص‌های گردشگری هوشمند روستایی در روستاهای مطالعه‌شده می‌توان میانگین نظر‌های روستاییان را نسبت به میانۀ نظری (3) مقایسه کرد. برای این منظور از آزمون T تک نمونه‌ای استفاده ‌شده است. با‌توجه به طیف پنج‌گزینه‌ای لیکرت در سؤال‌های پژوهش عدد 3 به‌عنوان میانۀ نظری ارزیابی مهم‌ترین شاخص‌های گردشگری هوشمند روستایی انتخاب شد. براساس نتایج آزمون T با‌توجه به مقدار آمارۀ t مقدار میانگین در تمام شاخص‌های گردشگری هوشمند روستایی بالاتر از مقدار متوسط 3 است. همچنین، شاخص حکمرانی هوشمند 95/3 و مردم هوشمند 95/3 به‌عنوان مهم‌ترین شاخص‌های گردشگری هوشمند روستایی انتخاب شدند. شاخص‌های اقتصاد هوشمند 9/3 و مردم هوشمند 9/3 در مرتبۀ بعدی قرار گرفتند و شاخص‌های اتصال هوشمند 89/3 و زیرساخت هوشمند با میانگین 67/3 کمترین میزان میانگین را در منطقۀ مطالعه‌شده داشتند. درمجموع، شاخص گردشگری هوشمند روستایی با میانگین 89/3 در وضعیت مناسبی قرار دارد.

جدول 7: ضریب اهمیت شاخص‌های گردشگری هوشمند روستایی

Table 7: Importance factor of smart rural tourism indicators

منبع: یافته‌های پژوهش 1402

تحلیل فضایی توزیع شاخص‌های گردشگری هوشمند روستایی در‌سطح روستاهای مطالعه‌شده

براساس نتایج به‌دست‌آمده از جدول (8) مهم‌‌ترین شاخص‌های گردشگری هوشمند روستایی به تفکیک روستاهای مطالعه‌شده در روستای فش مهم‌ترین شاخص گردشگری هوشمند روستایی، شاخص حکمرانی هوشمند (خدمات الکترونیک، الکترونیک قضایی، تعمیق دولت الکترونیک) با میانگین 98/3 است. در روستای برناج مهم‌ترین شاخص گردشگری هوشمند روستایی، شاخص مردم هوشمند (آگاهی و رسانه، اعتماد به فضایی مجازی) با میانگین 99/3 است. در روستای کندوله مهم‌ترین شاخص گردشگری هوشمند روستایی، شاخص‌های آموزش هوشمند (آموزش هوشمند و شبکه‌های مدیا) با میانگین 4 و حکمرانی هوشمند (خدمات الکترونیک، الکترونیک قضایی، تعمیق دولت الکترونیک) با میانگین 4 است. در روستای نجوبران مهم‌ترین شاخص گردشگری هوشمند روستایی، شاخص‌های آموزش هوشمند (آموزش هوشمند و شبکه‌های مدیا) با میانگین 4 و مردم هوشمند (آگاهی و رسانه، اعتماد به فضایی مجازی) با میانگین 4 است. در روستای چرمله علیا مهم‌ترین شاخص گردشگری هوشمند روستایی، شاخص حکمرانی هوشمند (خدمات الکترونیک، الکترونیک قضایی، تعمیق دولت الکترونیک) با میانگین 04/4 و مردم هوشمند (آگاهی و رسانه، اعتماد به فضایی مجازی) با میانگین 13/4 است. در روستای ورمقان مهم‌ترین شاخص گردشگری هوشمند روستایی، شاخص اتصال هوشمند (واقعیت افزوده، امنیت الکترونیک) با میانگین 02/4 است. در روستای گربان مهم‌ترین شاخص گردشگری هوشمند روستایی، شاخص مردم هوشمند (آگاهی و رسانه، اعتماد به فضایی مجازی) با میانگین 14/4 است. از نتایج به‌دست‌آمده مهم‌ترین شاخص‌های گردشگری هوشمند روستایی در منطقۀ مطالعه‌شده از‌نظر پاسخگویان حکمرانی هوشمند و مردم هوشمند است.

