شناسایی عوامل مؤثر بر جمع‌آوری کمک‌های خرد مردمی

1. بیان مسئله:

از وظایف اجتماعی افراد یک جامعه، توجه به دیگر اعضای یک جامعه به‌خصوص نیازمندان است. نیکوکاری، انجام کار خیر، دستگیری از نیازمندان و کمک به محرومان از مفاهیمی است که در آموزه‌های دینی و فرهنگ ایرانی تأکید فراوانی بر آن شده است. وجود آیات زیاد قرآن کریم و احادیث فراوان که اشاره مستقیم به این موضوع دارند، در کنار آن اشعار و حکایت‌های بسیار در ادبیات غنی فارسی نشان‌دهندة جایگاه والای کمک به دیگران در سبک زندگی مردم ایران زمین است. ذهنیت افراد که عمدتاً با نگاه به تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه تعیین می‌شود نیز با گردش روزگار و تأثیر رویدادها نسبت به امور خیر متفاوت می‌شود؛ اما عموماً فرایند مثبت را طی کرده و روح نیکوکاری را ماندگار و التزام به انجام کار نیک را همچنان پایدار کرده است(Sargeant, 2004: 185). در کنار نگاه شخصی به این موضوع امروزه نهادهای مردم‌نهاد داوطلبانه با هدف دنبال‌کردن اهدافی غیرانتفاعی در کنار نهادهای دولتی و بخش خصوصی به سرعت درحال توسعه است. نهادهای با محوریت امور خیر که برخی موضوعات و آسیب‌های اجتماعی را در کنار نهادهای دولتی پیگیری می‌کنند، در قالب سازمان‌های غیرانتفاعی، سازمان‌های خیریه، سازمان‌های بشردوستانه و سازمان‌های داوطلبانه ایجاد شده و توسعه یافته‌اند. این مقاله سعی دارد با یک نگاه جامع شاخص‌های مؤثر بر جمع‌آوری کمک‌های خرد مردمی را بررسی کند و براساس نتایج آن، به تعیین فاصله برنامه‌ریزی مطلوب با برنامه‌ریزی کنونی نهادها کمک بزرگی کند.

در ایران اسلامی باوجود تمام مشکلات اقتصادی حاکم بر کل جامعه که تبعات فراوانی حتی بر وضعیت زندگی مردم گذاشته است، فرهنگ کمک به دیگران، کاملاً رایج در بین مردم باقی مانده است و روزبه‌روز به شیوه‌های جدیدتر، مشارکت مردم بیشتر و تأثیرگذارتر می‌شود؛ به‌گونه‌ای‌که براساس سالنامه آماری کمیته امداد امام خمینی به‌عنوان بزرگ‌ترین متصدی یا نهاد در امور خیر ایران، در سال 1401 نسبت به سال 1400 درزمینة کمک‌های خرد، رشد بیش از 30 درصدی مشاهده می‌شود (کمیته امداد امام خمینی، 1402: 165).

در کنار این موضوع نتایج یک پیمایش ملی در اطلس ملی خیر ایران مربوط به سه سال متوالی قبل یعنی 1399 تا 1401 نشان می‌دهند بیش از ۹۰ درصد مردم کشور، هزینه‌ای درزمینة صدقه، نذر و خیرات پرداخت می‌کنند. تقریباً 20 درصد افراد حداقل در یک مؤسسه یا نهاد نیکوکاری عضویت فعال دارند، 60 درصد افراد فقط خودشان کمک می‌کنند و به‌صورت جمعی فعالیت خیر ندارند و تقریباً 70 درصد افراد روش غالب کمک‌های خود را ازطریق کمک نقدی و مالی انجام می‌دهند (اطلس ملی خیر ایران، 1402: 48-42). براساس این آمار می‌توان ادعا کرد یکی از مهم‌ترین شیوه‌های جمع‌آوری کمک‌های مردمی، کمک‌های خرد مردمی است و توجه به موضوع این تحقیق می‌تواند بر حجم زیادی از کمک‌های خیرین تأثیر بگذارد.

نکته مهم دیگر این است که کمک مالی نیکوکارانه و بشردوستانه در همه جای دنیا رواج دارد؛ اما در بررسی ادبیات نظری، سوابقی منسجم دربارة شاخص‌های مؤثر بر جمع‌آوری کمک‌های خرد مردمی به‌خصوص در فرهنگ حاکم بر جامعه‌ای شبیه به ایران دیده نمی‌شود. همچنین در غالب تحقیقات انجام‌شده، هدف اصلی تحقیق جمع‌آوری شاخص نیست؛ بلکه شاخص‌های ارائه‌شده صرفاً در جهت یک فرضیه یا هدفی خاص ارائه شده‌اند. این امر نشان می‌دهد استفاده از روش‌های علمی مرتبط در تحقیقات اجتماعی مانند جمع‌آوری کمک‌های مردمی می‌تواند توجه به این وظیفه مهم اجتماعی از طرف یک عضو از جامعه علمی کشور باشد و همچنین کمکی به نهادهای متصدی این موضوع باشد. این تحقیق با این رویکرد به‌دنبال جواب این سئوالات است:

1. چه عواملی بر جمع‌آوری کمک‌های خرد مردمی مؤثر است؟
2. رتبه‌بندی عوامل شناسایی‌شده مؤثر بر جمع‌آوری کمک‌های خرد مردمی چگونه است؟
3. ادبیات نظری و پیشینه پژوهش

