نوآوری در حکایت‌های تفسیر کشف‌الاسرار و عدة الابرار

مقدمه

1-1 بیان مسئله

کشف‌الاسرار افزون‌بر بُعد تفسیری و عرفانی، در میان آثار صوفیانه از منظر ادبی، روایی و هنری از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این اثر دربردارندة بیش‌از چهارصد قصه، حکایت و داستان است که باوجود تنوع در فرم، عناصر داستانی و محتوا، در مجموع ساختاری منسجم دارد و به مناسبت‌های مختلف در ذیل آیات ذکر شده‌اند که مجموعه‌ای ارزشمند از اخبار، روایات، حکایت‌های مذهبی، تاریخی، اساطیری، اندرزهای اخلاقی، مفاهیم و لطایف عرفانی، حکمت نظری و عملی، اقوال، اندیشه و جهان‌بینی صوفیانه را به‌کمک شگردهای بیانی، روایی و هنری به تصویر می‌کشند. میبدی با رویکردهای گوناگون از انواع حکایت‌های عرفانی، اخلاقی، واقع‌گرا، خارق‌العاده وکرامات، تمثیل و حکایت‌های تمثیلی در اثر خود بهره گرفته است.

دربارة داستان‌ها و حکایت‌های عارفانه گفته‎شده که «این داستان‌ها جمیع عناصر اساسی داستان مانند: شخصیت، زبان، فضا، طرح، موضوع، محتوا، هدف، ساختمان و... را دارا هستند، چنان‌که با معیارهای امروزی بررسی و نقد و تحلیل و تفسیر ادبیات داستانی و درمقایسه با نیرومندترین داستان‌های کوتاه زمان ما نیز می‌توان بسیاری از آنها را هم‌سنگ و هم‌وزن بهترین آثار داستانی در سراسر جهان دانست و کاملاً معتبر، بی‌نقص، زیبا، عمیق، ماندگار، همیشگی، مؤثر، نافذ و دارای ساختار داستانی عالی و کامل و دقیق» (ابراهیمی، 1377، ص. 67). در پژوهش‌های دیگر «برخورداربودن از ساختار داستانی، توصیف دقیق صحنه‌های داستان، پرداختن به جزئیات، کاربرد زبان گفتار در گفت‌وگوهای شخصیت‌های داستان و نیز ایجاز و اختصار از مهم‌ترین ویژگی‌های داستان‌های نوبت سوم کشف‌الاسرار» شمرده شده است (حسینی، 1383، ص. 11). چنین اظهار نظرهایی لزوم پژوهش‌های دقیق و درخور استناد را یادآور می‌شوند. در همین راستا در مقالة حاضر حکایت‌های کشف‌الاسرار برمبنای ساختار و عناصر داستانی غالب و اثرگذار چون شخصیت‌پردازی، زاویه دید، گفت‌وگو، زمان، صحنه و مکان، موضوع و درون‌مایه دسته‌بندی و سپس تحلیل می‌شوند.

تحلیل و طبقه‌بندی حکایت­ها در پی کشف ‌رابطۀ فرم و محتوای آنها و ارائه و برجسته‌کردن ویژگی‌های قصه‌هاست که در پاسخ به مسئلۀ اصلی پژوهش که نوآوری و خلاقیت میبدی در روایت حکایت‌های کشف الاسرار است فراهم شده است. این موضوع با عنایت به تاریخ تألیف اثر (سدة ششم) و ویژگی‌هایی که برای قصه‌ها و حکایت‌های کهن برشمرده شده است (میرصادقی، 1394، ص. 35-174) سنجیده می‌شود. هرچند انتظار نمی‌رود در گفتمان ادبی و روایی غالب روزگار میبدی و دیدگاه‌های فردی و ایدئولوژیک او تحول گسترده‌ای در قصه‌پردازی دیده شود ظرافت‌ها و جوانه‌های این نوآوری در سدة ششم چشم‌اندازی دقیق‌تر، واقعی‌تر و اصیل‌تر از ویژگی‌ها و جایگاه و کارکرد حکایت‌های تفسیر و تحول قصه و حکایت به دست می‌دهد.

این نوآوری‌ها تلاش میبدی را برای حقیقت‌مانندی و باورپذیری قصه‌ها و انسجام آنها با محتوای فکری و اعتقادی و ایمانی تفسیر نشان می‌دهد و به دریافت بهتر و کامل‌تر تفسیر و درنهایت درک روشن­تری از منظومة فکری نویسنده می‌انجامد.

تحلیل تطبیقی این قصه‌ها با محتوای سور و آیات در هر جلد چشم‌انداز و هدفی است که در گام بعدی از متخصصان حوزة علوم قرآنی و تفسیر به‌دنبال پژوهش حاضر انتظار می‌رود.

1-2. پیشینه تحقیق

دربارة قصه‌پردازی و داستان‌ در کشف‌الاسرار می‌توان به آثار زیر اشاره کرد:

«ساختار حکایات تمثیلی در نوبت سوم تفسیر کشف‌الاسرار» (عادله عاطفی آقایان، 1388)، در این پایان‌نامه ابتدا حکایت‌های تمثیلی معرفی و تعریف و سپس نظام ساختاری این حکایات بررسی شده است؛ «بررسی تطبیقی عناصر داستانی حکایات کوتاه کشف‌الاسرار و جامع‌الستین» (لیلا باقری دابانلو، 1391)، این پایان‌نامه به بررسی عناصر داستان در حکایت‎های کشف‌الاسرار و جامع‌الستین پرداخته و سپس این دو را با داستان‌های مینی‌مال امروزی مقایسه ‎کرده است. از نزدیک‌ترین پژوهش‌ها به مقالۀ حاضر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

«بررسی شیوه‌های داستان‌پردازی میبدی در کشف‌الاسرار جلد 1 و2» (زهرا عالی نژاد، 1392)، در این پایان‌نامه ساختار روایی حکایت‌های کشف‌الاسرار در جلد 1 و 2 بررسی شده است. همچنین به بررسی چند مورد از عناصر داستانی ازجمله شخصیت‌پردازی، زاویۀ دید، گفت‌وگو و درون‌مایه پرداخته شده است؛ «تحلیل عناصر داستانی در حکایات کشف‌الاسرار (براساس جلدهای سوم و چهارم)»، (منیژه بخشی‌زاده، 1396)، این پژوهش به بررسی عناصر داستان ازجمله شخصیت و شخصیت‌پردازی، زاویۀ دید، درون‌مایه، گفت‌وگو، لحن و صحنه در 65 حکایت از حکایت‌های کشف‌الاسرار در نوبت سوم جلدهای سوم و چهارم پرداخته است.

جامعة آماری مقالۀ حاضر برخلاف موارد ذکرشده، جلد پنجم و جلد ششم کشف‌الاسرار را در بر می‌گیرد و پرسش و مسئلة اصلی در آن ارائة نوآوری و خلاقیت‌های میبدی در داستان‌پردازی است.

