پیشران‌های کلیدی تأثیرگذار بر آیندة مناسبات قدرت در کلانشهر تهران با رویکرد سناریونویسی

مقدمه

قرن بیست‌و‌یکم قرن شهری خوانده شده است (Keivani, 2010, P. 5). مراکز شهری در‌سطح جهان در‌حال گسترش است. ما در دو دهۀ آینده با پیش‌بینی رونق جمعیت شهری روبه‌رو هستیم (Acuto, 2020, P. 317). در‌حال حاضر بیش از 4 میلیارد نفر در سراسر جهان (Baker et al., 2020, P. 1)، یعنی بیش از نیمی از جمعیت جهانی در شهرها زندگی می‌کنند و انتظار می‌رود این سهم تا سال 2050 به 70 درصد برسد (OECD, 2020, P. 3). چنین افزایش چشمگیری در جمعیت شهری چالش‌های پایداری به‌ویژه چالش‌های تغییرات آب‌و‌هوایی را برجسته می‌کند. در این میان، شهرها برای کاهش مؤثر انتشار گازهای گلخانه‌ای باید بر بخش ساختمان که 40 درصد از مصرف نهایی انرژی را نشان می‌دهد، متمرکز شوند. این تغییرات جهانی بر شهرها تأثیر می‌گذارد؛ بنابراین برنامه‌ریزی شهری نیز تأثیر خواهد پذیرفت (Cajot et al., 2015, P. 3366). شهرها به‌دلیل اینکه بیشتر ساکنان جهان را در خود جای داده‌اند و مرکز رشد اقتصادی و نوآوری هستند، به مکان‌های مهمی برای زیست تبدیل شده‌اند. با وجود این، تمرکز بالای افراد و فعالیت‌ها در شهرهاست که آنها را در‌معرض عوامل استرس‌زای مختلف مانند بلایای طبیعی و مصنوعی قرار می‌دهد (Sharifi & Khavarian-Garmsir, 2020, P. 2). همچنین، شهرها مکان‌هایی هستند که مشکلاتی مانند بیکاری، نابرابری اجتماعی، محرومیت اجتماعی، فقر گروه‌های خاص جمعیت، کمبود مسکن مناسب و مشکلات زیست‌ محیطی را دارند (European Union, 2011, P. 1). بنابراین می‌توان بیان کرد که مشکلات به‌ویژه در مناطق شهری بسیار زیاد است؛ با این حال توسعۀ اقتصادی در دهه‌های گذشته منجر به گسترش سریع فضایی مناطق شهری شده است (Tosics, 2011, P. 3). امروزه اصلی‌ترین مشکلی که جوامع با آن روبه‌رو هستند، مشکل ناشی از توسعۀ شهرهاست (Sarabi & Shaghaghi, 2012, P. 1121).

از این رو، مناطق شهری به موتورهایی برای رشد اقتصادی و مراکز تنوع و تغییر تبدیل شده است. شهرها به‌عنوان مراکز ارتباطی و حمل‌و‌نقل جهانی، کانون‌های اصلی مهاجرت داخلی، بین‌المللی، حمل‌و‌نقل، ارتباطات و فعالیت‌های اقتصادی هستند (CCPCJ, 2007, P. 6). در زمان فعلی جهانی‌شدن و شهرنشینی چالش‌های عظیمی و فرصت‌هایی را برای کشورهای توسعه‌‌یافته و در‌حال توسعه به همراه داشته است (Buehler, 2003, P. 13). از این رو، یکی از موضوعات برجستۀ پژوهش در‌زمینۀ مطالعات شهری تحولات مربوط به تغییرات اجتماعی و فضایی است (Grabkowska, 2018, P. 122). شهرها در یک نظام شبکه‌ای اگر‌چه به‌عنوان کانون‌های بی‌بدیل و در عین حال، ناهمگون جمعیت، ثروت، قدرت و خلاقیت‌های شگفت‌آور بشری هستند، به همان اندازه نیز به قطب فزآیندۀ رقابت، خشونت‌های سیاسی، نظامی و شبه‌نظامی، درگیری‌های قومی و زبانی، ناامنی، اعتصاب و هدف‌های تخریب‌گرانۀ توریستی تبدیل می‌شوند (Graham, 2004, P. 930).

بر این بنیاد، طرز رفتار و شیوة عمل کنشگران مختلف برای کسب قدرت، قدرت‌رانی و تأثیرپذیری از قدرت با یکدیگر و در جوامع مختلف متفاوت است. این تفاوت به‌طور کلی، بستگی به عوامل مختلفی از‌جمله فرهنگ جامعه، میزان سازمان‌یافتگی نیروها، شیوۀ قدرت‌رانی سیاسی، ویژگی و ماهیت نیروها، شیوۀ توزیع قدرت و منابع آن و عملکرد دیگر نیروهای اجتماعی دارد (Pacione, 2002, P. 366). فضاهای کلانشهری تصویری کامل از پیچیدگی‌های فضایی و قدرت را به نمایش می‌گذارند که باید بتوان از‌طرفی، این پیچیدگی‌ها را شناخت و درک کرد تا بتوان به فهم شایسته‌ای از نوع مناسبات قدرت در آن رسید و از‌ طرف دیگر، بتوان مبتنی بر آن راهبردهای متناسب‌تری را برای ادارة کلانشهرها در‌پیش گرفت.

امروزه کلانشهر تهران به‌عنوان اولین کلانشهر ایران بازیگران بسیاری دارد که این بازیگران در جریان قدرت در این کلانشهر اهمیت و جایگاه بالایی دارند؛ از این رو هرچه این بازیگران به پیشران‌های ژئوپلیتیکی بیشتری دسترسی یابند به بازیگری بیشتری در مقیاس‌های محلی، ملی، منطقه‌ای و جهانی می‌پردازند که در این بین شناخت پیشران‌های ژئوپلیتیکی کلانشهر تهران بسیار‌مهم است؛ زیرا شناخت این پیشران‌ها تا حد چشمگیری کمک می‌کند تا اندیشمندانی که به کلانشهر تهران از‌منظر ژئوپلیتیک شهری می‌پردازند، نگرش آینده‌نگارانۀ پذیرفتنی و واقع‌نگرانه‌ای نسبت به مناسبات قدرت میان بازیگران در کلانشهر تهران داشته باشند؛ بنابراین به هر میزان مناسبات قدرت در کلانشهر تهران مقیاس‌های بیشتری داشته باشد، اهمیت ژئوپلیتیکی کلانشهر تهران در آیندۀ این مناسبات جایگاه ویژه‌تری نیز خواهد داشت. همچنین، هرچه شناخت و درک واقع‌بینانه‌تری از‌سوی ژئوپلیتیسین‌ها در‌زمینۀ هدف‌های بازیگران صورت گیرد، استراتژی‌های پیشنهادی دقیق‌تر و عملیاتی‌تر خواهد بود. بر‌پایۀ مطالب بیان‌شده مسئلۀ پژوهش حاضر این است که پیشران‌ها و سناریوهای آیندۀ مناسبات قدرت در کلانشهر تهران چگونه است؟