در جهان امروز مشارکت در فعالیت‌های فرهنگی و اقتصادی در کنار دیگر مشارکت‌ها مانند مشارکت‌های سیاسی و اجتماعی به‌عنوان یکی از ملزومات توسعه پایدار شناخته می‌شود (رحیمی و یزدخواستی، 1391: 315). هر جامعه متناسب با نظام فرهنگی خود، نوع ویژه‌ای از مشارکت مردمی را دارد. بر این مبنا در جامعه ایران، غالب اشکال مشارکت‌های مردم در بافت و ساختار ارزش‌های مذهبی صورت گرفته است و اصیل‌ترین احساسات، عواطف و خواست‌های ایرانیان ریشه در باورها و ارزش‌های مذهبی دارد (مسجدجامعی، 1377). مشارکت و یاری‌گری در فرهنگ ایرانی و اسلامی با تأکید بر جنبه‌های روانی و معنوی و رشد شخصیت باعث پیدایش و آفرینش دانش و آگاهی شده است و در از بین بردن دشواری‌ها و گشودن مرزهای بسته به راه‌های تازه کمک می‌کند (آغاز، 1388: 225). یکی از برترین فعالیت‌های مشارکتی که ریشه در فرهنگ اسلامی و ایرانی دارد، کمک‌های خیرخواهانه و مردمی مردم در جهت برخورداری اقشار آسیب‌دیده جامعه از حداقل‌های یک زندگی است؛ البته در نکاه کلان باید بیان داشت کمک‌های خیریه عمومی مردم چه به‌صورت مستقیم و چه ازطریق نهادهای خصوصی در کنار کمک‌های کلان دولتی یکی از مهم‌ترین راهکارهای کاهش فاصله طبقاتی و تحقق اهداف تأمین اجتماعی و فرهنگی قلمداد می‌شود (عرب مازار و زایر، 1397: 9). با این حال، این تحقیق فارغ از اهداف کمک‌های مردمی به‌دنبال این موضوع است که چه عوامل یا شاخص‌هایی بر میزان کمک‌های مردمی مؤثرند. هرچند تقسیم‌بندی علمی از انواع کمک‌های مردمی وجود ندارد، با بررسی شیوه‌های کمک و اهداف نهایی کمک‌ها می‌توان کمک‌های مردمی را در دو گروه کمک‌های خرد و کمک‌های بزرگ یا کلان مردمی تقسیم‌بندی کرد. کمک‌های بزرگ و کلان با سرمایه‌گذاری یا هزینه‌های زیاد با هدف تأمین نیازهای یک نفر یا یک خانواده اعم از نیازهایی مانند تأمین مسکن، سلامتی یک بیمار، تهیه شرایط اشتغال و خودکفایی و آزادی زندانی مقروض انجام می‌پذیرد؛ اما کمک‌های خرد مردمی صرفاً کمک‌هایی با مقیاس کوچک است و انگیزه آن معمولاً‌ بهبود شرایط روزمره افراد نیازمند است. ممکن است این کمک‌های خرد توسط نهادی دولتی یا خصوصی صرف امور بزرگ‌تر هم شود؛ ولی مهم این است که کمک افراد در مقیاس کوچک است.

دربارة نظریه‌ها و انگیزه‌های تبیین‌کنندة کمک‌های خیر، مباحث بسیار پراکنده‌ای در پیشینه مطرح شده‌اند که برخی از آنها بیان می‌شود. نظریه دنیای عادلانه بیان می‌کند قربانیان به هر نحوی مسئول مصیبت خود هستند و ارزش کمتری برای دریافت کمک دارند. نظریه هویت اجتماعی نشان می‌دهند گروه‌های اجتماعی که افراد به آنها تعلق دارند می‌توانند بر نگرش‌ها و رفتار آنها تأثیر بگذارند. نظریه روابط کمکی بین گروهی نشان می‌دهد مردم گاهی‌اوقات به افراد در گروه‌های دیگر به‌عنوان راهی برای اثبات تسلط خود کمک می‌کنند (Chapman, 2022: 1826). نظریه نوع‌دوستی آگوست کنت[1] که معتقد است در هر انسانی دو نیرو یا انگیزه مجزا وجود دارد؛ یکی از آنها معطوف به خود و در تعقیب منافع خود است که خودخواهی است و دیگری معطوف به دیگران و در جهت منفعت دیگران است که نوع‌دوستی است. ازنظر کنت، نوع‌دوستی شالوده زندگی در جامعه است (Scott & Seglow, 2007: 15). نظریه یادگیری اجتماعی بیان می‌کند کمک به دیگران، ریشه در یادگیری گذشته دارد و فرایندهای پاداش - تنبیه و نیز مشاهده الگو بر بروز رفتار انسان تأثیر می‌گذارند (Lippa, 1994: 498). نظریه تصمیم‌گیری لاتانه و دارلی[2] که معتقد است اگر فردی با یک موقعیت اضطراری مواجه شود، مداخله یا عدم مداخله در یک فرایند پنج مرحله‌ای شکل می‌گیرد. رفتار نوع‌دوستانه زمانی شکل می‌گیرد که فرد در مواجهه با حالت‌های اضطراری به تمام مراحل جواب مثبت بدهد؛ یعنی متوجه وضعیت خاص شده باشد، وضعیت را اضطراری تفسیر کرده باشد، مسئولیت را بر عهده گرفته باشد، راه کمک‌رسانی را بلد باشد و با محاسبه پیامدها، تصمیم به مداخله بگیرد (Baron & Byrne, 1997: 366). نظریه همدلی دنیل باتسون[3]، میزان کمک را برحسب توانایی و میزان همدلی تبیین می‌کند و معتقد است افرادی که در مواجهه با وضعیت‌های اضطراری، قادر باشند خود را به‌جای فرد قربانی یا نیازمند بگذارند، محتمل‌تر است اقدام به رفتار نوع‌دوستانه کنند (Deaux, 1993: 288). نظریه هنجار اجتماعی آلوین گولدنر[4] بیان می‌کند باید محبت‌های دیگران را با محبت، باز پس دهیم. به تعبیر دیگر باید به کسانی که به ما کمک کرده‌اند کمک کنیم و اگر می‌خواهیم دیگران به ما کمک کنند باید در حق آنها محبت کنیم. نظریه محیط که بیان می‌کند روابط و ارتباطات با دیگران تأثیر عمده‌ای در رفتار نوع‌دوستانه دارد؛ برای مثال، مطالعات نشان می‌دهد کودکانی که کمک‌کردن را مشاهده کردند، به احتمال زیاد اقدامات مناسبی از خود نشان می‌دهند. براساس این، الگوبرداری از اقدامات نوع‌دوستانه می‌تواند راهی مهم در پرورش اقدامات اجتماعی و دلسوزانه در افراد باشد. نظریه کمک به تسکین احساسات منفی بیان می‌کند دیدن یک شخص دیگر در مشکل باعث ناراحتی و پریشانی ما می‌شود؛ بنابراین، کمک به دیگران باعث می‌شود این احساسات منفی کاهش یابند. نظریه نوع‌دوستی خودمختار فرض می‌کند این احساسات هستند که عمل نوع‌دوستی را ایجاد می‌کنند (احمدی، 1388: 87)