1-3. روش‌شناسی تحقیق

در این مقاله به‌شیوة توصیفی-تحلیلی و به‌کمک جدول­ها و نمودارها به بررسی ویژگی قصه‌ها و عناصر غالب داستانی در نوبت سوم جلدهای پنجم و ششم تفسیر کشف الاسرار میبدی پرداخته شده است. ویژگی‌ها و عناصر داستانی به‌صورت جداگانه در هر جلد، توصیف، دسته­بندی و سپس تحلیل شده و در آخر مقایسه‌ میان حکایت‎‌های این دو جلد و جمع‌بندی در راستای نشان‌دادن نوآوری‌های میبدی در داستان‌پردازی صورت گرفته است. جامعة آماری پژوهش، 30 حکایت از جلد پنجم و 12 حکایت از جلد ششم را در بر می‌گیرد.  

 

2- بررسی عناصر داستانی در حکایت‌ها

2-1. شخصیت‌پردازی در حکایت‌های کشف‌الاسرار

2-1-1. شخصیت‌پردازی در جلد پنجم

در جلد پنج با 30 حکایت کوتاه و بلند (بیشتر کوتاه) روبه‌رو هستیم. درحدود نیمی از این 30 داستان‌، بیش‌از دو شخصیت حضور دارند؛ گرچه شخصیت‌های اصلی بیشتر یک یا دو نفر هستند. به‌عنوان مثال در حکایت ظالم بصره (میبدی، 1371، ج. 5/284-285) با پنج شخصیت روبه‌رو می‌شویم:

1- مردی که روایتگر داستان است (اصلی) 2- صیاد (فرعی) 3- طبیب (فرعی) 4- صدایی که در خواب با مرد صحبت می‌کند (فرعی) 5- دختر صیاد (فرعی). هر پنج شخصیت نقشی مؤثر در داستان دارند. برخی شخصیت‌ها بی‌‌هیچ توصیفی به‌وسیلة رفتار و گفتارشان به خواننده شناسانده می‌شوند. مثلاً مرد صیاد بادیدن مرد ظالم به‌سرعت دلش به رحم می‌آید و راه علاج مشکلش را به او نشان می‌دهد و از این رهگذر خواننده متوجه می‌شود که با مردی مهربان، دلسوز و درستکار مواجه است. همة این صفات در پس رفتار صیاد درمقابل مرد ظالم نهفته است و خواننده بی‌هیچ توضیح اضافه‌ای آنها را درمی‌یابد. شخصیت دختر صیاد را ازطریق توصیف مرد ظالم (راوی) و همچنین رفتار او می‌شناسیم. به‌تصریح راوی دختر نوجوان پانزده‌ ساله‌ای که درحال‌ خواندن نماز است و با دیدن آنها نمازش را کوتاه می‌کند و از پدر جویای ماجرا می‌شود. تا اینجا شخصیت را ازطریق توصیف راوی شناختیم و اما بعد از این وقتی پدر ماجرا را برای دخترش بازگو می‌کند، دختر بی­درنگ رو سوی آسمان می‌کند و رفع بلا را از خدا می‌خواهد و دعایش در همان دم اجابت می‌شود. از رفتار دختر خواننده متوجه ویژگی‌های شخصیت او می‌شود.

شخصیت‌های مافوق طبیعی که در حکایت‌های کشف‌الاسرار حضور دارند عبارت‌اند از: خداوند، هاتف، ابلیس، فرشتگان.

الف: خداوند

حضور خداوند در بسیاری از حکایت‌های این جلد دیده می‌شود:

در حکایت‌های زاهدی که توکل کرده بود (میبدی، 1371، ج. 5/246)؛ موسی ^(ع) و بلعام باعورا (میبدی، 1371، ج. 5/180-181)؛ دزدیدن عصای موسی^(ع) (میبدی، 1371، ج. 5/635)؛ موسی ^(ع) و خوردن دارو (میبدی، 1371، ج. 5/245-247)؛ سلیمان و بر باد رفتن ردا (میبدی، 1371، ج. 5/231-232).

ب: هاتف

در بعضی حکایت‌ها ندایی غیبی نقش مؤثر در قصه ایفا می‌کند:

«... گوینده‏اى بانگ بر من زد که: الحق الصیّاد و الّا هلک بدنک کلّه ...» (میبدی، 1371، ج. 5/284-285).

«... هاتفى آواز داد که واسطۀ تو تویى، از خود بیرون آى اگر ما را می­خواهى ...» (میبدی، 1371، ج. 5/753-755).

«... از هوای عزّت ندایی شنید که: تستوحشین و انا معک ...» (میبدی، 1371، ج. 5/361).

ج: فرشتگان

حضور فرشتگان نیز در برخی حکایت‎ها دیده می‌شود:

«... آن روز که جبرئیل امین این آیت آورد: «وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ» دریاى حیرت و حرقت مصطفى^(ص) به ‌موج آمد ...» (میبدی، 1371، ج. 5/330-332)

د: ابلیس 

ابلیس از شخصیت­های ضروری و شایان توجه برخی از حکایت‌های عرفانی میبدی در کشف­الاسرار است.

«... و شیطان، سوم ایشان در کار ایستاده دستى به‌ یوسف برد و دیگر دست به زلیخا، هر دو را فراهم کشید، پنداشت که ایشان را به‌هم جمع کرد و به مقصود رسید! برهان حق پدید آمد ناگاه و تلبیس ابلیس همه نیست گشت و تباه ...» (میبدی، 1371، ج. 5/43-73)

پیامبران الهی و پیروانشان نیز در حکایت‌های کشف‌الاسرار میبدی حضور پررنگی دارند. در حکایت‌های:

زاهدی که توکل کرده بود (میبدی، 1371، ج. 5/246)؛ عیسی^(ع) و مرد گازر (میبدی، 1371، ج. 5/179-180)؛ موسى^(ع) و بلعم باعورا (میبدی، 1371، ج. 5/180-181)؛ دزدیدن عصای موسی^(ع) (میبدی، 1371، ج. 5/635)؛ عیسی^(ع) و زن فاجره (میبدی، 1371، ج. 5/41)؛ سلیمان^(ع) و بر باد رفتن ردا (میبدی، 1371، ج. 5/231-232)؛ گریستن پیامبر^(ص) بر آیه‌ای از قرآن (میبدی، 1371، ج. 5/230-232 )

شخصیت‌های انسانی در حکایت‌های کشف‌الاسرار نمود و حضوری بیش‌از سایر دسته‌ها (شخصیت‌های مافوق طبیعی، حیوانات، جانوران، جمادات) دارند.

در برخی حکایت‌ها شخصیت‌ها مبهم و ناشناس هستند و از آنها با عنوان‌های «پیران طریقت، راهب، زاهد، بزرگان دین و ...» یاد می‌شود. کاربرد نام‌های خاص نیز در حکایت‌های کشف‌الاسرار فراوان دیده می‌شود. راوی فرض را بر این گذاشته که خواننده بی‌شک این نام‌ها را می‌شناسد. ازمیان نام‌های پرشماری که در حکایت‌های این جلد و جلدهای دیگر کشف‌الاسرار دیده می‌شود برخی آشناتر (مانند نام‌های پیامبران و یا عارفان شناخته شده) هستند و برخی به‌شدت دیرآشنا و مجهول، با این حال همین‌که نویسنده شخصیت داستانش را با اسم یاد می‌کند باعث می‌شود که خواننده با شخصیت داستان احساس آشنایی و نزدیکی کند.