مبانی نظری پژوهش

در دهه‌های گذشته شهرها به‌تدریج مورد توجه قرار گرفته‌اند (Fattibene et al., 2023, P. 1). در فرآیند جهانی‌شدن در برخی شهرها نقش‌های جدیدی ظهور کرده و گاهی نقش‌های گذشته در مقیاس جهانی ارتقا یافته است. خصیصۀ اصلی این تحولات توسعۀ فعالیت‌های بخش خدمات و جهانی‌شدن مقیاس تأثیرگذاری این عملکردهاست. بخش مهمی از تحولات نقش شهرها نتیجة انتظارات فرآیندهای اقتصاد جهانی از شهرهاست. در دورۀ جهانی‌شدن شبکه‌های جهانی تولید، سرمایه، تجارت و مهاجرت نیازمند نقاطی گره‌ای هستند؛ زیرا زیرساخت‌ها، اطلاعات و منابع مالی را برای فعالیت این شبکه_‌ها فراهم آوردند (Breitung & Gunter, 2006, P. 85). از این رو، ظرفیت‌های موجود در شهرها موجب توجه عوامل جهانی‌شدن به شهرها شد و به‌دنبال آن شهرهای معاصر به‌عنوان گره‌های سازمان‌یافتۀ سرمایه‌داری جهانی، مفصل‌های جریان‌های کالا در‌سطح منطقه‌ای، ملی و جهانی و نقاط پایه‌ای در فضای انباشت سرمایۀ جهانی عمل کردند (Friedman, 1995, P. 25). با‌وجود اهمیت تاریخی شهرها در جوامع ملی برخی از شهرها که پیوند بیشتری با جهانی‌شدن دارند، به مرکزیت در‌سطح جهانی دست یافته‌اند. از نظر ساسن آنها فراتر از نقش تاریخی به‌عنوان مراکز تجارت و بانکداری بین‌المللی، اکنون به چهار روش جدید نیز مرکزیت یافته‌اند. اول، به‌عنوان نقاط فرماندهی بسیار متمرکز در سازمان اقتصاد جهانی (Global economy)؛ دوم، به‌عنوان مکان‌های استقرار شرکت_‌های مالی (Financial companies) و خدمات تخصصی و جایگزین صنایع کارخانه‌ای؛ سوم، به‌عنوان مکان‌های تولید نوآوری‌ها در‌زمینۀ صنایع جدید؛ چهارم، به‌عنوان بازارهایی برای عرضۀ تولید‌ها و نوآوری‌ها (Sassen, 2001, P. 3-4). پیوند شهر‌ها با جهانی‌شدن (Globalization) علاوه‌بر کارکرد صرف در‌زمینۀ مبادلۀ کالا و خدمات در منطقۀ پیرامونی خود که الگویی تاریخی است، مکان‌هایی مفصل هستند که مردم و تولید‌های آنها را با سراسر جهان پیوند می‌دهند و سپس با آنها، کالاها و خدمات جهانی را به بازارهایشان می‌رسانند و بدین ترتیب، با مصرف آنها ارزش_‌های مازاد تولید می‌شود (Clark, 1996, P. 9). در‌نتیجه، تغییر نقش شهرها از شیوۀ ابتدایی به مدرن و پسامدرن منجر شد تا اهمیت و جایگاه شهرها به‌عنوان بازیگران غیر‌دولتی (Non-state actors) در جریان‌های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بیشتر شود.

امروزه بشریت در عصری نارسا و آشفته زندگی می‌کند. عصری که در آن فضاها با جریان‌های فراگیر جهانی در‌آمیخته و سرعت، تراکم و فناوری اطلاعات تار و پود آن را تشکیل داده است و شرایط پست‌مدرنیته نزدیک است تا نقشه‌های ذهنی از تصورات مرسوم ژئوپلیتیکی ما را در‌هم بریزد و مفهومی جدید از ژئوپلیتیک را به ارمغان بیاورد (Tuathail et al., 2003, P. 16). ماهیت سیّال دانش ژئوپلیتیک به‌عنوان دانش تحلیل روابط قدرت و نیز گسترش مناسبات قدرت و رقابت در درون و میان‌شهرها شالوده و اساس شکل‌گیری دانشی جدید در نظام آکادمیک غرب را با عنوان «ژئوپلیتیک شهری» فراهم آورد. سال 2003 را می‌توان سرآغاز و نقطۀ عطف ژئوپلیتیک شهری در جهان قلمداد کرد تا پیش از این سال مفهوم ژئوپلیتیک و مفاهیم وابسته به آن همچون قدرت، رقابت، سیاست و فضا مقیاسی بین‌المللی داشت. مبدع اصطلاح ژئوپلیتیک شهری در ادبیات سیاسی و ژئوپلیتیکی غرب «Stephen Graham» است. او با تألیف کتاب معروف خود به نام شهرها، جنگ و تروریسم، به‌سوی یک ژئوپلیتیک شهری در سال 2003 برای نخستین بار شهر و محله‌های شهری را در مرکز مطالعات ژئوپلیتیکی قرار داد (Ingram & Dodds, 2009, P. 267). پس از اینکه Graham طرح ایدۀ ژئوپلیتیک شهری را مطرح کرد در همان سال کنفرانس بین‌المللی ژئوپلیتیک شهری با همکاری دانشگاه‌های «عمربنگو» از کشور گابن، دانشگاه «اتاوا» از کشور کانادا به میزبانی فرانسه در اتحادیۀ اروپا برگزار شد. محورهای راهبردی این کنفرانس موضوعاتی چون خطرهای زندگی شهری، سازمان‌دادن مناطق شهری، کنترل فضاهای قابل سکونت، کشمکش‌ها و آشوب‌های شهری، رقابت‌های سیاسی در شهر و ... بود؛ بنابراین ابداع کنندۀ اصطلاح «ژئوپلیتیک شهری» در ادبیات سیاسی و ژئوپلیتیک غرب نیز «Stephen Graham» است. وی با تألیف کتاب شهرها، جنگ و تروریسم به‌سوی یک ژئوپلیتیک شهری در سال 2003 برای نخستین بار شهر و محله‌های شهری را در مرکز مطالعات ژئوپلیتیکی قرار داد (Ingram & Dodds, 2009, P. 267). کپلی در کتاب خود در تعریف از ژئوپلیتیک شهری بیان می‌کند که ژئوپلیتیک شهری در زمان هرج‌و‌مرج نحوۀ ورود ما را به مباحث شهری به‌خصوص در‌زمینۀ «سطح جمعیت جهانی، شهرنشینی و مهاجرت‌های بین‌المللی» مشخص می‌کند (Copley, 2012, P. 1). ساسن در کتاب اخیر خود از مبحث ظهور ژئوپلیتیک شهری سخن به میان آورد. در تعریف ژئوپلیتیک شهری آن را اینگونه بیان می‌کند که یک شبکۀ پیچیده از بازیگران نوظهور در شهرها که قابلیت‌های چندگانه دارند و به‌تازگی ظاهر شده‌اند؛ از این رو آن شهرها را شهرهای جهانی معرفی می‌‌کند که با کشورهای ملی در فضای ژئوپلیتیک رقابت می‌کنند. او شکل‌گرفتن رقابت بین شهرها با سایر کشورهای ملی را که در طی سه دهۀ گذشته شاهد آن بوده‌ایم ورود به عرصۀ ژئوپلیتیک شهری و اهمیت یافتن جایگاه شهرها می‌داند (Sassen, 2012, P. 1).

به‌طور سنتی، شهر به‌عنوان یک عرصة سیاسی شناخته شده است (McGuirk, 2012, P. 3). موضوع سیاسی شهر از پیوستن سیاست‌های شهری که دربرگیرندة سیاست عمومی، نظریه‌های سیاسی و اقتصادی است، شکل می‌گیرد. این موضوع یک رویکرد توضیحی دربارة رفتار بازیگران درگیر در فرآیندهای شهری است که شامل خط مشی‌ها و سیاست‌های شهری می‌شود (Auerbach, 2012, P. 1). بنابراین شهرها نقش مهمی در سیاست و اقتصاد جهانی و بازسازی مدیریت جهانی دارند و می‌توانند به‌عنوان بازیگران کلیدی در چارچوب سیاست‌های تمرکززدایی و اقدام‌های تعامل‌گرانۀ شهر‌به‌شهر زمینه‌های افزایش تعامل را در‌حوزه‌های فناوری اطلاعات، اقتصاد، اجتماع و فرهنگ در عصر جهانی‌شدن فراهم کنند (Acuto, 2020, P. 20). بر این پایه هرچه در یک شهر منابع قدرت بیشتر باشد، بیشتر سیاسی می‌شود و نیاز به درک پویایی‌های قدرت در آن نیز افزایش می‌یابد (Lussier & Achua, 2010, P. 114).