جدول 8: تحلیل فضایی وضعیت شاخص‌های گردشگری هوشمند در روستاهای مطالعه‌شده

Table 8: Spatial analysis of the status of smart tourism indicators in the studied villages

منبع: یافته‌های پژوهش 1402

در این مطالعه برای تحلیل فضایی توزیع شاخص‌های گردشگری هوشمند روستایی در‌سطح روستاهای مطالعه‌شده ابتدا برای وزن‌دهی مؤلفه‌های گردشگری هوشمند از تکنیک CRITIC و برای رتبه‌بندی شاخص‌های گردشگری هوشمند روستایی در‌سطح روستاها از روش COCOSO استفاده ‌شده است.

از آنجایی که در بخش روش‌شناسی پژوهش گام‌های روش وزن‌دهی CRITIC آورده شده در این بخش به ارائۀ جدول وزن مؤلفه‌های هفده‌گانۀ گردشگری هوشمند روستایی بسنده شده است. براساس جدول 9 به‌ترتیب عامل‌های اقتصاد گردشگری (086/0)، آگاهی و رسانه (076/0)، امنیت الکترونیک (073/0) و بازاریابی الکترونیکی (072/0) بیشترین وزن و عامل‌های شبکه‌های مدیا (037/0) و اعتماد به فضای مجازی (044/0) کمترین وزن را در‌بین مؤلفه‌های هفده‌گانۀ گردشگری هوشمند روستایی دارند.

جدول 9: وزن مؤلفه‌های هفده‌گانۀ گردشگری هوشمند روستایی

Table 9: The weight of the 17 components of smart rural tourism

منبع: پژوهش 1402

تحلیل فضایی گردشگری هوشمند در‌سطح روستاهای منطقه بر‌پایۀ روش COCOSO

در این روش مراحل زیر دنبال می‌شود.

گام اول: تشکیل ماتریس تصمیم: در‌واقع، اولین گام در تمامی روش‌های تصمیم‌گیری چند‌معیاره تشکیل ماتریس تصمیم است که در رابطۀ زیر آورده شده است. در این رابطه X_mn ارزیابی گزینه و m بر‌اساس معیار n است که این ارزیابی می‌تواند بر‌اساس عبارات کلامی و داده‌های واقعی (کمی) باشد. عبارت‌های کلامی می‌تواند بر‌اساس طیف 5 تایی یا 9 تایی باشد.

گام دوم: نرمال‌سازی ماتریس تصمیم: نرمال‌سازی به‌طور تقریبی، در تمام روش‌های تصمیم‌گیری چند‌معیاره صورت می‌گیرد. در این گام بر‌اساس روابط زیر ماتریس تصمیم نرمال می‌شود. در این گام از رابطۀ اول برای معیارهای مثبت و از رابطۀ دوم برای معیارهای منفی استفاده می‌شود. در روابط زیر max X_ij و min X_ij بیشترین و کمترین مقدار هر ستون معیار هستند. بر‌اساس این نرمال‌سازی کلیۀ درایه‌ها بین عدد 0 و 1 قرار می‌گیرند.

گام سوم: محاسبۀ مقدار‌های جمع وزنی و ضرب وزنی: در این گام بر‌اساس روابط زیر مقدار‌های جمع وزنی (S) و ضرب وزنی (P) برای هر گزینه محاسبه می‌شود. در دو رابطۀ زیر W_j وزن معیارهاست که به‌عنوان ورودی وارد روش cocoso شده است. این وزن می‌تواند مستقیم از‌نظر فرد تصمیم‌گیرنده و یا روش‌هایی نظیر آنتروپی شانون، AHP، روش BWM و… محاسبه شود. مقدار‌های S_i از روش SAW و مقدار‌های P_i از روش واسپاس گرفته شده است.