در بخش شاخص‌های تأثیرگذار بر جمع‌آوری کمک‌های مردمی، تقریباً اکثر تحقیقات ارائه‌شده در حوزه جامعه‌شناسی است؛ هرچند باید توجه کرد تمامی این تحقیقات به‌صورت عمومی، شاخص‌های تأثیرگذار کمک در زمینه‌های مختلف را در سطح اجتماع بررسی کرده‌اند. زبیری^[5] و صدیقی^[6] (2019) ضمن بیان چهار گروه عوامل اصلی تأثیرگذار با نام عوامل جمعیتی، اجتماعی و اقتصادی، روانی و رفتاری، تأثیر اتفاقات فصلی و مذهبی را در چگونگی پرداخت‌های خرد بیان می‌کنند. صالحی و علیمحمدی (1397) در پژوهش خود با تأکید بر عوامل مؤثر کار خیر در مسائل امنیتی و دفاعی، شاخص‌های اطمینان و امنیت نسبت به درآمد، باورها و اعتقاد دینی مذهبی، تبلیغات و فرهنگ‌سازی، تجربه و پیشینه کمک، تحصیل ثواب و عمل به دستور الهی، راحتی سازوکار کار خیرخواهانه، شفافیت و عملکرد سازمان‌های متولی و اطمینان از مصرف صحیح مال، عدم تمایل به مال‌اندوزی، هنجار مثبت‌بودن یاری‌رسانی در جامعه، لذت معنوی از کمک (آرامش و حس خشنودی الهی)، مسئولیت‌پذیری و احساس دین به جامعه، مشوق‌های مالیاتی، میزان تأثیرپذیری از افراد خیر، میهن‌دوستی و عرق ملّی و وضعیت مناسب مالی فرزندان را مطرح کردند. یائو^[7] (2015) عوامل مؤثر بر کمک‌های خیرخواهانه را درآمد، سن، وضعیت تأهل، جنسیت، مذهب، تعداد فرزندان، وابستگی به احزاب سیاسی و موقعیت اجتماعی معرفی می‌کند. مارکس^[8] و کارتر^[9] (2014) عوامل مؤثر بر کمک در شرایط رکود اقتصادی را بررسی می‌کنند و عواملی مانند نژاد، جنسیت، میزان درآمد، تجربه، محل سکونت، سن، اندازه خانوار، وضعیت مالیاتی، ثروت خانگی، وابستگی مذهبی، سطح تحصیلات، مالکیت خانه، وضعیت شغلی، وضعیت تأهل و مالکیت رایانه را به‌عنوان عوامل مؤثر معرفی می‌کنند. ویپکینگ^[10] و برزی^[11] (2012) در تحقیق خود یکی از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر کمک را اطمینان نسبت به درآمد اعلام می‌کنند. ویپکینگ در یک مقاله دیگر در سال 2010، سطح تحصیلات را موضوع مهم و تأثیرگذاری بر کمک مردمی معرفی می‌کند. ورهارت^[12] و ون دن پول^[13] (2011) خصوصیات رفتاری غم و نگرانی را از عوامل مؤثر بر میزان کمک می‌دانند. الوین^[14] و فائو^[15] (2010) ویژگی‌‌های افراد خیرخواه را در استرالیا بررسی کرده‌اند و براساس این تحقیق عواملی مانند جنسیت، سن، درآمد، سطح تحصیلات، تعداد فرزند، حس سخاوت، امنیت مالی، مذهبی‌بودن، نگرش مثبت به افراد خیّر و نگرش خوب به مؤسسات خیریه را در میزان کمک مؤثر می‌دانند. ویپکینگ و مس^[16] (2009) وضعیت تأهل و طبقه اجتماعی را دو عامل مهم تأثیرگذار بر میزان کمک معرفی می‌کنند. بکرز^[17] و ولدهیوزن^[18] (2008) در میزان اهدای خون به‌عنوان یک موضوع اهدای مردمی، عواملی را مؤثر می‌دانند که در دو گروه عوامل اجتماعی و آمار کمک قبلی تقسیم‌بندی شده‌اند. بخش اول عبارت‌اند از تفکیک مذاهب و ادیان، درصد مهاجران، ارزش مسکن، درآمد، درصد صاحبان خودرو، درصد رفاه، تراکم آدرس‌ها، درصد فارغ‌التحصیلان دوره متوسطه و دانشگاهی، درصد اشتغال، نقطه جمع‌آوری کمک، هنجارهای اجتماعی. بخش دوم نیز عبارت است از میزان مشارکت در انتخابات و درصد افرادی که عضو یک انجمن هستند. بکرز و شویت^[19] (2008) در تحقیق خود این موضوع را بررسی کردند که یکی از عوامل مؤثر می‌تواند شناخته‌ترشدن افراد در جامعه باشد. ویپکینگ و بکرز (2007) در پژوهشی دیگر باورها و اعتقاد دینی مذهبی، فکرکردن به مرگ، تعداد فرزندان، شاغل‌بودن و درآمد مناسب را عوامل مهمی در جذب کمک‌های مردمی معرفی می‌کنند. لی^[20] و چانگ^[21] (2007) در مقاله خود برخی از خصوصیات فردی مثبت مانند حس همدردی، ترحم و شفقت را از عوامل اصلی در کمک‌های مردمی می‌دانند. گیتل^[22] و تبالدی^[23] (2006) در تحقیق خود موضوع مهم عضویت افراد در سازمان‌های مردم‌نهاد را مدنظر قرار می‌دهند و این عضویت‌ها را در میزان ورود افراد به امور خیرخواهانه مؤثر می‌دانند. شویت و همکاران (2004) نیز در پژوهش خود، موضوع مسئولیت‌پذیری و دین افراد به جامعه را بررسی و آن را موضوعی مهم و تأثیرگذار برای جذب کمک‌های مردمی مطرح کرده‌اند. بنت^[24] (2003) در تحقیق خود، خصوصیات رفتاری، شباهت بین اهداکننده و کمک‌گیرنده و مادی‌گرایی را سه موضوع مهم تأثیرگذار بر میزان کمک اعلام کردند.