قدرت در شهر برای برآیند تعاملات و برساختۀ روابط قدرت کنشگران در شهر و مجموعۀ قانونمندی‌ها و دانش حاکم بر معادلات سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌های شهر و مؤثر بر ابعاد هنجاری، بینشی و ذهنی کنشگران شهری در عرصة فضاهای شهری است. به‌طور کلی، می‌توان گفت با‌توجه به اینکه کتاب‌ها و مقاله‌های متعدّد در موضوع‌های مختلف شهری از نومنطقه‌گرایی تا جهانی‌شدن و نئولیبرالیسم تا معاصرسازی ورود کرده‌اند، به نظر می‌رسد مسئلۀ (موضوع) قدرت شهری مانند سایر موضوع‌های فراگیر معاصر مطالعات شهری خیلی غایب نبوده و به‌خصوص به‌عنوان زیربخش‌های جغرافیای سیاسی، سیاست شهری و سیاست، اقتصاد سیاسی شهری، جامعه‌شناسی سیاسی شهری، انسان‌شناسی شهری آورده شده است؛ بنابراین پیدا‌کردن مطالبی مبتنی بر قدرت شهری در هر‌کدام از این بخش‌ها کار بسیار سخت و دشواری است؛ زیرا در هر‌کدام از این بخش‌ها قسمت‌هایی از متن و یا یک فصل کتاب به آن اختصاص داده شده است که نیاز است تمام این موارد بررسی شود تا مطالب قدرت شهری پیدا شود (Parker, 2011, P. 4). به هر روی قدرت شهری یک شهر برآمده از ویژگی‌های خاص آن بوده که بر‌پایۀ آنها یک شهر می‌تواند با سایر شهرها رقابت کند. بر این بنیاد در موضوع رقابت‌پذیری شهری، شهرهای مختلف نظیر تهران، استانبول و لندن بر‌اساس مؤلفه‌های مختلف رتبه‌بندی شده است و شهری که بیشترین رتبه را بیاورد، قدرتمندترین شهر شناخته می‌شود. همچنین، مطالعة نظام قدرت شهری می‌تواند بر‌اساس منطق موقعیت و پذیرش تکثر و تنوع بهره‌وران، منابع، اولویت‌ها، شیوه‌ها، حوزه‌ها و برآیندها صورت پذیرد. در شهرها جایی که بازی قدرت بین گروه‌های رسمی و غیررسمی برای نفوذ در ماهیت و عملیات نهادهای محلی در جریان است، بیشتر توزیع قدرت نامتوازن است و این بی‌توازن‌بودن در کلانشهرها و مناطق کلانشهری به‌دلیل تنوع در هدف‌های سازمان‌ها و روابط بین حوزه‌های حکومتی است (نژاد بهرام و جلیلی، 1399، ص. 270).

شکل 1: مدل مفهومی پژوهش (منبع: نگارندگان، 1402)

Figure 1: Conceptual model of the research

روش‌شناسی پژوهش و محدودۀ مطالعه‌شده

روش پژوهش حاضر کمّی–کیفی (آمیخته) است. در این مطالعه در راستای پاسخ‌دهی به پرسش پژوهش، شاخص‌های آن به کمک مصاحبۀ چند‌مرحله‌ای با 30 نفر از نخبگان و صاحب‌نظران و پانل نخبگانی استخراج و بر‌اساس تحلیل ساختاری پالایش شده است. ترسیم آینده بر‌اساس همین شاخص‌ها صورت گرفته است؛ بنابراین برای غربال‌سازی این شاخص‌ها از روش دلفی (Delphi) و پانل نخبگانی بهره گرفته شده است. بر‌اساس جدول 1 جامعة آماری این پژوهش 30 کارشناس و متخصص خبره در مسئلۀ مورد پژوهش است.

جدول 1: اطلاعات توصیفی جامعة آماری

Table 1: Descriptive Information of the Statistical population

منبع: نگارندگان

تحلیل ساختاری در این پرسش به کمک نرم‌افزار میگ‌مگ (MICMAC) و سناریوویزارد (ScenarioWizard) به روش CIB صورت گرفته است که آیندۀ ارائه‌شده نیز از‌نظر نوع‌شناسی، اکتشافی است. در روش اکتشافی، هدف بررسی راه‌های گوناگون تعامل نیروها و مؤلفه‌هاست که آینده‌های بدیل زیادی را آشکار می‌کند.

در این مطالعه شناسایی پیشران‌های ژئوپلیتیکی (کلیدی) کلانشهر تهران با روش دلفی و پانل نخبگانی نیز اتخاذ شده است. محقق در مرحلة اولِ روش دلفی به موضوع مدنظر پژوهش شناخت لازم را کسب و سپس مبتنی بر آن تیم کارشناسان (پیش‌بینی‌کنندگان) را انتخاب کرده است. اعضای این تیم افرادی هستند که در موضوع پژوهش تخصص و شناخت لازم را داشته‌اند. سپس در گام بعد گروهی که قرار است به پرسش‌ها پاسخ دهند، شناسایی و تشکیل می‌شود و سپس پرسشنامه‌ای که طراحی شده است در اختیار تحلیلگران قرار می‌گیرد و پاسخ آن جمع‌آوری و جمع‌بندی می‌شود. گفتنی است 30 نفری که پاسخ سؤال‌ها را داده‌اند، تخصص، تحصیلات و علا‌قه‌مندی در موضوع پژوهش‌ را داشته‌اند. در‌نهایت، با شناسایی و استخراج مؤلفه‌های مرتبط و انتخاب اعضای پنل بر‌اساس تخصص، مؤلفه‌هایی که امتیاز لازم را نداشتند از پرسشنامه حذف و پرسشنامۀ نهایی طراحی شد. اطلاعات تخصصی اعضای پانل در شکل 2 ترسیم شده است.

کلانشهر تهران با ارتفاع متفاوت از شمال به جنوب (800 متر اختلاف ارتفاع) در دامنه‌های جنوبی البرز مرکزی گسترده شده است. این کلانشهر کانون تصمیم‌گیری کشور و مرکز تجمع بیشترین امکانات در‌زمینۀ اقتصادی، صنعتی، خدماتی، آموزشی، تحقیقاتی، اداری و سیاسی در کشور است. به‌دلیل این تمرکز بسیار پیچیده و عظیم در درون بزرگ‌ترین کلانشهر کشور، حوزۀ نفوذ و جایگاه تهران تا حدی گسترش یافته که هر‌گونه اتخاذ تصمیم و عملکردی را تحت‌تأثیر خود قرار داده است (متقی و همکاران، 1400، ص 105). در این میان، ویژگی چند‌نقشی‌بودن تهران نیز بر اهمیت آن می‌افزاید. نقش‌های سیاسی، اداری، فرهنگی، خدماتی، صنعتی و اقتصادی همه بر اهمیت این شهر افزوده و باعث تأثیرگذاری بیشتر این شهر بر نقاط دیگر شده است (قربانی سپهر و همکاران، 1401، ص 313).

شکل2: نقشة محدودة مطالعه‌شدۀ کلانشهر تهران (منبع: ترسیم از نگارندگان، 1402)

Figure 2: Map of the study area of Tehran metropolis

یافته‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل

بهبود کیفیت زندگی شهری در تهران متأثر از پیشران‌های مختلفی است که در فضای شهر تهران وجود دارد. این پیشران‌های ژئوپلیتییکی در شهر تهران زمینۀ شکل‌گیری بازیگران بسیاری شده است که هر‌کدام از آنها با پیشرانی که در اختیار دارند به نوعی بر فضای شهر تهران اثر می‌گذارند؛ بنابراین نیاز است که بازیگران برای آنکه وارد مناسبات قدرت در فضای شهر تهران به‌عنوان پایتخت کشور شوند، به پیشران‌های ژئوپلیتیکی دسترسی داشته و آن را کسب کرده باشند که در غیر این صورت اگر آن پیشران را نتوانند حفظ کنند، نمی‌توانند وارد رقابت با سایر بازیگران شوند و در این صورت از حلقۀ قدرت بازیگران ژئوپلیتیکی کلانشهر تهران خارج می‌شوند.