گام چهارم: تعیین نمرۀ ارزیابی گزینه‌ها بر‌اساس 3 استراتژی: در این بخش امتیاز گزینه‌ها بر‌اساس 3 استراتژی از 3 رابطۀ زیر حاصل می‌شود. رابطۀ اول میانگین حسابی امتیازات WSM و WPM را بیان می‌کند؛ در‌حالی که رابطۀ دوم در‌مقایسه با بهترین‌ها نمره‌های نسبی WSM و WPM را بیان می‌کند. رابطۀ سوم مصالحه‌ای بین مدل‌های WSM و WPM است. در این رابطه λ با تصمیم‌‌گیرنده تعیین می‌شود؛ اما در حالت 5/0 انعطاف‌پذیری زیادی دارد.

گام پنجم: تعیین امتیاز نهایی و رتبه‌بندی گزینه‌ها: در این بخش بر‌اساس رابطۀ زیر امتیاز نهایی محاسبه می‌شود. در‌واقع، این رابطه بیانگر جمع میانگین هندسی و میانگین حسابی 3 استراتژی مرحلۀ قبل است. امتیاز (k) هر گزینه‌ای بزرگ‌تر باشد، نشان از برتری آن گزینه دارد (Yazdani et al., 2019).

براساس روابط موجود و وزن نهایی شاخص‌های تصمیم‌گیری امتیاز هریک از روستا‌ها در جدول (10) آمده است. بر این اساس، داده‌های به‌دست‌آمده از جدول (10) روستای گربان به‌لحاظ گردشگری هوشمند روستایی با امتیاز نهایی 266/2 رتبۀ اول، روستای کندوله با امتیاز نهایی 070/2 رتبۀ دوم، روستای چرمله علیا با امتیاز نهایی 988/1 رتبۀ سوم، روستای نجوبران با امتیاز نهایی 987/1 رتبۀ چهارم، روستای فش با امتیاز نهایی 925/1 رتبۀ پنجم، روستا‌های برناج با امتیاز 587/1 و ورمقان با امتیاز 584/1 به‌ترتیب در رتبه‌های 6 و 7 و به‌لحاظ گردشگری هوشمند روستایی وضعیت مناسبی ندارند.

جدول 10: رتبه‌بندی روستاهای مطالعه‌شده به‌لحاظ گردشگری هوشمند روستایی

Table 10: Ranking of the studied villages in terms of smart rural tourism

منبع: یافته‌های پژوهش 1402

شکل 2: نقشۀ تحلیل فضایی روستاهای هدف گردشگری منطقۀ مطالعه‌شده (منبع: نگارندگان، 1402)