3. روش پژوهش

هدف اصلی پژوهش، شناسایی و اولویت‌بندی عوامل مؤثر بر جمع‌آوری کمک‌های خرد مردمی است. با توجه به اینکه نتایج این پژوهش می‌تواند به‌طور مستقیم برای تصمیم‌گیری عملیاتی درخصوص تقویت عوامل تأثیرگذار استخراج‌شده از تحقیق توسط تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران استفاده شود، پژوهش حاضر در دسته تحقیقات کاربردی، از منظر هدف با رویکرد توصیفی - تحلیلی است و همان‌طور که بیان شد با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و اسنادی انجام شده است. روش اسنادی روشی کیفی است که پژوهشگر سعی می‌کند با استفادة نظام‌مند و منظم از داده‌های اسنادی به کشف، استخراج، طبقه‌بندی و ارزیابی مطالب مرتبط با موضوع پژوهش خود اقدام کند؛ بنابراین، در این پژوهش بخشی از اطلاعات لازم برای پاسخگویی به سؤالات ازطریق اسناد و مدارک و گزارش‌های تحقیقی موجود گردآوری شده و بخش دیگر ازطریق مراجعه به خبرگان صورت گرفته‌اند. خبرگان این تحقیق عبارت‌اند از متصدیان امور خیر در شهر مشهد (مانند مسئولان کمیته امداد و چند خیریه مطرح) و خیرین مطرح. در به‌کارگیری تعداد خبرگان، مبنای کار اشباع نظرات بوده است؛ براساس این، جامعه آماری این پژوهش عبارت است از تمام کتاب‌ها و اسنادی که دربارة موضوع بحث‌های نظری و اطلاعات کاربردی داشته‌اند؛ خبرگانی که بتوانند در جمع‌آوری اطلاعات کمک کنند. در این تحقیق پذیرفتنی‌بودن با روایی ورودی‌های پژوهش مانند جمع‌آوری اطلاعات تحقیق‌های گذشته و انتخاب خبرگان برای دریافت اطلاعات و روایی محاسبات و تحلیل‌ها در فرایند انجام تحقیق تأیید می‌شود. انتقال‌پذیری با وصف تفصیلی همه جزئیات سنجیده می‌شود که در این پژوهش سعی شده است یک تصویر مفصل از زمینه‌ای ارائه شود که پژوهش در آن انجام شده است. قابلیت اطمینان در آن با مراجعه به خبرگان در چند مرحله سنجش می‌شود. تأییدپذیری نیز با شفاف‌بودن مراحل تحقیق از جمع‌آوری تا حصول نتایج نهایی با استفاده از روش‌ها و نرم‌افزارهای علمی انجام شده است. باید توجه کرد روش تحلیل سلسله‌مراتبی از دقت و مقبولیت بالایی برخوردار است. علت عمده این موضوع مقایسه انجام‌شده توسط شخص خبره، استفاده از معادلات ریاضی برای وزن‌دهی و اعمال‌نظر اجماع نظرات است.

برای دستیابی به اهداف تحقیق و پاسخ به سؤالات مطرح‌شده، تحقیق حاضر در دو مرحله انجام گرفته است:

مرحله اول یا مرحله شناسایی: در این مرحله، ابتدا شناسایی عوامل ازطریق مطالعات کتابخانه‌ای (مرور ادبیات) انجام شده است و با مطالعه جامع، تحقیقاتی شایان توجه قرار گرفته‌اند که بیست سال پیش نوشته شده‏اند. در ادامه، دریافت نظر خبرگان ازطریق تکنیک دلفی[25] با پرسشنامه باز صورت گرفته است. نتایج این دو بخش پس از یکسان‌سازی و تعدیل به‌عنوان عوامل نهایی اعلام شده‌اند.