در بعضی حکایت‌های این جلد جز شخصیت‌های انسانی، جانوران و پدیده‌های طبیعی نیز حضور مؤثر دارند. «جانوران و پرندگان نیز گاهی در این حکایت‌ها در جایگاه شخصیتی داستانی، نقشی برعهده دارند این شخصیت‌های انتزاعی و یک بعدی، به‌گونه‌های مختلف در این حکایت‎‌ها حضور پیدا می‌کنند و گاه نقش تمثیلی و نمادین دارند؛ اما چندان مبهم و پیچیده نیستند» (رضوانیان، 1389، ص. 156). برای مثال در حکایت سفیان ثوری (میبدی، 1371، ج. 5/193-194) یکی از دو شخصیت اصلی یک پرنده است. شخصیت وفادار این پرنده در این حکایت و رابطه و محبتی که بین سفیان ثوری و این پرنده شکل می‌گیرد و به ‌طور کلی حضور این‌قبیل موجودات در حکایت‌های عرفانی نشان‌دهندة اهمیت همة موجودات در عالم و در پیشگاه خداوند است.

در حکایت سلیمان^(ع) و بر باد رفتن ردا (میبدی، 1371، ج. 5/231-232)  «باد» شخصیت مقابل حضرت سلیمان^(ع) است و گفت‌وگوی کوتاهی میان این دو شخصیت شکل می‌گیرد.

2-1-2. شخصیت‌پردازی در جلد ششم

در جلد ششم بیشتر حکایت‌ها دو شخصیت دارد؛ اما در چند حکایت سه، چهار و حتی پنج شخصیت هم حضور دارند: حکایت دختر نمرود و خلیل الله (میبدی، 1371، ج. 6/271-273)؛ مرد بغدادی (میبدی، 1371، ج. 6/356-357)؛ برخورد شبلی با جنید و رویم (میبدی، 1371، ج. 6/527).

 در حکایت‌های این بخش نیز حضور حیوانات و جانوران و تأثیرشان در حکایت را می‌‌توان دید.

«... روباهى را دید که از زخم باران در سوراخ خویش می­شد. عیسى بگریست گفت: یا رب جعلت لهذا الثعلب کنّا و لم تجعل لى! بار خدایا این روباه را جاى پوشش و آرامگاه دادى این ساعت و مرا ندادى! وحى آمد که یا عیسى می­خواهى جایى‌که بدو بازشوى؟ ...» (میبدی، 1371، ج. 6/43-45)

«... ذوالنون مصرى گفت: وقتى بر شط نیل جامه مى‏شستم ناگاه عقربى دیدم عظیم که مى‏آید ... گفت از پى وى مى‏رفتم تا به کناره آب رسید ضفدعى از آب برآمد و پشت خویش فرا داشت تا آن عقرب بر پشت وى نشست از نیل بگذشت ...» (میبدی، 1371، ج. 6/411-412)

در چند حکایت از این بخش پیامبران الهی شخصیت اصلی روایت هستند. برای مثال در حکایت دختر نمرود و خلیل‌الله (میبدی، 1371، ج. 6/271-271) و یا حکایت عیسی^(ع) و مرد توبه‌کار (میبدی، 1371، ج. 6/43-45).

جز پیامبران حضور شخصیت‌های خاص که اغلب نام آنها برای خواننده آشناست و در ذهن او پیش‌زمینه‌ای ایجاد می‌کند که در این 12 حکایت فراوان دیده می‌شود. شخصیت‌هایی مانند ذوالنون، شبلی، جنید، رویم، ممشاد دینوری، سعدون مجنون و داوود طائی صرف نام‌بردن از این شخصیت‌ها حتی اگر خواننده آنها را نشناسد باعث می‌شود که با آنها احساس نزدیکی و آشنایی کند و داستان را باورپذیرتر جلوه می‌دهد. «این نام‌ها، به‌دلیل واقعیت تاریخی آنها، تشخص و تعین بیشتری به شخصیت‌های داستانی می‌بخشد و آنها را واقعی‌تر و ملموس‌تر نشان می‌دهد» (اخلاقی، 1376، ص. 203).

2-1-3. جمع‌بندی و نوآوری در شخصیت‌پردازی

اگرچه حکایت‌های موجود در کشف‌الاسرار میبدی اغلب کوتاه هستند در این حکایت‌ها با داستان‌های پرشخصیتی روبه‌رو می‌شویم. علاوه‌بر اینکه اغلب حکایت‌ها در حضور جماعتی اتفاق می‌افتد و گاه جماعت نقش فعال و پررنگی نیز در پیشبرد داستان ایفا می‌کنند. در برخی حکایت‌های جلد پنج و شش با سه، چهار یا پنج شخصیت مؤثر در داستان نیز روبه‌رو می‌شویم. با وجود کوتاه‌بودن حکایت‌ها، شخصیت‌ها برای خواننده ناشناس باقی نمی‌مانند و بیشتر ازطریق رفتار و گفتارشان و کمتر به‌وسیلة توصیف مستقیم به مخاطب شناسانده می‌شوند. «میبدی در شخصیت‌پردازی از هر دو روش گزارشی و نمایشی استفاده کرده است؛ اما بیشتر از روش نمایشی بهره برده و این می‌تواند معلول حجم کوتاه حکایات باشد که مجال توصیف را از نویسنده گرفته است و شاید هم بتوان گفت نویسنده از تأثیرگذاری روش نمایشی نسبت به گزارشی به‌خوبی مطلع بوده و به‌همین علت شخصیت‌های خود را در عمل نشان داده است» (حسینی، 1383، ص. 109).

گرچه شخصیت‌‌های اصلی غالب حکایت‌ها مرد هستند، حضور مؤثر زنان در برخی حکایت‌ها مشاهده می‌شود. حضور زنان در برخی حکایت‌های این جلد به‌عنوان شخصیت اصلی و یا شخصیت فرعی تأثیرگذار چشمگیر و درخور اعتناست. برای نمونه در حکایت عبدالله مبارک (میبدی، 1371، ج. 5/753-755) نقش شخصیت راهنما و مرشد را یک پیرزن برعهده دارد. در حکایت ظالم بصره (میبدی، 1371، ج. 5/284-285) نیز یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های داستان که گره ماجرا به دست او باز می‌شود یک دختر نوجوان است. چند حکایت نیز در شرح احوال یک عارف زن (رابعه عدویه) نگاشته شده است. حضور پررنگ و پویای شخصیت‌های زن در این حکایت‌ها و نشان‌دادن زنان در نقش‌ شخصیت‌های تأثیرگذار و عبرت‌آموز وجه تمایز حکایت‌های میبدی با بیشتر حکایت‌های عرفانی است. به‌طور عمده می‌توان شخصیت‌های موجود در حکایت‌های کشف‌الاسرار را به این صورت دسته‌بندی کرد: شخصیت‌های مافوق طبیعی، پیامبران و پیروان آنها، شخصیت‌های انسانی و حیوانات، جانوران و جمادات. برخلاف اغلب قصه‌ها که شخصیت‌هایی ایستا و بدون تغییر و دگرگونی دارند در حکایت‎‌های کشف‌الاسرار با شخصیت‌های پویا روبه‌رو می‌شویم. شخصیت‌هایی که در اثر دیدن کرامت یا شنیدن سخنی حکیمانه متحول و دگرگون می‌شوند و راه و رویة دیگری را در پیش می‌گیرند. در برخی حکایت‌ها با شخصیت‌هایی روبه‌رو می‌شویم که با عکس‌العمل‌های به‌جا و به‌موقع شرایط خود و حتی گاه دیگران را تغییر می‌دهند. تعدد شخصیت‌ها و پرداختن به جزئیات شخصیت از نوآوری‌های میبدی محسوب می‌شود. با وجود اینکه در قصه‌ها شخصیت‌ها اغلب به‌صورت کلی معرفی می‌شوند در برخی حکایت‌های کشف‌الاسرار حتی توصیف ظاهر شخصیت‌ها را نیز مشاهده می‌کنیم. شخصیت‌ها در حکایت‌های کشف‌الاسرار برخلاف اغلب قصه‌ها مطلقاً خوب و یا مطلقاً بد نیستند و به شخصیت‌های واقعی نزدیک‌اند.