آنچه از وضعیت صفحة پراکندگی متغیرهای مؤثر بر وضعیت ژئوپلتیکی کلانشهر تهران می‌توان فهمید وضعیت ناپایداری سیستم است. بیشتر متغیرها در اطراف محور قطری صفحه پراکنده است. به غیر از چند عامل محدود که نشان می‌دهند تأثیرگذاری زیادی در سیستم دارند؛ بنابراین سایر متغیرها وضعیت تا حدودی مشابهی نسبت به یکدیگر دارند. بنا بر آنچه که در قسمت‌های پیشین گفته شد، با‌توجه به وضعیت ناپایداری سیستم 5 نوع متغیر شامل متغیرهای تعیین‌کننده یا تأثیرگذار، متغیرهای دووجهی، متغیرهای تنظیمی، متغیرهای تأثیرپذیر یا نتیجه، متغیرهای مستقل در این سیستم قابل شناسایی است. در پژوهش حاضر از‌طریق مصاحبه با نخبگان 31 پیشران ژئوپلیتیکی برای کلانشهر تهران در‌نظر گرفته شده است.

جدول 2: میزان اثرگذاری و اثرپذیری عوامل مستقیم و غیرمستقیم

Table 2: The degree of effectiveness and effectiveness of direct and indirect factors

منبع یافته‌های نگارندگان، 1402

بر‌اساس نتایج تحلیلی این ماتریس متغیرهای ابعاد انسانی و ترکیبی بیشترین تأثیر و متغیرهای بُعد طبیعی کمترین تأثیر را بر وضعیت ژئوپلتیکی کلانشهر تهران داشته‌اند. همچنین، متغیرهای بخش طبیعی بیشترین تأثیرپذیری را داشته‌اند. در مرحلۀ بعدی برای به دست آوردن پیشران‌های کلیدی پایداری و ناپایداری سیستم تحلیل می‌شود. در این مرحله همان‌گونه که توضیح داده شد، نحوۀ پراکنش متغیرها وضعیت پایداری و ناپایداری سیستم را تعیین می‌کند.

شکل 3: پراکنش متغیرها در پلان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری (مستقیم) (منبع: یافته‌های نگارندگان، 1402)

Figure 3: Distribution of variables in the plan of influence and effectiveness (direct)

در‌ادامه، عوامل مؤثر بر آیندۀ مناسبات قدرت در کلانشهر تهران بررسی شد و از میان صدها متغیر پس از مصاحبه با نخبگان، ترکیب هم‌پوشانی و حذف متغیرهای نامربوط 9 متغیر کلیدی برای سناریونویسی شناسایی شد. بدین ترتیب، حالت‌های جدول 3 از فرآیند پویش محیطی و پنل خبرگان استخراج شده است که هر متغیر کلیدی در پنج وضعیت دسته بندی شده است.

جدول 3: حالت‌های احتمالی فراروی متغیرهای کلیدی تأثیرگذار بر آیندۀ مناسبات قدرت در کلانشهر تهران

Table 3: Possible states of key variables affecting the future of power relations in Tehran metropolis

منبع: یافته‌های نگارندگان، 1402

بر‌پایۀ جدول (3) پیشران‌های ژئوپلیتیکی به‌عنوان متغیرهای اصلی بر آیندۀ مناسبات قدرت در کلانشهر تهران قابل تصور و هر‌کدام از این پیشران‌ها با وضعیت‌های احتمالی رو‌به‌رو هستند. این وضعیت‌ها لازمة اصلی تدوین سناریوهای پژوهش حاضر است. در این مطالعه برای افزایش دقت از متخصصان نخبه نظرخواهی و در‌نهایت، با جمع‌بندی نظر‌ها 45 وضعیت محتمل برای 9 متغیر کلیدی مشخص شد. گفتنی است که برای هر متغیر 5 وضعیت احتمالی در‌نظر گرفته شده است که وضعیت مطلوب با رنگ سبز، وضعیت نیمه‌مطلوب با رنگ آبی، وضعیت ایستا با رنگ زرد، وضعیت نیمه‌بحرانی با رنگ نارنجی و وضعیت بحرانی با رنگ قرمز مشخص و برای هر متغیر و حالت‌های احتمالی کدی اختصاصی داده شده است تا در خروجی‌های نرم‌افزار و تحلیل به محقق کمک کند.

سپس در مرحلة بعدی برای سنجش قضاوت‌ها و اثر وضعیت‌های مختلف بر یکدیگر ماتریس 45×45 به‌صورت پرسشنامۀ مفصلی طراحی و در اختیار خبرگان قرار داده شد؛ بنابراین متخصصان با طرح این پرسش که اگر هر‌یک از وضعیت‌های 45 گانه در ماتریس اتفاق افتد، چه تأثیری بر وقوع یا عدم وقوع سایر وضعیت‌ها خواهد داشت؟ متخصصان پرسشنامه را بر‌اساس 5 ویژگی تکمیل کردند. در این پرسشنامه متخصصان از نمرة 3 تا 3- امتیاز دادند؛ به‌طوری که 1+ تأثیر فزآیندۀ ضعیف، 2+ تأثیر فزآیندۀ متوسط، 3+ تأثیر فزآینده، صفر بدون تأثیر، 1- تأثیر کاهندة ضعیف، 2- تأثیر کاهندة متوسط و 3- تأثیر کاهندة قوی را نشان می‌دهد. گفتنی است که متخصصان تنها به اثر‌های مستقیم امتیاز می‌دهند؛ بنابراین الگوریتم‌های نرم‌افزار در هنگام گرفتن خروجی اثر‌های غیرمستقیم را خواهد ساخت. همچنین، ماتریس پرسشنامه از 1800 سلول تشکیل شده است که 121 سلول (6.72%) حاوی قضاوت ضربۀ متقاطع 3-، 339 سلول (18.83%) حاوی قضاوت ضربۀ متقاطع 2-، 350 سلول (19.44%) حاوی قضاوت ضربۀ متقاطع 1-، 315 سلول (17.50%) حاوی قضاوت ضربۀ متقاطع صفر، 176 سلول (9.78%) حاوی قضاوت ضربۀ متقاطع 1، 234 سلول (13.00%) حاوی قضاوت ضربۀ متقاطع 2 و 265 سلول (14.72%) حاوی قضاوت ضربۀ متقاطع 3 هستند. این پروژه حاوی هیچ توصیفگر مستقلی و توصیفگر منفعلی نیست. به این منظور که هیچ متغیری در داده‌ها تأثیرگذار و تأثیرپذیر نبوده است. به عبارت دیگر، متغیرها تأثیرگذار و یا تأثیرپذیر بوده است که در شکل 4 نمایش داده شده است.

شکل 4: توزیع مجموع متغیرهای فعّال و منفعل (منبع: یافته‌های نگارندگان، 1402)

Figure 4: Distribution of total active and passive variables

به‌طور کلی، مفروضات یک سناریو با استحکام نابرابر پشتیبانی می‌شود. درجة استحکام را می‌توان با «مقدار سازگاری» بیان کرد. تفاوت بین امتیاز تأثیر فرض و امتیاز تأثیر بهترین فرض جایگزین را اندازه‌گیری می‌کند. در جدول 4 متغیرها به‌ترتیب استحکام به‌صورت نزولی رتبه‌بندی شده است.

جدول 4: میزان استحکام متغیرها و فرض‌های پیشنهادی

Table 4: The degree of strength of the proposed variables and assumptions

منبع: یافته‌های نگارندگان، 1402

به هر روی، با جمع‌آوری این داده‌ها امکان استفاده از آن در نرم‌افزار سناریوویزارد به وجود خواهد آمد. با تحلیل نرم‌افزار، 7 سناریو با سازگاری قوی و محتمل که در‌واقع، بیشترین انسجام درونی را دارند، شناسایی و سناریوهای ضعیف به‌دلیل احتمال وقوع پایین از تابلوی سناریو حذف شدند.