مرحله دوم یا مرحله اولویت‌بندی: پس از شناسایی شاخص‌ها، به‌منظور رتبه‌بندی، دربارة این شاخص‌ها پرسش مطرح شده است. در این مرحله سه گام انجام گرفته است. در گام اول، در ادامه استفاده از روش دلفی ازطریق پرسشنامه پنج گزینه‌ای طیف لیکرت[26] که در آن امتیاز هر شاخص از عدد 5 تا 1 عنوان شده است، تمام عوامل توسط خبرگان مجدداً نظرسنجی شده و عوامل با میانگین نمره کمتر از بقیه حذف شده‌اند. در گام دوم، از رویکرد نمودار خویشاوندی[27] استفاده شده است و عوامل مؤثر هم‌خانواده در یک طبقه قرار گرفته‌اند و تمام عوامل شناسایی‌شدة قبلی به‌عنوان زیرشاخص در این طبقات قرار می‌گیرند. نمودار خویشاوندی یا نمودار وابستگی ابزار مفیدی برای استفاده از جمع‌بندی روش دلفی است. به زبان ساده، این نمودار را ابزاری برای جمع‌آوری مقادیر زیادی از ایده‌ها، نظرات، عبارات کلامی و سازماندهی آنها در قالب گروه‌های مشخص براساس روابط طبیعی موجود بین آنها می‌دانند. گام سوم، مرحله اولویت‌بندی نهایی تمام طبقات (عوامل اصلی) و زیرشاخص‌ها است. روش گردآوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل در این گام، پرسشنامه فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی^[28] با مقایسه‌ دوبه‌دو شاخص‌ها، به‌صورت خطی یا ماتریسی و براساس طیف ساعتی[29] است. فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی یکی از معروف‌ترین فنون تصمیم‌گیری چند‌شاخصه است که توسط توماس ال ساعتی در ۱۹۷۰ معرفی شد. این روش هنگامی مفید است که عمل تصمیم‌گیری با چند گزینه و چند شاخص روبه‌رو است یا فرایند تصمیم‌گیری دارای چند لایه درختی است. اساس این روش بر مقایسات زوجی پایدار است و فرایند رتبه‌بندی در روش تحلیل سلسله‌مراتبی دارای مراحل چهار مرحله تهیه درخت تصمیم‌گیری، مقایسات زوجی مبتنی بر طیف ساعتی، محاسبات عددی و تعیین اعتبار داده‌ها و درنهایت تعیین وزن شاخص‌ها است (آذر و رجب‌نیا، 1401: 186). در تمامی محاسبات انجام‌شده از دو نرم‌افزار اکسل و اس‌پی‌اس‌اس[30] استفاده شده است.

4. یافته‌های تحقیق

در مرحله اول پس از جمع‌آوری تمامی شاخص‌ها از منابع کتابخانه‌ای، تعداد 98 شاخص با عناوین مختلف به دست آمد. با توجه به امکان ادغام، تجمیع و استانداردسازی شاخص‌ها، از تعداد 98 شاخص، درنهایت با تعدیل و یکسان‌سازی، تعداد 37 شاخص استاندارد در این بخش استخراج شدند که نام آنها در جدول 1 بیان شده است.

جدول 1: شاخص‌های مرتبط با کمک‌های مردمی براساس منابع کتابخانه‌ای

Table 1: The factors related to public assistance based on library sources

در ادامه مرحله اول پس از استخراج شاخص‌های موجود در پیشینه، در بخش اول دلفی، پرسشنامه‌ای باز بین ده نفر از خبرگان که متصدیان امور خیر در شهر مشهد یا از خیرین مطرح هستند، توزیع و تمام ده مورد آن تکمیل و بررسی شد. گفتنی است خبرگان انتخاب‌شده به تفکیک 3 نفر خانم و 7 نفر آقا بودند؛ 4 نفر از ایشان مدیران و متصدیان امور خیر و 6 نفر از فعالان مرتبط با خیریه‌ها یا خیرین مطرح هستند. براساس اطلاعات این پرسشنامه‌ها تعداد 28 شاخص استخراج شد. همان‌گونه که پیش‌بینی می‌شد به‌علت جامعیت شاخص‌های جمع‌آوری‌شده از پیشینه، تعداد 18 شاخص آن با شاخص‌های جمع‌آوری‌شده از پیشینه تقریباً یکسان بود؛ اما تعداد 10 شاخص از این پرسشنامه‌ها استخراج شد که با شاخص‌های مطرح‌شده در پیشینه همخوانی نداشت. در جدول 2، تمامی شاخص‌ها با توجه به منبع استخراج آنها مشاهده می‌شود.

جدول 2: شاخص‌های مرتبط با کمک‌های مردمی برحسب منبع

Table 2: The factors related to public assistance by sources

در مرحله دوم برای رسیدن به اولویت‌بندی شاخص‌ها، سه گام شایان توجه قرار گرفته است. در گام اول، در ادامه استفاده از روش دلفی ازطریق پرسشنامه طیف لیکرت، تمام عوامل استخراج‌شده مجدداً توسط خبرگان نظرسنجی شدند و میانگین نمره کسب‌شده هر شاخص براساس نظر خبرگان طبق جدول 3 به‌ترتیب استخراج شد.