جدول شمارة 1: شخصیت‌پردازی در جلد پنجم

عنوان، صفحه و حجم حکایت	شخصیت
ابراهیم خواص و جوان یهودی. کوتاه. ۳۳۴	ابراهیم خواص: اصلی، نوعی/ جوان یهودی: اصلی، پویا/ مرید: فرعی
خواص و شیر و پشه. کوتاه. ۵۵۰-۵۵۱	یکی از پیران طریقت: اصلی، همراز/ ابراهیم خواص: اصلی، نوعی
سفیان ثوری و پرنده. کوتاه. ۱۹۳-۱۹۴	سفیان ثوری: اصلی، نوعی/ بلبل: اصلی، نوعی
ظالم بصره. متوسط. ۲۸۴-۲۸۵	ظالم اصلی، ضدقهرمان، قراردادی، پویا/ یکی از بزرگان دین: فرعی، همراز/ صیاد: فرعی، مقابل/ دختر صیاد: فرعی، مقابل/ طبیب: فرعی، مقابل
عبدالله مبارک. متوسط. ۷۵۳-۷۵۵	عبدالله: اصلی، پویا، نوعی/ زن: اصلی، مقابل (راهنما)، نوعی/ پسر جوان: فرعی
لقمان سرخسی. کوتاه. ۲۰۶	لقمان سرخسی: اصلی، نوعی/ بوالفضل سرخسی: اصلی، نوعی
جنید و ملاقات با راهب. کوتاه. ۲۰۷-۲۰۸	جنید: اصلی، نوعی/ راهب: اصلی، پویا/ درویش: فرعی، نوعی/ جماعت حاضر: فرعی، نوعی
پدر و پسر. کوتاه. ۵۳۶	پدر: اصلی، نوعی/ پسر: اصلی، مقابل
رابعه عدویه و خاری در چشم. کوتاه. ۲۲۰	رابعه عدویه: اصلی، نوعی/ حسن بصری: اصلی، نوعی، همراز
رابعه عدویه و دور افتادن از قافله. کوتاه. ۳۶۱	رابعه عدویه: اصلی، نوعی/ خداوند: اصلی
زاهدی که توکل کرده بود. کوتاه. ۲۴۶	زاهد: اصلی، نوعی/ خداوند: اصلی، مقابل/ پیامبر: فرعی، همراز
سفیان ثوری و راهب پرسنده. کوتاه. ۴۲۱	راهب: اصلی، نوعی/ مرد: اصلی، نوعی، همراز/ سفیان ثوری: فرعی، راوی
سلطان محمود و ایاز. کوتاه. ۳۹۴	سلطان محمود: اصلی، نوعی/ ایاز: اصلی، قراردادی/ وزیر: فرعی، مقابل/ ندیمان و خواص: فرعی، مقابل
عابدی که روزه‌خواری می‌کرد. کوتاه. ۶۸۴	ابوبکر اشتنجی: اصلی، نوعی/ مردم شهر: فرعی، مقابل/ یکی از محققان: فرعی
مردی که او را می‌زدند و... . کوتاه. ۳۴۸	مرد: اصلی، قراردادی/ پیر طریقت: اصلی، همراز/ اعوان دیوان خلافت: فرعی، مقابل/ معشوقه: فرعی
مرد گازر و عیسی. کوتاه. ۱۷۹ و ۱۸۰	عیسی: اصلی/ گازر: اصلی/ حواریون: فرعی، نوعی/ دو درویش: فرعی
بلعام باعورا و موسی. کوتاه. ۱۸۰ و ۱۸۱	بلعم باعورا: اصلی، ضدقهرمان/ موسی: اصلی، نوعی/ دیگران: فرعی، مقابل/ نیروهای ماورائی و غیبی: فرعی، همراز
دزدیدن عصای موسی. متوسط. ۶۳۵	موسی: اصلی، نوعی/ خداوند: اصلی، همراز/ اسرائیلیان: فرعی، مقابل
داستان ذوالقرنین. متوسط. ۷۵۲-۷۵۷	ذوالقرنین: اصلی، نوعی/ قوم: اصلی، نوعی، همراز
عیسی و پیر. کوتاه. ۲۰۸-۲۰۹	عیسی: اصلی، نوعی/ پیر: اصلی، نوعی، همراز
عیسی و زن فاجره. کوتاه. ۴۱	عیسی: اصلی، نوعی/ زن: اصلی، مقابل، پویا/ مردم: فرعی، مقابل
موسی و خوردن دارو. کوتاه. ۲۴۵-۲۴۷	عیسی: اصلی، نوعی/ خداوند: اصلی، مقابل/ مردم: فرعی، مقابل
سلیمان و بر باد رفتن ردا. کوتاه. ۲۳۱-۲۳۲	سلیمان: اصلی، نوعی/ باد: اصلی، مقابل/ خداوند: فرعی، مقابل
گریستن پیامبر... . متوسط. ۳۳۰-۳۳۲	پیامبر: اصلی، نوعی/ فاطمه: اصلی، همراز/ جبرئیل: فرعی/ عبدالرحمن: فرعی/ ابوبکر: فرعی/ عمر: فرعی/ امیرالمؤمنین علی ع: فرعی/ صحابه: فرعی
لحظات پایانی عمر پیامبر. کوتاه. ۶۲۴-۶۲۵	پیامبر: اصلی، نوعی/ مردم: فرعی، نوعی/ امیرالمؤمنین ع: فرعی، نوعی
لا فتى الا علی. کوتاه. ۶۶۸-۶۶۹	پیامبر: اصلی، نوعی/ امام علی علیه‌السلام: اصلی، قراردادی/ یاران: فرعی/ سائل: فرعی
داستان یوسف. بلند. ۴۳-۷۳	یوسف: شخصیت اصلی، نوعی/ زلیخا: اصلی، ضدقهرمان، مقابل/ یعقوب: اصلی، قراردادی/ عزیز مصر: فرعی، مقابل/ مرد کنعانی: فرعی، همراز/ زندانبان: فرعی، نوعی/ زنان مصری: فرعی، مقابل/ خداوند: فرعی، همراز
خلعت بخشیدن سلطان محمود. کوتاه. ۲۸۳	سلطان محمود: اصلی، نوعی/ ایاز: اصلی، قراردادی
بومحمد جریری. کوتاه. ۴۲۲	بومحمد: اصلی، نوعی/ فرد ناشناس: اصلی، نوعی
حضرت پیامبر و جابر. کوتاه. ۳۴۷-۳۴۸	پیامبر: اصلی، نوعی/ جابر: اصلی، مقابل/ خداوند: فرعی