Figure 2: Spatial analysis map of tourism target villages in the study area

نتیجه‌گیری

امروزه روستاها نقش پر‌رنگی در توسعۀ اقتصادی دارند و نمی‌توان از نقش آنها به‌راحتی عبور کرد. بر همین اساس، روستاها به‌عنوان یکی از رکن‌های نظام سکونتگاهی اهمیت ویژه‌ای دارند. این اهمیت با نقش‌آفرینی بخش‌های گوناگون اقتصادی و اثر‌های آن قابل‌ مشاهده است که گردشگری یکی از بارزترین این بخش‌هاست. گردشگری یک پدیدۀ اجتماعی و از عوامل مؤثر در اشتغال‌زایی و کاهش فقر است. گردشگری هوشمند به‌معنای استفاده از فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی برای بهبود تجربۀ گردشگران در مقصدهای گردشگری است. در گردشگری هوشمند فناوری‌های مختلف مانند اینترنت، تلفن همراه، سامانه‌های هوشمند و نقشه‌برداری دیجیتال به کار گرفته می‌شود تا اطلاعات و خدمات لازم گردشگران را فراهم کنند. جایگاه گردشگری هوشمند در روستا نقش مهم و حائز اهمیتی دارد. روستا‌ها با استفاده از فناوری‌های هوشمند قادر خواهند بود تجارت خود را ترویج دهند و سطح زیرساخت‌های گردشگری خود را بهبود بخشند. علاوه بر این، روستا با استفاده از سامانه‌های هوشمند می‌تواند در‌مقایسه با شهرستان‌های بزرگ در جذب گردشگران بسیار کارآمدتر و قابل رقابت عمل کند. گردشگری هوشمند روستایی یک رویکرد نوآورانه در صنعت گردشگری است که با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته، بهبود تجربۀ گردشگران و توسعۀ بهره‌‌وری مناطق روستایی را هدف قرار می‌دهد. این نوع گردشگری تلاش می‌کند تا از فناوری‌هایی مانند اینترنت اشیا (IoT)، واقعیت افزوده (AR)، هوش مصنوعی (AI)، اطلاعات جغرافیایی (GIS) و سایر ابزارهای مدرن ازجهت بهبود ارتباط بین گردشگران و محیط روستایی، حفظ محیط زیست، ارتقا اقتصاد محلی و ایجاد تجربۀ بی‌نظیر برای بازدیدکنندگان استفاده کند. به‌طور خلاصه، گردشگری هوشمند روستایی نه‌تنها به بهبود تجربه گردشگران می‌پردازد، از‌طریق تلفیق فناوری با صنعت گردشگری به توسعۀ پایدار مناطق روستایی و حفظ فرهنگ و طبیعت آنها کمک می‌کند.

محققان در پژوهش حاضر که به بررسی و تحلیل فضایی شاخص‌های گردشگری هوشمند روستایی در روستا‌های هدف گردشگری شرق استان کرمانشاه پرداختند، نتایج نشان داد که مفهوم گردشگری هوشمند روستایی نتیجۀ مجموعه‌ای از شاخص‌های اقتصاد هوشمند، حکمرانی هوشمند، زیرساخت هوشمند، مردم هوشمند، اتصال هوشمند و آموزش هوشمند است. نتایج آزمون T تک نمونه‌ای نشان داد که از میان شاخص‌های گردشگری هوشمند روستایی، شاخص‌های حکمرانی هوشمند، مردم هوشمند، اقتصاد هوشمند و آموزش هوشمند به ترتیب با میانگین 95/3 و 90/3 به‌عنوان مهم‌ترین شاخص‌های گردشگری هوشمند روستایی در روستا‌های مطالعه‌شده هستند. درنهایت، برای تحلیل فضایی شاخص‌های گردشگری هوشمند روستایی از روش تلفیقی وزن‌دهی CRITIC و COCOSOاستفاده‌ شده است. نتایج حاصل از تکنیک COCOSO به این صورت است که از میان روستا‌های نمونه در شهرستان‌های شرق استان کرمانشاه، روستای گربان به‌لحاظ رتبه‌بندی از‌نظر گردشگری هوشمند روستایی با امتیاز 266/2 رتبۀ اول و روستای کندوله با امتیاز 070/2 رتبۀ دوم را دارد و سایر روستا‌ها به‌ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