جدول 3: شاخص‌های مرتبط با کمک‌های مردمی و میانگین نمرات آنها

Table 3: The factors related to public assistance and their average scores

در این مرحله تمام خبرگانی که در مرحله قبل همکاری کرده بودند نیز تکمیل‌کنندة پرسشنامه بودند. ضریب کندال[31] استخراج‌شده برای تعیین میزان توافق بین خبرگان استخراج شد. این عدد براساس خروجی نرم‌افزار اس‌پی‌اس‌اس طبق جدول 4 معادل 501/0 به دست آمده است که عدد خیلی زیادی نیست و درست نصف نمره را کسب کرده است؛ اما درکل نشان‌دهندة توافق نسبی بین خبرگان است و نیازی به انجام مراحل دیگر دلفی و مراجعه مجدد به خبرگان نیست.

جدول 4: خروجی محاسبه ضریب کندال

Table 4: Kendall coefficient calculation output

در ادامه با توجه به مقادیر میانگین نمره کسب‌شده هر شاخص، تمامی شاخص‌های با نمره کمتر از چارک اول یعنی 5/3 حذف شدند و تعداد 7 شاخص از 47 شاخص برای رتبه‌بندی در گام سوم کنار گذاشته شدند. در گام دوم، محقق با استفاده از نمودار خویشاوندی تمام شاخص‌هایی که قرابت محتوایی یا روابط طبیعی دارند را در گروه‌های جداگانه طبقه‌بندی کرده است. جدول 5 نشان‌‌دهندة طبقه‌بندی تمام شاخص‌ها در ذیل هشت طبقه اصلی است که در ادامه زیرشاخص نامیده می‌شود. این طبقه‌ها عبارت‌اند از عوامل مرتبط با جامعه، عوامل مرتبط با منطقه جمع‌آوری، عوامل مرتبط با نوع مکان جمع‌آوری، عوامل تعهد اجتماعی، عوامل اقتصادی، عوامل جمعیت‌شناسی، عوامل روانشناختی و عوامل باورهای دینی. مقصود از نوع مکان، امکان خاص شهری مانند مدرسه، بیمارستان و ایستگاه‌های مترو و اتوبوس است.

جدول 5: طبقات کلی و زیرشاخص‌های مرتبط با کمک‌های مردمی

Table 5: General classes and sub-factors related to public assistance

در گام سوم یا نهایی مرحله دوم، پرسشنامه محقق‌ساخته براساس فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی طراحی و تقسیم شد. متأسفانه در این مرحله به‌دلیل ماهیت پرسشنامه مقایسه دوبه‌دو است، تعداد سؤالات به 110 مورد افزایش یافت و به‌دنبال آن تنها هشت نفر از ده نفر خبره در مرحله قبل اعلام همکاری کردند و درنهایت 7 پرسشنامه نیز تکمیل شد. اطلاعات جمع‌آوری‌شده ابتدا با استفاده از میانگین هندسی تجمیع یافت و وارد مرحله محاسبات شد. تمام محاسبات این مرحله، در نرم‌افزار اکسل انجام گرفته است. اساس تحلیل در روش‌های فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی بر مقایسه‌های زوجی توسط خبرگان استوار است و هرگونه خطا و ناسازگاری در مقایسه عناصر، بر نتیجه نهایی به‌دست‌آمده از محاسبات تأثیر می‌گذارد. براساس این، نرخ ناسازگاری[32] به‌عنوان شاخص میزان سازگاری تعبیه شده است. در صورتی می‌توان به نتایج مقایسه‌ها اعتماد کرد که این مقایسه‌ها سازگار باشند. با توجه به فرایند محاسبه، اگر نرخ ناسازگاری ۱/۰ یا کمتر باشد، مقایسه‌ها سازگار هستند. جدول 6 نرخ ناسازگاری 9 ماتریس روش تحلیل سلسله‌مراتبی در این تحقیق را نشان می‌دهد. همان‌گونه که مشاهده می‌شود، نرخ ناسازگاری همه ماتریس‌ها کمتر از ۱/۰ و حتی 05/۰ است و بر همین اساس می‌توان از نظرات تمام خبرگان برای تحلیل استفاده کرد.

جدول 6: نرخ ناسازگاری ماتریس هریک از طبقات

Table 6: Incompatibility rate of the matrix of each class

پس از ورود داده‌ها و انجام مراحل محاسباتی روش تحلیل سلسله‌مراتبی، وزن طبقه‌های اصلی به شرح جدول 7 استخراج شد. همان‌گونه که مشاهده می‌شود، عوامل باورهای دینی و اقتصادی بیشترین اهمیت را بین طبقه‌ها دارند و عوامل فردی جمعیت‌شناختی و عوامل مرتبط با نوع مکان کمترین اهمیت را در رابطه با موضوع تحقیق دارند.

جدول 7: وزن طبقات اصلی براساس روش تحلیل سلسله‌مراتبی

Table 7: The weight of the main classes based on the analytical hierarchy process method

بر همین اساس، ماتریس تمام طبقات اصلی با توجه به زیرشاخص‌های آنها تحلیل می‌شود. جدول 8 وزن تمام زیرشاخص‌ها را در هریک از طبقات، به‌ترتیب از بااهمیت‌ترین تا کم‌اهمیت‌ترین نمایش می‌دهد.

جدول 8: وزن زیرشاخص‌ها براساس روش تحلیل سلسله‌مراتبی

Table 8: The weight of the sub-factors based on the analytical hierarchy process method

براساس جدول 8 می‌توان 9 زیرشاخص مهم را رتبه اول هریک از طبقه‌ها معرفی کرد؛ با این حال، به‌منظور محاسبه دقیق‌تر بهتر است وزن (اهمیت) هریک از طبقات در وزن هریک از زیرشاخص‌ها ضرب شود تا وزن (اهمیت) نهایی هریک از زیرشاخص‌ها استخراج شود. جدول 9 وزن نهایی تمام زیرشاخص‌ها را بر این اساس نشان می‌دهد. با توجه به اینکه جمع تمام وزن‌ها برابر با یک است، می‌توان علاوه بر وضعیت اهمیت هر زیرشاخص، فاصله هر شاخص تا شاخص دیگر را تحلیل و بررسی کرد.