 جدول شمارة 2: شخصیت‌پردازی در جلد ششم

عنوان، صفحه و حجم حکایت	شخصیت
عیسی و مرد توبه‌کار. متوسط. ۴۳-۴۵	مرد توبه‌کار: اصلی، نوعی/ عیسی: اصلی، نوعی، همراز/ خداوند: فرعی
دختر نمرود و خلیل‌الله. بلند. ۲۷۱-۲۷۳	دختر نمرود: اصلی، پویا/ نمرود: اصلی، نوعی، مقابل/ ابراهیم: فرعی، نوعی/ مردم: فرعی
سعدون مجنون. کوتاه. ۵۴۸	ذوالنون مصری: اصلی، نوعی/ سعدون مجنون: اصلی، نوعی/ مردم: فرعی
درویشی که از بلا لذت می‌برد. کوتاه. ۶۲	راوی: اصلی، نوعی/ درویش: اصلی، نوعی، مقابل
ذوالنون مصری و عقرب. متوسط. ۴۱۱ و ۴۱۲	ذوالنون: اصلی/ راوی جوان: اصلی، نوعی، پویا/ مار، عقرب و ضفدع: اصلی، مقابل
مرد بغدادی. کوتاه. ۳۵۶-۳۵۷	مرد بغدادی: اصلی، نوعی، پویا/ ملاح: فرعی، همراز/ حاکم: فرعی، قراردادی/ خادم: فرعی/ همراهان: فرعی
مرگ داود طائی. کوتاه. ۲۵۴-۲۵۵	داود طائی: اصلی، نوعی/ مرید: فرعی، همراز
ممشاد دینوری. کوتاه. ۹۰	ممشاد دینوری: اصلی، نوعی/ درویش: فرعی، مقابل
برخورد شبلی با جنید و رویم. کوتاه. ۵۲۷	شبلی: اصلی، نوعی/ جنید: اصلی، مقابل/ رویم: فرعی
جنید و شبلی. کوتاه. ۵۷۳	جنید: اصلی، نوعی/ شبلی: اصلی، نوعی
مرد مسلمان و اسقف رومیان. بلند. ۵۴۴-۵۴۶	مسلمان: اصلی، نوعی/ اسقف: اصلی، پویا/ رومیان: فرعی، مقابل
غلبه وجد بر مردی در راه حج. کوتاه. ۴۸	راوی: اصلی، نوعی/ مرد: اصلی، نوعی

 

نمودار شمارة 1: مقایسة تعداد _حجم_ حکایت‌های جلد 5 و 6 کشف‌الاسرار	نمودار شمارة 2: مجموع حجم حکایات جلد 5 و 6 کشف‌الاسرار

 

2-2. زاویۀ دید در حکایت‌های کشف‌الاسرار

2-2-1. زاویۀ دید در حکایت‌های جلد پنجم

از 30 حکایت جلد پنجم 25 حکایت از زاویۀ دید سوم شخص روایت شده است. در این حکایت‌ها راوی حکایت را نقل می‌کند و در گفت‌وگوها نیز نقش فعال دارد. «داستانی که تماماً با گفت‌وگو نقل شود فاقد نظرگاه است؛ اما همین‌که یک عبارت وصفی به آن اضافه شد _مثل «با لحنی بی‌رحمانه گفت» یا «زن با خباثت زوزه کشید»_ دیدگاهی خاص شروع می‌شود» (اسکولز، 1396، ص. 27). بسیاری از حکایت‌های بررسی‌شده در این بخش نیز به‌وسیلة گفت‌وگو میان شخصیت‌ها بازگو می‌شوند با این وجود نقش راوی را در این حکایت‌ها نمی‌توان نادیده گرفت.

2-2-2. زاویه‌دید در حکایت‌های جلد ششم

از 12 حکایت جلد ششم، 6 حکایت از زاویۀ دید سوم شخص روایت شده است. 3 حکایت از زاویۀ دید اول شخص و 3 حکایت نیز در ابتدا از زاویۀ دید سوم شخص نقل می‌شود و بعد زاویۀ دید به اول شخص تغییر می‌کند. در حکایت سعدون مجنون می‌خوانیم «ذوالنون مصرى گفت: وقتى باران نمیامد و مردم بغایت رنجور بودند ... سعدون مجنون را دیدم گفتم: خلقى بدین انبوهى که مى‏بینى گرد آمده و دست‌هاى نیاز سوى او برداشته چه بود که تو اشارتى کنى؟ گفتا روى بآسمان کرد همین کلمه گفت ...» (میبدی، 1371، ج. 6/548). ابتدا راوی حکایت را شروع می‌کند و سپس نقل روایت را به شخصیت حاضر در داستان می‌سپارد. در ادامه با گفتن کلمة «گفتا» دوباره نقل حکایت را خود به عهده می‌گیرد و گره‌گشایی داستان از زاویۀ دید سوم شخص نقل می‌شود.

2-2-3. جمع‌بندی و نوآوری در زاویۀ دید

زاویۀ دید در داستان اهمیت زیادی دارد به‌ویژه در داستان‌های کوتاه که مجال نویسنده برای رساندن موضوع کمتر است. «اصولاً در قصه‌های مکتوب کهن به پیروی از قصه‌های شفاهی، زاویة دید، زاویة دید راوی است» (رضوانیان، 1389، ص. 71). حکایت‌ها و داستان‌های کتب عرفانی اغلب از زاویۀ دید سوم شخص روایت شده‌ است؛ اما گاه در همین روایت‌ها با مواردی روبه‌رو می‌شویم که از زاویة دید دیگری نقل شده‌«به هنگام تجربة داستان نویسنده معمولاً با استفاده از تدابیر فنی در ارائة نظرگاه، نگرش ما را به رخدادهای ارائه‌شده و تلقی ما را از این رخدادها شکل می‌دهد» (اسکولز، 1396، ص. 27). در کتاب کشف‌الاسرار میبدی معمولاً با حکایت‌های کوتاهی رو­به­رو هستیم که از زاویۀ دید سوم شخص روایت می‌شوند به این صورت که راوی به‌عنوان شاهد ماجرا یا کسی که ماجرا را شنیده است حکایت را با مخاطب در میان می‌گذارد. در برخی حکایت‌ها نیز راوی شخصیت اصلی قصه است و داستان از زاویة دید اول شخص روایت می‌شود. در برخی حکایت‌ها شاهد تغییر زاویۀ ‌دید در حکایت هستیم به این صورت که حکایت از زاویۀ ‌دید سوم شخص شروع می‌شود و در میانه به زاویۀ دید اول شخص تبدیل می‌شود یا برعکس مانند ظالم بصره (میبدی، 1371، ج. 5/284-285)؛ عبدالله مبارک (میبدی، 1371، ج. 5/753-755)؛ رابعه و خاری در چشم (میبدی، 1371، ج. 5/220).