این پژوهش با هدف نقش مؤلفه‌های اصلی شکل‌گیری رهیافت گردشگری هوشمند روستایی در روستاهای هدف گردشگری شرق استان کرمانشاه انجام شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که استفاده از تکنولوژی‌های هوشمند می‌تواند تجربۀ گردشگری را بهبود بخشد و جذابیت مقاصد روستایی را افزایش دهد. فناوری‌ها در‌حوزۀ گردشگری هوشمند روستایی نشان داده است که این فناوری‌های پیشرفته یا هوشمندانه چه تأثیرات مثبتی دارند؟ این فناوری‌ها از‌جمله اینترنت اشیا (IoT) (به اشیا روزمره امکان ارتباط با یکدیگر و بازبینی را می‌دهد)، هوش مصنوعی (AI) (می‌تواند تجربۀ گردشگری را بهبود ببخشد) و محاسبات ابری ( قدرت پردازشی بیشتری را فراهم می‌کند) است. این فناوری‌ها می‌توانند فرصت‌های بیشتری را برای تعامل و ارتباط گردشگران با جوامع محلی فراهم کنند. گردشگران با اپلیکیشن‌های تفریحی یا پلتفرم‌های ارتباطی می‌توانند با فرهنگ و زندگی محلی آشنا شوند.

با استفاده از حسگرها و داده‌هایی که IoT ارائه کرده است، منابع روستایی مانند آب، انرژی و حمل‌و‌نقل می‌توانند بهینه‌سازی شوند. این موضوع به مدیریت پایدار و محیط زیستی راحت‌تر در روستاها کمک می‌کند. با افزایش جذابیت مقاصد گردشگری، افزایش تعداد گردشگران و توسعۀ خدمات مرتبط با گردشگری اقتصاد منطقه رونق گرفته و درآمد محلی افزایش یافته است. این فناوری‌ها می‌توانند به واقعیت‌‌بینی آموزشی کمک کنند، تجربه گردشگری را بهبود بخشند و به توسعۀ پایدار و افزایش کیفیت زندگی مردم محلی کمک کنند. این مسائل چند‌جانبه و پویایی به گردشگری روستایی اعطا شده است؛ زیرا می‌توانند اثر‌های بلند‌مدت و مثبتی برای جامعۀ محلی داشته باشند. پژوهش‌های Li & Zhong (2022) و Flores-Crespo et al. (2021) نیز بر اهمیت شاخص‌های اقتصادی برای تحقق بستر گردشگری هوشمند اشاره داشته‌اند. نتیجۀ پژوهش‌های Hidayah et al. (2022)،  Ballina(2022) و Zhao & Zhang (2021) به اهمیت شاخص‌های زیرساختی در بسترسازی گردشگری هوشمند اشاره داشته است. پژوهش صفری علی اکبری (1401) به بررسی عوامل بستر‌ساز گردشگری هوشمند روستایی و موانع پیش‌رو گردشگری هوشمند پرداخته است. نتایچ پژوهش حاضر به‌عنوان یکی از پژوهش‌های اولیه در‌حوزۀ گردشگری هوشمند روستایی در ایران نشان می‌دهد که می‌تـوان با تکیه بر فناوری‌های عصر انقلاب صنعتی چهارم و به‌ویژه فناوری‌هایی مانند واقعیت مجازی (VR)، شبکه‌های هوشمند 5G و احتمالاً در آینده 6G بستری مناسب را برای معرفی جاذبه‌های گردشگری سکونتگاه‌های روستایی در کشور فراهم کرد و به‌دنبال آن آینده‌ای روشن را در‌حوزۀ پایدارسازی این تیپ از روستاها به ارمغان آورد. از سوی دیگر، نگاه جامعۀ محلی نیز به فرصت‌های پیش‌روی این نوع گردشگری برای روستاها مثبت ارزیابی شده که نتایج پژوهش بیانگر آن است. این پژوهش نشان می‌دهد که گردشگری هوشمند روستایی می‌تواند یک ابزار قدرتمند از‌لحاظ اقتصادی، اجتماعی و محیطی برای توسعۀ مناطق روستایی باشد. ازجمله پیشنهاد‌ها برای پژوهش‌های آینده می‌توان به بررسی اثر‌های طولانی‌مدت تکنولوژی هوشمند بر ارتقا توسعۀ پایدار در مناطق روستایی و بررسی نقش بهبود تکنولوژی ارتباطات در افزایش تعامل اجتماعی بین گردشگران و جامعۀ محلی اشاره کرد.