شکل 5: تابلوی سناریوهای با سازگاری قوی و محتمل پیشران‌های ژئوپلیتیکی تأثیرگذار بر آیندۀ مناسبات قدرت در کلانشهر تهران (منبع: یافته‌های نگارندگان، 1402)

Figure 5: Table of scenarios with strong and likely compatibility of geopolitical drivers influencing the future of power relations in Tehran metropolis

بنابراین تابلوی سناریوهای قوی از 45 وضعیت احتمالی مربوط به 7 سناریو با سازگاری قوی و محتمل تشکیل شده است. بر‌پایۀ تابلوی سناریو 33/33 درصد در وضعیت مطلوب، 6/41 درصد در وضعیت نیمه‌مطلوب و 25 درصد در وضعیت ایستا قرار داشته‌ است که در این بین وضعیت نیمه‌مطلوب و سپس وضعیت مطلوب از‌نظر جایگاه در رتبة اول و دوم تابلو قرار دارند.

شکل 6: درصد وضوع وضعیت‌های احتمالی متغیرها (منبع: یافته‌های نگارندگان، 1402)

Figure 6: The percentage of possible states of the variables

بر‌پایۀ شکل (5 و 6)  کلانشهر تهران با موقعیت مرکزی و کانونی در تداوم وضعیت موجود قرار خواهد داشت؛ بنابراین هیچ تغییری در تغییر پایتخت صورت نخواهد پذیرفت. همچنین، کلانشهر تهران به‌عنوان مرکزیت اقتصادی کشور جایگاه خود را حفظ خواهد کرد؛ زیرا از‌طرفی، دسترسی آسان به بازارهای تولید و مصرف وجود دارد و از سوی دیگر، جذب سرمایه‌گذاران و بخش خصوصی در این کلانشهر نسبت به سایر شهرهای دیگر در رتبة بالاتری قرار دارد. در‌ادامه، کلانشهر تهران با داشتن موقعیت مرکزی و کانونی مرکزیت سیاسی و اداری در کشور جایگاه ویژه‌ای دارد؛ به‌طوری که مرکزیت تمامی سازمان‌ها و نهادهای حکومتی در این شهر خواهد بود و هیچ جابه‌جایی در راستای عدالت فضایی و برخورداری سایر شهرها از سازمان‌های مرکزی صورت نخواهد پذیرفت؛ بنابراین شهر تهران با مزیت‌های اقتصادی، سیاسی و اداری که در خود دارد، جمعیت بسیار زیادی را در خود جای داده است. همچنین، افزایش خدمات‌رسانی و امکانات بیشتر زمینه‌ای شده است که مشارکت در انتخابات در سال‌های پیش رو در این شهر نسبت به سایر شهرها افزایش یابد؛ به‌طوری که سرنوشت بسیاری از انتخابات ریاست جمهوری در کشور از این شهر رقم خواهد خورد. از سوی دیگر، این شهر به‌دلیل آنکه جریان مالی و اقتصادی را در خود جای داده است، فرآیندهای تجاری و اداری در این شهر نسبت به سایر شهرهای کشور در زمان کوتاه‌تری انجام می‌پذیرد و همین میل بیشتری ایجاد می‌کند که سرمایه‌گذاران دارایی‌هایی مالی خود را در این شهر سرمایه‌گذاری کنند؛ اما اگر با تداوم وضع موجود بخواهیم کلانشهر تهران را در‌زمینة ژئوپلیتیک ورزشی سوق دهیم تا میزبانی مسابقات آسیایی و جهانی در تمامی رشته‌ها در آن حضور داشته باشد، نیازمند آن هستیم که در راستای گردشگری ورزشی تا یک دهة آینده حرکت کنیم که این نیازمند جذب سرمایه‌گذار در‌زمینة گردشگری ورزشی و ایجاد زیرساخت‌های مناسبات است که می‌تواند میلیاردها دلار درآمد را برای این شهر به وجود آورد و به‌دنبال آن اشتغال در‌زمینة کسب‌و‌کارهای مختلف را ایجاد کند. آنگونه که از یافته‌های پژوهش حاضر پیداست تأمین هزینه‌های زیرساخت در راستای افزایش رفاه شهروندان تهرانی نسبت به سایر شهرها بیشتر است؛ زیرا جریان سرمایه در این شهر بیش از سایر شهرهاست و این شهر به‌عنوان پایتخت و مرکز کانونی کشور در راستای خدمات‌رسانی نیازمند افزایش زیرساخت‌هاست که این امکان وجود دارد به‌دلیل عدم انتقال پایتخت به سایر نقاط افزایش هزینه‌های زیرساختی نسبت به سایر شهرها در کلانشهر تهران فراهم شود. بر‌پایۀ امکانات و خدمات موجود در کلانشهر تهران نسبت به سایر شهرها و وجود مرکزیت اقتصادی، میزان اشتغال در این شهر نسبت به سایر شهرها بیشتر است؛ به‌طوری که از تمامی نقاط کشور برای کار به این شهر مهاجرت می‌کنند و همین زمینه‌ای شده است که با‌وجود مرکزیت دانش در کشور این شهر نسبت به سایر شهرها نیروهای متخصص کارآمدتری آموزش ببیند و سپس به کار گرفته شوند که این خود بر کیفیت جمعیت این شهر اثرگذار خواهد بود؛ بنابراین اگر شاهد تداوم وضعیت موجود در مرکزیت کانونی، اقتصادی و اداری در یک دهة آینده در این کلانشهر باشیم، مدیریت این کلانشهر نیازمند آن است که در‌زمینة ایجاد شهر هوشمند برنامه‌ریزی کند تا بتوان شهری پاک و به‌دور از آلودگی را برای یک دهة شهر تهران تصور کرد. در غیر این صورت با تداوم وضعیت موجود شهر تهران در یک دهة آینده با فرابحران‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی رو‌به‌رو خواهد بود و به‌دنبال آن زیست‌شهری را با تهدید مواجه خواهد کرد.

جدول 5: صفحۀ سناریوهای با سازگاری زیاد

Table 5: High Compatibility Scenarios Page

منبع: یافته‌های نگارندگان

نتیجه‌گیری

هدف‌های بازیگران (محلی، ملی، فراملی) از آیندۀ مناسبات قدرت در کلانشهر تهران در اختیار داشتن همة فضاهای شهری و منابع موجود در آن است تا بتوانند از این منابع و ظرفیت‌های موجود در راستای رسیدن به منافع خود بیشترین استفاده را کنند. در این بین، از‌میان بازیگران ژئوپلیتیکی بازیگرانی آیندۀ مناسبات قدرت در کلانشهر تهران را به‌نفع خود رقم خواهند زد و بیشتر اثرگذار خواهند بود که بتوانند بازیگران بیشتری را با منافع و هدف‌های خود همسو کنند تا بدین ترتیب بتوانند از ظرفیت بازیگران ژئوپلیتیکی دیگر در مناسبات قدرت شکل‌گرفته در کلانشهر تهران استفاده کنند؛ بنابراین کلانشهر تهران با جایگاه ژئوپلیتیکی که در‌سطح ملی در‌میان سایر شهرها دارد، از منزلت ژئوپلیتیکی برخوردار است. این منزلت به‌دلیل مرکزیت کانونی این کلانشهر در کشور است؛ به‌طوری که هر مناسباتی در کشور از این کلانشهر جریان پیدا می‌کند و یا جریان مناسبات در سایر مناطق کشور به این کلانشهر برای بررسی بیشتر منتقل می‌شود تا این مناسبات از بازیگرانی که در این کلانشهر همسو با خود حضور دارند بیشترین استفاده را کنند؛ از این رو بازیگران حاضر در کلانشهر تهران نه‌تنها قدرت بازیگری را در‌سطح محلی دارند، در‌سطح ملی و فراملی نیز ایفای نقش می‌کنند و این اثرگذاری با پیشران‌های ژئوپلیتیکی است که در این کلانشهر وجود دارد و بازیگران برای دستیابی به هدف‌های خود از این پیشران بیشترین استفاده را می‌برند.