2-3. گفت‌وگو در حکایت‌های کشف‌الاسرار

2-3-1. گفت‌وگو در حکایت‌های جلد پنجم

در 30 حکایتی که در جلد پنجم می‌خوانیم اغلب با گفت‌وگوهای کامل و دو طرفه روبه‌رو می‌شویم. در 26 حکایت از این حکایت‌ها گفت‌وگویی کامل میان دو نفر یا بیشتر شکل می‌گیرد. علاوه‌بر این در بسیاری از حکایت‌ها شاهد تک‌گویی درونی شخصیت‎‌ها هستیم و در این میان تنها یک حکایت است که در آن هیچ‌گونه گفت‌وگویی نمی‌بینیم. «قوی‌ترین عنصر ساختاری حکایت‌های عارفانه گفت‌وگو است. همان پند و اندرز وقتی به منطق مکالمه درمی‌آید به داستانی تأثیرگذار تبدیل می‌شود» (رضوانیان، 1389، ص. 227). در حکایت‌های این فصل داستان‌ها اغلب بر پایة گفت‌وگو شکل گرفته‌اند و می‌توان گفت اصلی‌ترین عنصر در این حکایت‌ها عنصر گفت‌وگو است. همة گفت‌وگوها با دخالت راوی بیان می‌شوند و پیش‌از هر جمله‌ای راوی کلمة «گفت»، «جواب داد»، «پرسید» و ... را به کار می‌برد و جمله را به‌صورت نقل قول از زبان شخصیت‌‌‌های داستان بیان می‌کند:

« ...آنگه گفت: ما در کتب خویش خوانده بودیم که: «الصّدیقُ لا یُخطئ فراستَه» ...» (میبدی، 1371، ج. 5/334).

« ... عیسى^(ع) آن مرد را پرسید که این ساعت چه خیر کردى؟ ...» (میبدی، 1371، ج. 5/179-180).

در برخی حکایت‌ها ازطریق گفت‌وگو اندیشه و عقیدة شخصیت داستان بیان می‌شود:

«... جوان برخاست و به پای شیخ درافتاد و مسلمان گشت آنگه گفت: ما در کتب خویش خوانده بودیم که: «الصّدیقُ لا یُخطئ فراستَه» آمدم و امتحان کردم، گفتم اگر در هیچ طایفه صدّیق صاحب فراست بود در این طایفه بود ...» (میبدی، 1371، ج. 5/334).

«... راهب گفت اى شیخ این تواجد شما بر عموم باشد یا بر خصوص؟ گفت بر خصوص، گفت چون مرد مقهور گشت به چه نیّت بر پاى خیزد، گفت نشانى از حق به دلهاى ایشان رسد بر پاى خیزند، نبینى که جمعى نشسته باشند مهترى درآید همه بر پاى خیزند و به تواضع درآیند، ما را از حق نشانى آید و در آن نشان پیمانى بود وجد ما از آنست، گفتا چه باشد که ایشان را از آن واستاند؟ گفتا خوف خطر و بیم فراق. راهب گفت صدقت یا جنید در انجیل صورت این سعادت دیده‏ایم و خوانده‏ایم، راستست و درست ...» (میبدی، 1371، ج. 5/207-208).

برخی اطلاعات داستان و درون‌مایه نیز در بعضی حکایت‌ها به‌وسیلة گفت‌وگوها به خواننده منتقل می‌شود:

«... گفتم اى شیخ: دوش از شیر بدان عظیمى باک نداشتى و نیندیشیدى امشب از پشه‏اى بدین ضعیفى چرا چندین بنالى؟ جواب داد که دوش ما را از خود فراگرفته بودند از خود بربوده و رقم نیستى بر صفات ما کشیده، از خود بی‌خود گشته و به حق قائم شده و امشب ما را به ما باز دادند تا پشه‏اى بدین ضعیفى ما را اسیر روزگار خود کرد ...» (میبدی، 1371، ج. 5/550-551)

«... آنگه گفت اى عبداللّه آن چشمه که بدان غسل آوردى سر بادیه بود و آن صحرا که آنجا بایستادى زمین عرفات بود و آن خانه که دست برو نهادى خانه کعبه بود ... گفت اى عبداللّه چه تعجّب میکنى بآنک بساعتى چند از مرو به مکّه آمدى؟! آن کس که از مرو به مکّه بساعتى بیاید او را بحقیقت با عرفات و خانه چه کار چنان به که آن دوستان که به عرفات ایستند پیش عرش ایستند و ایشان که گرد خانه طواف مى‏کنند گرد عرش طواف کنند ...» (میبدی، 1371، ج. 5/753-755)

نویسنده در گفت‌وگوها به بیان لحن شخصیت‌ها نیز توجه کرده است و پیش‌از نقل قول از شخصیت داستان، لحن و حالت او را به خواننده گوشزد می‌کند. استفاده از این شیوه حکایت را برای خواننده واقعی و باورپذیر جلوه می‌دهد:

«... درویشى دست بهم وازد، این بیت بر گفت:

ان اثارنا تدل علینا

فانظروا بعدنا الی الاثار ...»             (میبدی، 1371، ج. 5/207-208).

«... لقمان بانگ بر وى زد گفت نامردى مکن آفرینش میدانى تنگ است، پرواز ما را نشاید ...» (میبدی، 1371، ج. 5/206).

«... و با خود مى‏گفتم اى عاجز کى بود که چنان گردى که هر جا که مرادت بود قدم آنجا نهى؟ ...» (میبدی، 1371، ج. 5/753-755).

«... گوینده‏اى بانگ بر من زد که: الحق الصیّاد و الّا هلک بدنک کلّه ...» (میبدی، 1371، ج. 5/284-285).

«... ایاز خدمت کرد و تواضع نمود گفت: چون تو هستى همه جهان آن منست...» (میبدی، 1371، ج. 5/283).

«... با دلى آشفته و جگرى سوخته زندانبان را گفت: سوزم به غایت رسید چکنم؟ ...» (میبدی، 1371، ج. 5/43-73).

توجه به لحن شخصیت‌ها از ویژگی‌های مهم گفت‌وگو در این حکایت‌هاست؛ زیرا نقش مهمی در شخصیت‌پردازی و شناخت شخصیت‌ها دارد. وقتی راوی پیش‌از بیان گفت‌وگو لحن و حالت شخصیت داستان را بازگو می‌کند به خواننده کمک می‌کند که تصور و تصویر دقیق‌تری از شخصیت داشته باشد.