جدول 9: وزن نهایی تمام زیرشاخص‌ها با توجه به داده‌های جداول 7 و 8

Table 9: The final weight of all sub-factors according to the data of tables 7 and 8

همان‌گونه که مشاهده می‌شود، این اولویت‌بندی نتایج بسیار مهمی را ارائه می‌دهد که نمونه‌هایی از آن در ادامه بیان می‌شوند. ده زیرشاخص اول تقریباً نیمی از وزن کل زیرشاخص‌ها را کسب کرده‌اند؛ بنابراین، توجه به این شاخص‌ها در تصمیم‌گیری‌ها بسیار پراهمیت است. اولین زیرشاخص با وزن بالا یعنی لذت معنوی از کمک (آرامش و حس خشنودی الهی) در کنار شاخص سوم (باورها و اعتقاد دینی مذهبی) و شاخص هفتم (تحصیل ثواب و عمل به دستور الهی) نشان‌دهندة اهمیت فراوان اعتقادات دینی در میزان انگیزه برای کمک است و تصمیم‌گیران نهادهای خیریه باید به این موضوع در تصمیمات خود توجه کنند؛ برای مثال، در تبلیغات خود از ارائه محتوای دینی و اعتقادی غفلت نکنند یا در ایامی مانند ماه مبارک رمضان یا دیگر ایام مذهبی، برخی از فعالیت‌های جمع‌آوری کمک‌ها را متمرکز کنند. همچنین، ده زیرشاخص اول به‌خوبی نشان می‌دهند بیشترین عوامل مؤثر بر میزان کمک، عوامل درونی هستند تا عوامل محیطی؛ بنابراین، پرورش عوامل درونی مانند استفاده از عوامل انگیزشی و تأکید بر موضوعات تربیتی با محور کمک به دیگران در محتواهای آموزشی، تأثیر فراوانی بر تغییر آمارهای میزان کمک خواهند داشت. دو زیرشاخص محیطی مهم در این تحقیق، یکی مربوط به مراجعه به محیط‌های مذهبی برای جمع‌آوری کمک و دیگری شفافیت عملکرد نهادهای متولی بود. مسلماً تهیه گزارش‌های مفید، مختصر و شفاف و اطلاع‌رسانی آن تأثیر بسیار زیادی بر کاهش تبعات خبرهای منفی و شایعات دارد. همچنین، استفاده از امکانات فناوری اطلاعات برای نمایش فرایند یک کمک خیر از اول مسیر (کمک خیر) تا انتهای مسیر (تحویل به نیازمند) برای یک شخص خیر بسیار خوشایند خواهد بود و حس لذت و خیرخواهی و مفیدبودن برای جامعه را دو چندان خواهد کرد؛ موضوعی که امروزه در بسیاری از نهادهای خیریه[33] و صندوق‌های خیریه[34] بزرگ بین‌المللی به‌خوبی مشهود است و شخص خیّر به‌خوبی از مسیر نهایی کار خیر خود آگاه است.

در مقابل این موضوع زیرشاخص‌های مربوط به طبقه فردی جمعیت‌شناختی جزء کم‌اهمیت‌ترین شاخص‌ها محسوب می‌شوند. جالب آن است که متأسفانه بسیاری از قضاوت‌های اجتماعی مبتنی بر تفاوت‌های جمعیت‌شناختی است؛ برای مثال، بیان می‌شود طبقه اجتماعی مرفه‌تر و متأهل‌ها بیشتر کمک می‌کند؛ اما نظر خبرگان این موضوع نشان داد هرچند این زیرشاخص‌ها به‌عنوان عامل تأثیرگذار هستند، توجه زیاد به آنها و برنامه‌ریزی مبتنی بر زیرشاخص‌های آن نباید اولویت اول باشد و احتمال خطا در برخی تصمیم‌گیری‌های مبتنی بر زیرشاخص‌های جمعیت‌شناختی زیاد است.

همچنین، این تحقیق نشان می‌دهد در طبقه اقتصادی، بیش از آنکه درآمد مهم باشد، اطمینان به درآمد مهم است؛ بنابراین، در تصمیم‌گیری انتخاب جامعه هدف باید به میزان درآمد خیلی توجه نشود، بلکه بر منشأ درآمد توجه شود.