در انجام‌دادن این پژوهش 31 پیشران ژئوپلیتیکی از‌طریق مصاحبه‌های چند‌مرحله‌ای با نخبگان به دست آمد و سرانجام 9 پیشران ژئوپلیتیکی به‌عنوان کلیدی‌ترین پیشران‌های ژئوپلیتیکی کلانشهر تهران در مناسبات قدرت به‌عنوان اثرگذارترین پیشران‌ها در راستای به دست آوردن سناریوهای پیشنهادی انتخاب شدند.

سناریو اول: تهران پایتخت خواهد ماند

یافته‌های موجود در سناریو اول گویای آن است که کلانشهر تهران به‌عنوان پایتخت تهران خواهد ماند و امکان جابه‌جایی پایتخت وجود نخواهد داشت؛ اما این امکان وجود خواهد داشت که در آینده استان تهران به چند استان دیگر تقسیم سیاسی شود؛ زیرا نیاز است برای ممانعت از شلوغی پایتخت روند رشد آن متوقف و توسعه به سایر نقاط استان تهران تسری یابد تا بتوان تهران مرکزی را به‌عنوان پایتخت مرکزی کشور حفظ و به‌دنبال آن از هزینه‌های بسیار زیاد در جابه‌جایی پایتخت جلوگیری کرد. به هر روی، اگر کلانشهر تهران به‌عنوان پایتخت باقی ماند، مرکزیت سازمان‌های حاکمیتی، دولتی و نظامی در این کلانشهر باقی خواهد ماند و از همة نقاط کشور برای پیگیری کارهای اداری به این کلانشهر مراجعه خواهند کرد. اگر کلانشهر تهران در آینده به‌عنوان پایتخت میزبان مسابقات جهانی شود این شهر میلیاردها دلار درآمد به دست خواهد آورد و به‌دنبال آن سایر شهرها از این امکان محروم خواهند شد. کلانشهر تهران با‌وجود پیشران‌های ژئوپلیتیکی از سایر شهرهای ایران بازیگری بیشتری در‌سطح منطقه‌ای و جهانی دارد و از همه مهم‌تر بیشتر مسئولان و سیاستمداران کشورهای جهان برای مناسبات با ایران به این شهر در رفت‌و‌آمد هستند. همچنین، سطح سیاسی این کلانشهر از کلانشهر دیگر ایران بیشتر است و نام این شهر در رسانه‌های جهانی بیشتر آورده می‌شود که همین بر سیاسی و مطرح‌شدن این کلانشهر در جهان نقش اساسی داشته است. با‌توجه به ادامه‌دار‌بودن پایتختی کلانشهر تهران همچنان مراجعه برای تحصیل به این کلانشهر بیش از شهرهای دیگر خواهد بود و بسیاری از کشورهای همسایه در‌زمینة تربیت نیروی متخصص دانشجویان خود را به دانشگاه‌های کلانشهر تهران راهی می‌کنند که همین موضوع بر اهمیت آموزشی این کلانشهر در‌سطح منطقه افزوده است. همچنین، با حرکت تهران به سمت شهر هوشمند گامی در راستای ادامه‌دار‌بودن پایتخت در این کلانشهر خواهد بود؛ زیرا این کلانشهر نیاز است به سمت هوشمند‌شدن حرکت کند تا بتواند از بسیاری بحران‌های احتمالی در‌سطح شهر جلوگیری کند.

سناریو دوم: سیاه‌چالۀ شهری یا شهر جهانی

با‌توجه به اینکه کلانشهر تهران پیشران‌های ژئوپلیتیکی بسیاری نسبت به سایر شهرها را دارد، این پیشران‌ها زمینة شهر جهانی‌شدن را فراهم نیاورده است؛ زیرا شهر تهران در‌مقایسه با شهر جهانی فاصله‌ای بسیاری دارد؛ بدین گونه که فرودگاه‌های تهران به‌عنوان هاب هوایی منطقه معرفی نشده است و در خدمات لازم در این زمینه بسیار ضعیف بوده است. در این حوزه می‌توان به حضور یکی از ورزشکاران فوتبالیست جهانی در تیم النصر عربستان اشاره کرد که در رقابت با تیم پرسپولیس در مسابقات لیگ کشورهای آسیایی به شهر تهران آمدند؛ اما شرایط برای پذیرایی از یک بازیکن جهانی در این شهر فراهم نبوده است که این به‌معنای ضعف این کلانشهر است. در این زمینه ریاست محترم جمهور به وزیر ورزش دستور می‌دهد که یک استادیوم و یا دهکدة ورزشی در اطراف شهر تهران در نزدیکی فرودگاه بین‌المللی امام‌خمینی ساخته شود تا بتوان در این مواقع از آن بهره‌مند شد و در چنین شرایطی بتوان میزبان رقابت‌های آسیایی و جهانی بود. همچنین، شهر جهانی یک شهری 24 ساعته است که شبانه‌روز در آن خدمات به شهروندان ارائه می‌شود؛ اما کلانشهر تهران هنوز در ابتدای گام شهر 24 ساعته است. از همه مهم‌تر شهر جهانی شهری است که بسیاری از شهرهای جهان در اقتصاد، خدمات، فرهنگ و ارتباطات به آن وابسته هستند؛ اما شهر تهران هنوز د‌رزمینة وابستگی سایر شهرها به خود هیچ اقدامی انجام نداده است که در این بین نیاز است کلانشهر تهران قابلیت‌های ژئوپلیتیکی را در خود افزایش دهد و به شهرهای منطقه معرفی شود تا بتوان زمینة ورود تهران به شهرهای جهانی منطقه را فراهم آورد که این می‌تواند پیشرفت شهر تهران را بیش از پیش به همراه آورد. این کلانشهر باید در بازیگری منطقه‌ای و سپس جهانی وارد عمل شود و سپس به‌عنوان یک شهر تأثیرات خود را بر‌‌روی مناسبات بگذارد.

سناریو سوم: رویای آجری

در این سناریو کلانشهر تهران به‌عنوان پایتخت زمینه‌ای برای بازیگران فراهم خواهد آمد. این شهر با موقعیت ممتاز در‌میان سایر شهرهای کشور میزان رشد مسکن در آن ده‌ها برابر سایر شهرهای ایران است و ادامه‌دار نیز خواهد بود. بسیاری از شهروندان این شهر در دسترسی و دستیابی به مسکن ناتوان هستند؛ بنابراین مشکل مسکن یکی از چالش‌های جدّی این کلانشهر است. برای حل این مشکل بهتر است که مردم کلانشهر تهران را تخلیه کنند و شهروندان به سایر شهرهای حومه و اطراف تهران مراجعت کنند. گفتنی است با‌توجه به این موضوع ساخت خانه‌های با متراژ کم در این کلانشهر کلید زده شده است تا مشکل بسیاری از زوجین برای تشکیل خانواده در این کلانشهر مرتفع شود. این نوع تولید مسکن الگویی بود که در بسیاری از شهرهای جهانی دیگر که میزان رشد مسکن در آن شهرها بسیار زیاد بود برای دستیابی به مسکن آسان از این شیوه استفاده شده است؛ اما با این تدابیر همچنان دستیابی به مسکن ارزان و باکیفیت در تهران به رویایی آجری برای شهروندان آن تبدیل شده است؛ به‌طوری که تهران به شهر سرمایه‌داران تبدیل شده است. به عبارت دیگر، قدرت و توان خرید مسکن برای شهروندان در آینده به رویا تبدیل شده است. از سوی دیگر، کرایۀ منزل در شهر تهران برای بسیاری از شهروندان که در طبقۀ میانی و روبه‌پایین جامعه هستند با سختی همراه است و به‌دنبال آن نارضایتی و ناکامی را در‌پی دارد که در‌نهایت، این مشکل بر زیست شهری تأثیر‌ گذاشته است.