از دیگر ویژگی‌های گفت‌وگو در این حکایت‌ها می‌توان به ایجاد تعلیق در داستان به‌وسیلة گفت ‌وگو اشاره کرد:

«... زلیخا گفت: یا یوسف ما احسن شعرک- اى یوسف نیکو مویى دارى، گفت اوّل چیزى که در خاک بریزد این موى باشد. گفت: اى یوسف نیکورویى دارى، گفت نگاریده حقّ است در رحم مادر. گفت: اى یوسف صورت زیباى تو تنم را بگداخت، گفت شیطانت مدد می­دهد و مى‏فریبد. گفت: اى یوسف آتشى به جانم‏ برافروختى شرر آن بنشان، گفت اگر بنشانم خود در آن سوخته گردم. گفت: اى یوسف کشته را آب ده که از تشنگى خشک گشته، گفت کلید به‌دست باغبان و باغبان سزاوارتر بدان. گفت: اى یوسف خانه آراسته‏ام و خلوت ساخته‏ام خیز تماشایى کن، گفت پس، از تماشاى جاودانى و سراى پیروزى باز مانم. گفت: اى یوسف دستى برین دل غمناک نه و این خسته عشق را مرهمى بر نه، گفت با سیّد خود خیانت نکنم و حرمت بر ندارم ...» (میبدی، 1371، ج. 5/43-73).

«... رسول^(ص) گفت یا على این چه حالست؟ گفت یا رسول اللَّه چون سائل سؤال کرد بر دلم بگذشت که او را قرضى دهم، باز در دلم آمد که پنج درم به وى دهم، باز به خاطرم بگذشت که یک دینار به وى دهم، اکنون روا نداشتم که آنچ به خاطرم فراز آمد و بر دلم بگذشت نکنم، رسول^(ص) گفت: لا فتى الّا على» (میبدی، 1371، ج. 5/668-669).

«... و در روزگار عیسى^(ع) مردى گازر جایى بگذشت، عیسى درو نگریست ... عیسى گفت این مرد همین ساعت از دنیا برود ... حواریان گفتند یا نبىّ اللّه آن ساعت گذشت و مرد زنده است حکم تو از کجا بود. عیسى^(ع) آن مرد را پرسید که این ساعت چه خیر کردى؟ گفت دو درویش را دیدم گرسنه و دو قرص داشتم بایشان دادم، گفت از آن پس چه دیدى؟ گفت پشته‏اى که داشتم در میان آن مارى سیاه بود از آنجا بیرون آمد بندى محکم بر دهن وى نهاده. عیسى گفت: آن قضاء جایز بود صدقه آن را بگردانید و ربّ العزّه در ازل همین حکم کرده که چون بنده صدقه دهد بلا از وى بگرداند» (میبدی، 1371، ج. 5/179-180).

«متون روایی با بهره‌گیری از تأثیرات تعلیق خواننده را به‌صورت تجربی‌تری با حوادث درگیر می‌سازند» (نظری چروده و همکاران، 1397، ص. 13). در مثال‌های بالا نویسنده به‌وسیلة گفت‌وگو وقفه‌ و تعلیقی در داستان ایجاد می‌کند و به این وسیله کششی در مخاطب برای دانستن ادامة داستان ایجاد می‌کند.

2-3-2.  گفت‌وگو در حکایت‌های جلد ششم

در جلد ششم با 12 حکایت روبه‌رو می‌شویم. در 9 حکایت از این 12 حکایت گفت‌گو نقشی اساسی و پررنگ دارد و شاهد گفت‌وگوهای کامل و دوطرفه هستیم. در 3 حکایت باقی مانده نیز گفت‌وگو به‌صورت گفت‌گوی یک‌طرفه و یا تک‌گویی درونی دیده می‌شود. در این حکایت‌ها گفت‌وگو عنصر اساسی داستان است و نمی‌توان آن را از داستان جدا کرد؛ زیرا با حذف آن، دیگر عناصر داستان آسیب می‌بینند. «گفت‌وگو در حکایت‌های عرفانی عنصری فعال است که سبب می‌شود خواننده به‌طور طبیعی به قلمرو احساس و افکار شخصیت‌های داستان راه یابد و داستان از حالت انتزاعی خارج شده و واقع‌نما شود. آنچه در منطق گفت‌وگو قابل اهمیت است، شیوة بیان گفت‌وگو و به‌عبارتی هماهنگی آن با فضا، شخصیت و اندیشة طرف‌های گفت‌وگوست» (رضوانیان، 1389، ص. 229). در حکایت‌های این بخش هم گفت‌وگو کارکردهای مهمی دارد. انتقال درونمایه مهم‌ترین کارکرد گفت‌وگو در حکایت‌های کوتاه این بخش است. در حکایت «عیسی و مردی که از گناهش توبه می‌کرد» (میبدی، 1371، ج. 6/43-45) پیش از شروع گفت‌وگوی عیسی^(ع) و پیرمرد خواننده در جریان درون‌مایه و موضوع حکایت قرار نمی‌گیرد و درون‌مایة حکایت به‌وسیلة گفت‌‌وگو منتقل می‌شود:

«... گفت: یا شیخ ما قصتک؟ قصۀ خویش بگو و از حال خویش مرا خبر ده. پیر گفت: من وقتى گناهى کردم، اکنون چهل سال است تا از آن گناه توبه می­کنم و از حق تعالى عذر مى‏خواهم. عیسى گفت: آن چه گناهست؟ پیر گفت: گناهى که اللّه تعالى بر من بپوشید و ستر کرد تو چه پرسى از آن؟ من آن گناه با کس نگویم مگر که پیغامبرى را بینم از پیغامبران خداى و با وى بگویم. عیسى گفت: پس من پیغامبر خدایم عیسى مریم. با من بگوى! گفت: اى عیسى وقتى بر درگاه ربّ العزّة فضولى کرده‏ام. کارى را که اللّه تعالى خواسته بود و رانده و کرده، گفتم لیته لم یکن، فانا استغفر اللَّه منه منذ اربعین سنة. فارسل عیسى عینیه بالدّموع فقال: انّى ارى اخى هذا یستغفر من ذنب لم یخطر لى ببال» (میبدی، 1371، ج. 6/43-45).

در مجموع در حکایت‌های این بخش گفت‌وگو عنصر مؤثر و پرکاربردی است و بر دیگر عناصر داستان تأثیر مستقیم دارد.

2-3-3. جمع‌بندی و نوآوری در گفت‌وگوها

در حکایت‌های کشف‌الاسرار گفت‌وگو نقش پررنگ و ویژه‌ای دارد. حکایت‌ها همان‌گونه که از ویژگی‌های قصه انتظار می‌رود اغلب برپایة گفت‌وگو شکل گرفته‌اند و گفت‌وگوها بیشتر گفت‌وگوی دوطرفه، به‌صورت پرسش و پاسخ هستند. با این حال نویسنده یا راوی در مواردی از انواع تک‌گویی و حدیث‌نفس استفاده کرده و به حقیقت‌مانندی و صمیمیت قصه افزوده است. شخصیت‌پردازی در این حکایت‌ها اغلب ازطریق گفتار شخصیت‌ها صورت گرفته است و گفت و‌گو که پرکاربردترین عنصر داستانی در این حکایت‌ها است به همراه حدیث نفس و انواع تک‌گویی نقش موثر و پررنگی در روند حکایت‌ها دارند. گفت‌وگوها اغلب بین دو شخص صورت‌گرفته و راوی نیز با بیان کلمه‌هایی مانند: «گفت»، «پرسید»، «جواب داد» ... یا با بیان لحن و حالت شخصیتی که گفت‌وگو از جانب او صورت می‌گیرد در گفت‌وگوها دخالت می‌کند. در حکایت‌های کشف‌الاسرار گفت‌وگوها اغلب خردمندانه و عرفانی است و تعریف زیر دربارۀ برخی حکایت‌های این کتاب صدق می‌کند: «در گروهی از داستان‌ها گفت‌وگوها بیشتر توجه به اندیشة شخصیت‌ها دارد ... در این داستان‌ها صحبت‌ها بیشتر روشنفکرانه و خردمندانه و فلسفی و عرفانی است و اغلب ضرباهنگ واژه‌ها جنبة شاعرانه و ادبی و متکلفانه دارد تا طبیعی و عادی و گفتاری» (میرصادقی، 1394، ص. 614). با این حال گفت‌وگو در حکایت‌های کشف‌الاسرار کارکردهایی چون بیان عقاید، اندیشه و روش شخصیت­های مختلف، دادن برخی اطلاعات داستان به مخاطب، ایجاد تعلیق در داستان، انتقال لحن شخصیت­ها و  انتقال درون‌مایه دارد.