5. نتیجه‌گیری و پیشنهادات

یکی از مهم‌ترین شیوه‌های جمع‌آوری کمک‌های مردمی، کمک‌های خرد مردمی است و توجه به این موضوع می‌تواند بر حجم زیادی از کمک‌های خیرین تأثیر بگذارد. بدین ترتیب، این تحقیق با دو هدف تبیین عوامل مؤثر بر جمع‌آوری کمک‌های خرد مردمی و رتبه‌بندی عوامل شناسایی‌شده انجام گرفته است. برای دستیابی به این اهداف تحقیق حاضر در دو مرحله انجام گرفته است. در مرحله اول یا مرحله شناسایی، ابتدا عوامل ازطریق مطالعات کتابخانه‌ای (مرور ادبیات) شناسایی شده‌اند. در این بخش پس از استخراج 98 شاخص، با تعدیل و استانداردسازی تعداد 37 شاخص استخراج شده‌اند. در ادامه با دریافت نظر خبرگان ازطریق یک پرسشنامه باز، تعداد 28 شاخص استخراج شدند که با ادغام این دو گروه با یکدیگر درنهایت در مرحله اول 47 شاخص استخراج شده‌اند. در ادامه در مرحله دوم، ابتدا تعداد شاخص‌ها با توجه به نظر خبرگان و پرسشنامه طیف لیکرت به 40 مورد کاهش یافت. سپس همه شاخص‌ها با استفاده از نمودار خویشاوندی در 8 طبقه تقسیم‌بندی شدند. این طبقات عبارت بودند از شاخص‌های مرتبط با جامعه (با 5 زیرشاخص)، شاخص‌های مرتبط با منطقه جمع‌آوری کمک (با 5 زیرشاخص)، شاخص‌های مرتبط با نوع مکان جمع‌آوری کمک (با 4 زیرشاخص)، تعهد اجتماعی (با 4 زیرشاخص)، شاخص‌های اقتصادی (با 6 زیرشاخص)، شاخص‌های جمعیت‌شناسی (با 5 زیرشاخص)، شاخص‌های روانشناختی (با 6 زیرشاخص) و شاخص‌های باورهای دینی (با 5 زیرشاخص). در آخرین گام از مرحله دوم، تمام طبقات و زیرشاخص‌ها براساس فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی رتبه‌بندی شده‌اند. مهم‌ترین طبقه، طبقه باورهای دینی شد و مهم‌ترین زیرشاخص‌ها، عبارت شدند از لذت معنوی از کمک (آرامش و حس خشنودی الهی)، اطمینان و امنیت نسبت به درآمد، باورها و اعتقاد دینی مذهبی و مسئولیت‌پذیری و احساس دین به جامعه. در بسیاری از تحقیقات گذشته نیز به دو زیرشاخص اطمینان و امنیت نسبت به درآمد و باورها و اعتقاد دینی مذهبی تأکید شده بود؛ اما به دو زیرشاخص دیگر یعنی لذت معنوی از کمک و مسئولیت‌پذیری و احساس دین نسبت به جامعه در متون قبلی کمتر توجه شده بود و تنها در یک تحقیق، یعنی صالحی و علیمحمدی (1397) ذکر شده‌اند. زیرشاخص اطمینان و امنیت نسبت به درآمد در پژوهش‌های زبیری و صدیقی (2019)، لوین و فائو (2010)، صالحی و علیمحمدی (1397) و ویپکینگ و برزی (2012) و زیرشاخص باورها و اعتقاد دینی مذهبی در تحقیق‌های لوین و فائو (2010)، مارکس و کارتر (2014)، صالحی و علیمحمدی (1397)، یائو (2015) و ویپکینگ و بکرز (2007) تأکید شده‌اند. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، پیشنهادات کاربردی که می‌توانند بیان شوند عبارت بودند از عدم غفلت نسبت به تبلیغات با ارائه محتوای دینی و اعتقادی، توجه به مکان‌ها و زمان‌های مذهبی مانند ماه رمضان، پرورش عوامل درونی مانند استفاده از عوامل انگیزشی و تأکید بر موضوعات تربیتی با محور کمک به دیگران در محتواهای آموزشی، استفاده از امکانات فناوری اطلاعات برای نمایش شفاف فرایند یک کمک خیر از کمک خیر تا تحویل به نیازمند و توجه کمتر به زیرشاخص‌های مربوط به طبقه فردی جمعیت‌شناختی. با توجه به اینکه این تحقیق بدون توجه به جزئیات منشأ درآمد و محل هزینه‌کرد انجام گرفته است، توصیه می‌شود در تحقیقات آتی، ابتدا به منشأ درآمد یا جامعه هدف آن توجه شود (برای مثال، در پژوهش‌های آتی همین عنوان تحقیق در جامعه جوانان بررسی شود) و دوم، در جمع‌آوری شاخص‌ها، به محل هزینه‌کرد نیز توجه شود (برای مثال، همین تحقیق در امور خیریه با هدف کمک به تهیه هزینه تحصیلی یا هزینه جهیزیه بررسی شود). همچنین، در پژوهش‌های آتی می‌توان با توجه به معیارها و شاخص‌های استخراج‌شده در کنار شاخص‌های کمی دیگر، یک نظام ارزیابی برای خیریه‌ها در نظر گرفت و براساس آنها این نهادها را رتبه‌بندی کرد. از محدودیت‌های تحقیق نیز می‌توان عدم پاسخگویی به‌موقع در مراجعات متعدد به خبرگان و توجیه‌کردن خبرگان در تکمیل پرسشنامه تحلیل سلسله‌مراتبی نام برد.

[1]. A. Comt

[2] . B. Latane. J. Darle

[3] . D. Batson

[4] . Alvin Gouldner

[5]..  Zubairi

[6] . Siddiqui

[7] . Yao

[8]. Marx

[9] . Carter

[10]. Wiepking 

[11] . Breeze

[12] .Verhaert

[13] .- Van den Poel

[14] .- Lwin

[15]. - Phau

[16] .- Maas

[17] .- Bekkers

[18] . Veldhuizen

[19] . Schuyt

[20] . Lee

[21] . Chang

[22] .Gittell

[23] . Tebaldi

[24] . Bennett

[25] . Delphi method

[26] .  Likert scale

[27] . Affinity Diagram

[28] . Analytic hierarchy process (AHP)

[29] . saaty’s scale

[30]. SPSS

[31] . Kendall's Coefficient of Concordance

[32] . Inconsistency Ratio

[33] . charity organizations

[34] . Endowment funds