سناریو چهارم: انفجار جمعیت

در دو دهة اخیر با‌توجه به رشد کلانشهر تهران نسبت به سایر نقاط کشور و وجود جریان سرمایه در این کلانشهر جمعیت بسیار زیادی از سایر نقاط کشور برای دستیابی به منابع مالی و زندگی باکیفیت به این کلانشهر مهاجرت کرده‌اند. این افزایش جمعیت در سال‌های اخیر منجر به مشکلات محیط زیستی در مناطق مرزی از‌جمله چالش آب در این مناطق شده است؛ به‌طوری که بسیاری از مرزنشینان زمین‌های کشاورزی از دست رفتۀ خود را رها و برای ادامة زندگی و دستیابی به یک شغل مناسب به این کلانشهر مهاجرت کرده‌اند که خود چالش‌های بسیاری را برای شهر تهران به همراه داشته است؛ از‌جملۀ این چالش‌ها رشد شغل‌های کاذب و متکدّیان در شهر تهران است که منظر شهری را دچار تهدید جدّی کرده است و چون روند رشد توسعه در تهران هنوز متوقف نشده است، هر ساله جمعیت بیشتری به این شهر برای دسترسی به منابع مهاجرت می‌کنند. در یک دهة آینده با ایرانی رو‌به‌رو خواهیم بود که بیشتر نقاط آن به‌ویژه نقاط مرزی خالی از سکنه شده است و ساکنان آن به کلانشهرها به‌ویژه کلانشهر تهران مهاجرت کرده‌اند که این خود کاهش امنیت و احساس امنیت را در این کلانشهر به همراه خواهد داشت؛ بنابراین نیاز است مسئولان مربوط در این زمینه اقدام‌های اساسی انجام دهند.

سناریو پنجم: رقابت بازیگران برای کسب منابع

بسیاری از سرمایه‌داران علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری در این کلانشهر نسبت به سایر شهرهای ایران هستند؛ زیرا دستیابی به سود بیشتر در این کلانشهر نسبت به سایر شهرها برای سرمایه‌داران بهتر فراهم است. به همین دلیل، یک رقابتی در فضای شهر تهران میان بازیگران این کلانشهر شکل گرفته است که هر‌کدام بتوانند به منابع بیشتری دسترسی پیدا کنند در فضای شهر قدرت بیشتری دارند. به‌عبارتی، بازیگرانی که پیشران‌های ژئوپلیتیکی کلانشهر تهران را به‌خوبی شناخته‌اند و کسب کرده‌اند، از آن در مناسبات استفاده و آن را برای خود حفظ می‌کنند. بازیگران قدرتمند و صاحب نفوذ بیشترین اثرگذاری را بر مناسبات قدرت در کلانشهر تهران داشته‌اند؛ بنابراین از حلقة قدرت کلانشهر تهران به‌سختی حذف خواهند شد و اگر بازیگری دیگر با قدرتی بیشتر جای آن را بگیرد، با استراتژی‌های مناسبات مجدد به عرصة بازیگری کلانشهر تهران بازخواهد گشت. در این بین در یک مقطع زمانی اطلاح‌طلبان بازیگری دولت، شهرداری و شورای شهر را در اختیار می‌گیرند و با قدرتی که برای خود به دست آورده بودند، بسیاری از بازیگران دیگر را با خود همسو می‌کنند. در دوره‌ای دیگر اصول‌گرایان توانستند عرصة بازیگری را از گفتمان رقیب خود بگیرند و بدین ترتیب، بر فضای شهر تهران مسلط شوند.

سناریو ششم: توسعة ناپایدار

بر‌پایۀ این سناریو با پیشران‌های ژئوپلیتیکی که این کلانشهر در خود دارد، این کلانشهر به سمت توسعة ناپایدار حرکت خواهد کرد؛ زیرا بنیان‌های طبیعی این کلانشهر ظرفیت و توان خود را از دست داده است. در این بین، می‌توان به منابع آب کم و بی‌کیفیت، جنگل‌ها، آلودگی هوا، فرونشست زمین و... اشاره کرد که بازیگران در تهران با توسعة بیش از حد زمینة توسعه ناپایدار را در این کلانشهر فراهم کردند. پس دور از انتظار نیست که در یک دهة آینده در این کلانشهر تنش آبی شکل گیرد، آلودگی هوا به میزانی باشد که ساعات طولانی نتوان در فضای شهر ماند. فرونشست در این کلانشهر به میزانی خواهد بود که بیشتر مناطق مسکونی جنوبی تهران ریزش خواهند کرد؛ زیرا بیشتر خانه‌های مسکونی این مناطق با فرونشست بیش از حد و ناایمنی مسکن دچار تخریب و فاجعه خواهند شد و به همین واسطه، گفته‌اند که با یک زلزلۀ 6 ریشتری در تهران فاجعة قرن در ایران اتفاق خواهد افتاد. بر این پایه، مسئولان شهری و کشوری با آنکه کلانشهر تهران پایتخت کشور است، باید تدابیر و راهبردهایی اندیشه کنند تا از یک فاجعه در این کلانشهر جلوگیری به عمل آورند؛ زیرا یک تهدید جدّی برای پایتخت تهدیدی برای امنیت کل کشور است و نباید نسبت به آن بی‌تفاوت بود. گفتنی است که بنیان‌های طبیعی تهران توان خود را از دست داده است و بازیگران سعی بر آن دارند تا با بهره‌کشی بیش از حد از این توان طبیعی برای خود کسب ثروت و فضای شهر را برای شهروندان نابسامان کنند.

سناریو هفتم: مرزهای طبقاتی

بر‌پایۀ سناریو هفتم با انباشت پیشران‌های ژئوپلیتیکی در کلانشهر تهران به هر میزان که در فضای شهر تهران بی‌عدالتی جغرافیایی وجود داشته باشد، به همان اندازه احساس رضایت شهروندان از فضای زندگی خود پایین می‌آید که این خود زمینۀ شکل‌گیری بالای شهر، مرکز و پیرامون (حاشیۀ شهر) را ایجاد کرده است. همچنین، به هر اندازه که بی‌عدالتی جغرافیایی در فضای شهر تهران وجود داشته باشد، به همان اندازه امنیت پایین (حاشیۀ شهر تهران) و مرزهای طبقاتی پررنگ‌تر به چشم می‌آید. در این میان، دولت محلی به‌عنوان متولّیان این امور باید در راستای ساماندهی این امر برآیند تا بتوانند فضایی به سامان در کلانشهر تهران برای زیست شایستۀ شهروندان ایجاد کنند. در بیان دیگر، مدیران شهری به اندازه‌ای در فضای شهر تهران بی‌برنامه عمل کرده‌اند که بهره‌برداری شایسته‌ای از تمام فضاهای آن به‌درستی استفاده نشده است؛ به‌گونه‌ای که مدیران از ظرفیت‌های بالای شهر به‌طور کامل، در راستای نشاط ساکنان بالای شهر بهره‌گرفته‌اند و آنگونه که پیداست هیچ‌گونه بهره‌برداری از ظرفیت‌های مکانی و فضایی پایین شهر تهران صورت نگرفته است که این خود زمینۀ نالندگی و بازندگی ساکنان شهر تهران را بیش از پیش فراهم کرده است؛ بنابراین اگر عدالت آنگونه که شایسته است در فضای شهر تهران شکل نگیرد تا یک دهة آینده مرزهای طبقاتی در فضای شهر تهران به اندازه‌ای پررنگ خواهد شد که پیامدهای امنیتی بسیار ناگواری را بر نوع سکونت در فضای شهر تهران خواهد داشت. مسئولان و متولّیان شهری باید دربارۀ این مسئله چاره‌اندیشی کنند تا بتوان تا حد امکان مرزهای طبقاتی شکل‌گرفته در فضای شهر تهران را کمرنگ کرد و یا از بین برد. در‌نهایت، امروزه فضای شهر تهران در دست سرمایه‌داران قدرتمند قرار دارد و اختیار عمل از شهروندان و تا حدودی از مدیران شهری گرفته شده است. به عبارت دیگر، آنها نقشی در سرنوشت شهر ندارند و در عمل، فضای جریان‌های شهری تأثیر خود را از سرمایه‌داری می‌پذیرد و به‌دنبال آن مرزهای طبقاتی در آن شکل می‌گیرد و پررنگ می‌شود. بر این پایه در یک دهة آینده فضای شهری تهران صحنة تنش و شورش میان مرزهای طبقاتی شکل‌گرفته در این کلانشهر خواهد بود.

بر پایۀ هفت سناریو تدوین‌شده در این پژوهش مناسبات قدرت در کلانشهر تهران به این معناست که این کلانشهر با منابعی که درون خود دارد و جایگاه کانونی و مرکزی که به‌عنوان پایتخت در کشور به دست آورده است، بازیگران برای در اختیار‌داشتن پیشران‌ها با یکدیگر وارد مناسبات قدرت می‌شوند. در این بین بازیگرانی که قدرت و نفوذ بیشتری دارند، بر سایر بازیگران در مناسبات پیروز می‌شوند و بدین ترتیب، سرنوشت منابع کلانشهر تهران در دوره‌ای از زمان با سیاست‌های آن بازیگران شکل خواهد یافت و سایر بازیگران که قدرت کمتری دارند، در‌پی آن هستند تا بتوانند با استراتژی‌هایی خود را برای بازیگری بهتر و پیروز‌شدن بر مناسبات آماده کنند. سرنوشت این مناسبات قدرت در کلانشهر تهران اینگونه بوده است که کلانشهر تهران به‌صورت مقطعی توسعه یافته است. بدین صورت که در دوره‌ای از زمان بازیگران نتوانسته‌اند زمینة ارتقا کلانشهر تهران را فراهم کنند و در دوره‌ای دیگر، بازیگران موفق عمل کردند؛ بنابراین می‌طلبد به جهت آنکه بتوان کلانشهر تهران را در فضای جریان‌ها وارد کرد، بازیگران با استراتژی‌های مناسبی بتوانند زمینة ورود کلانشهر تهران را بر عرصة جهانی فراهم کنند تا کلانشهر تهران بتواند به‌عنوان یک شهر جهانی در منطقه ظهور یابد. می‌توان گفت تنها راه برون‌رفت از مشکلات و چالش‌های کلانشهر تهران به‌عنوان پایتخت سیاسی کشور حضور در فضای جریان‌ها با بهره‌گیری از پیشران‌های ژئوپلیتیکی کلانشهر تهران و دیپلماسی شهری است که نتیجة آن می‌تواند توسعة همه‌جانبۀ این کلانشهر در آینده باشد؛ بنابراین برای هر‌یک از سناریوهای ارائه‌شده راهبردی در‌ادامه ارائه می‌شود.

• اگر همچنان تهران به‌عنوان پایتخت قرار است در کشور خدمات‌‌رسانی کند نیاز است که مسئولان در راستای شهر هوشمند گام بردارند و منابع قدرت را در فضای شهر توزیع کنند تا بتوان به یک شهر ایده‌آل برای یک دهة آینده تهران دست یافت. در این بین، نیاز است با ایجاد دیپلماسی شهری و رابطة خواهرخواندگی با سایر شهرهای موفق در این زمینه حرکت و از تجربة موفق سایر شهرهای پایتختی نیز استفاده کرد.
• برای آنکه شهر تهران از یک سیاه‌چالۀ شهری به یک شهر جهانی تبدیل شود نیاز است که شاخص‌های لازم شهر جهانی به‌خوبی شناسایی و از سوی دیگر، توان و ظرفیت‌های این کلانشهر سنجیده شود و سپس در راستای حرکت به‌سوی شاخص‌های شهر جهانی اقدام کرد تا بدین ترتیب، بتوان از‌طرفی، با بهره‌گیری از دیپلماسی شهری به مناسبات با سایر شهرها پرداخت و وابستگی ژئوپلیتیکی میان تهران و سایر شهرهای منطقه را ایجاد کرد و از طرف دیگر، بتوان با شهر تهران به یک منزلت ژئوپلیتیکی در‌میان شهرهای منطقه دست یافت.
• در‌زمینة بخش مسکن نیاز است که میان همة سازمان‌های دولتی و حکومتی، شرکت‌ها، بانک‌ها و سازندگان شهرک‌های مسکونی و سرمایه‌گذاران یک هم‌افزایی صورت گیرد و با مدیریت یکپارچه و واحد بتوان در‌زمینة ساخت و کنترل قیمت مسکن در کلانشهر تهران اقدام کرد و به نوعی یک سازمان به‌تنهایی نمی‌تواند در‌زمینة مسکن تصمیم‌گیری و اقدام کند، بلکه با مشارکت سایر بازیگران می‌توان در این زمینه در کلانشهر تهران به یک موفقیت دست یافت و از بحران‌های آینده در‌حوزة مسکن جلوگیری کرد.
• مسئولان برای مهار رشد جمعیت در کلانشهر تهران نیاز است که روند رشد تهران را متوقف کنند و زمینه‌های توسعه و امکانات را به سایر مناطق استان تهران منتقل کنند تا توزیع جمعیت در نقاط استان تهران صورت گیرد و از تمرکز جمعیت در کلانشهر تهران جلوگیری شود. هر‌چند رشد قیمت مسکن در کلانشهر تهران این رویداد را فراهم آورده است، در‌طول روز به‌دلیل دستیابی به شغل و درآمد این کلانشهر به یک مرکز رقابت تبدیل شده است. شلوغی شهر تبعات امنیتی-زیستی بسیاری خواهد داشت؛ بنابراین نیاز است با ایجاد اشتغال و سرریز‌شدن سرمایه در سایر شهرستان‌های استان تهران و استان‌های همجوار مانع از مهاجرت‌های بیش از اندازه به این کلانشهر در یک دهة آینده شد.
• بازیگران برای یک هدف باید تلاش کنند و آن ایجاد شرایط زیست در کلانشهر تهران است. اگر شهر تهران صحنة رقابت بازیگران شود و هر‌کدام از بازیگران با قدرتی که در اختیار دارند، بخشی از فضای شهر را از آن خود کنند، آشفتگی در کلانشهر تهران ایجاد می‌شود و شهروندان نسبت به این امر ناخوشایند خواهند شد و درنتیجه، احساس تعلق شهروندان نسبت به شهر تهران پایین خواهد آمد که همین می‌تواند زمینة ناامنی در فضای شهر تهران را در آینده فراهم آورد؛ بنابراین همة بازیگران باید برای یک هدف واحد (زیست‌شهری سالم و پویا) دربارۀ شهر تهران برنامه‌ریزی و از رقابت‌های تنش‌زا در فضای شهر خودداری کنند.
• پیشنهاد می‌شود برای مواجهه با بحران‌های زیست‌محیطی آینده، کلانشهر تهران به‌سمت انرژی‌های نو حرکت کند تا بتوان از ظرفیت‌های دانش و فناوری جدید در این زمینه استفاده کرد که در این زمینه برخی از شهرهای جهانی منطقه اقدام کرده‌اند. حرکت در این زمینه از‌طرفی، مانع تخریب محیط زیست کلانشهر تهران و از طرف دیگر، محیط زیست آن احیا می‌شود.
• با سر ریز‌شدن توسعه و سرمایه به مرکز و پایین شهر تهران و توقف توسعة شمال تهران می‌توان یک توازنی میان منظر شهری تهران ایجاد کرد که این خود این زمینه‌ای می‌شود تا سرمایه‌گذاران جریان سرمایۀ خود را به سایر نقاط شهری (پایین و مرکز تهران) سوق دهند. در این میان، دولت مؤظف است با ایجاد مشوق‌هایی در این خصوص تلاش کند که این می‌تواند از شکل‌گیری تنش‌های آینده در این شهر جلوگیری کند.