جدول شمارة 3: زاویه دید و گفت‌وگو در جلد پنجم

عنوان	زاویه دید	گفت‌وگو	حدیث نفس	تک‌گویی	گفت‌وگوی یک‌طرفه
خواص و جوان یهودی	سوم شخص	ابراهیم خواص و یکی از مریدان/ جوان یهودی و مرید
خواص و شیر و پشه	اول شخص	یکی از پیران طریقت و شیخی از خواص
سفیان ثوری و پرنده	سوم شخص	...................
ظالم بصره	سوم شخص و اول شخص	یکی از بزرگان دین و ظالم/ طبیب و ظالم/ ظالم و صیاد/ صیاد و دخترش		دختر صیاد
عبدالله مبارک	سوم شخص و اول شخص	زن و عبدالله/ میان زن و پسرش	عبدالله
لقمان سرخسی	سوم شخص	لقمان سرخسی و بوالفضل سرخسی
جنید و ملاقات با راهب	سوم شخص	جنید و راهب
پدر و پسر	سوم شخص	پدر و پسر
رابعه و خاری در چشم	سوم شخص و اول شخص	حسن بصری و رابعه عدویه
رابعه و دور افتادن از قافله	سوم شخص	.......................			خداوند با رابعه
زاهدی که توکل کرده بود	سوم شخص	خداوند و پیامبر روزگار	زاهد
سفیان ثوری و راهب	سوم شخص	راهب و مردی ناشناس
سلطان محمود و ایاز	سوم شخص	سلطان محمود و وزیر			سلطان با ایاز سلطان با حضار
عابد روزه‌خوار	سوم شخص			عابد
مردی که او را می‌زدند و...	اول شخص	پیر طریقت و مرد
مرد گازر و عیسی	سوم شخص	عیسی و حواریون/ بین گازر و عیسی
بلعام باعورا و موسی	سوم شخص	دیگران و بلعام/ موسی و بلعام/ موسی و نیروهای غیبی
دزدیدن عصای موسی	سوم شخص	خدا و موسی
داستان ذوالقرنین	سوم شخص	ذوالقرنین و قوم
عیسی و پیر	سوم شخص	عیسی و پیر
عیسی و زن فاجره	سوم شخص	عیسی و مردم			خداوند با عیسی
موسی و خوردن دارو	سوم شخص	عیسی و مردم/ بین عیسی و خداوند
سلیمان و بر باد رفتن ردا	سوم شخص	سلیمان و باد	سلیمان
گریستن پیامبر...	سوم شخص	عبدالرحمن و فاطمه (س)/ فاطمه (س) و پیامبر (ص)		امام علی ع
لحظات پایانی عمر پیامبر	سوم شخص	پیامبر و مردم		پیامبر (ص)	پیامبر با امیرالمؤمنین
لا فتى الا على	سوم شخص	پیامبر و علی ع			پیامبر با یاران
داستان یوسف	سوم شخص	عزیز مصر و زلیخا/ یوسف و مرد کنعانی/ مرد کنعانی و یعقوب/ یوسف و زلیخا/ زلیخا و زندانیان/ خداوند و یوسف
خلعت بخشیدن سلطان	سوم شخص	سلطان محمود و ایاز
بومحمد جریری	سوم شخص	بومحمد جریری و فردی ناشناس
حضرت پیامبر و جابر	سوم شخص	پیامبر و جابر/ پیامبر و خداوند

 

جدول شمارة 4: زاویه دید و گفت‌وگو در جلد ششم

عنوان	زاویه دید	گفت‌وگو	حدیث نفس	تک‌گویی	گفت‌وگوی یک‌طرفه
عیسی و مرد توبه‌کار	سوم شخص	عیسی و خداوند/ عیسی و مرد توبه‌کار
دختر نمرود و خلیل‌الله	سوم شخص	نمرود و دخترش		دختر	مردم با نمرود
سعدون مجنون	اول شخص و سوم شخص	ذوالنون و سعدون مجنون		سعدون
درویشی که از بلا لذت می‌برد	اول شخص	درویش و راوی
ذوالنون مصری و عقرب	اول شخص	ذوالنون و جوان
مرد بغدادی	سوم شخص	مرد بغدادی و ملاح/ حاکم و جماعت/ حاکم و مرد
مرگ داود طائی	سوم شخص	مرید و داود طائی
ممشاد دینوری	سوم شخص	ممشاد و درویش
برخورد شبلی با جنید و رویم	سوم شخص	رویم و شبلی
جنید و شبلی	سوم شخص	جنید و شبلی
مسلمان و اسقف رومیان	سوم شخص و اول شخص	مسلمان و رومیان/ مسلمان و اسقف/ رومیان و اسقف
غلبه وجد بر مردی در راه حج	اول شخص	راوی و فرد یک پا

 

نمودار شمارة3: مقایسة تعداد گفت‌وگوهای جلد 5 و6 کشف‌الاسرار	نمودار شمارة 4: مجموع گفت‌وگوهای جلد 5 و 6 کشف‌الاسرار
نمودار شمارة 5: مقایسة زاویة دید جلد 5 و6 کشف‌الاسرار	نمودار شمارة 6: مجموع زاویة دید جلد 5 و6 کشف‌الاسرار

 

2-4.  زمان در حکایت‌های کشف‌الاسرار

2-4-1. زمان در حکایت‌های جلد پنجم

در برخی حکایت‌های جلد پنجم اشاره به زمان‌های خاص دیده می‌شود:

«... من از بیم برخاستم بر درختى شدم، تا بامداد بر شاخ‏ درخت مى‏بودم. خواص بخفت و از آن شیر نیندیشید. روز دیگر چون به منزل دیگر فرو آمدیم پشه‏اى برو نشست تا بامداد از اذیت پشه مى‏نالید. گفتم اى شیخ: دوش از شیر بدان عظیمى باک نداشتى و نیندیشیدى امشب از پشه‏اى بدین ضعیفى چرا چندین بنالى؟ ...» (میبدی، 1371، ج. 5/550-551).

«در آن عهد که سفیان ثورى را به تهمتى در حبس باز داشتند بلبلى در قفسى بود، چون سفیان را بدید زار زار سرائیدن گرفت. روزى سفیان آن بلبل را بخرید و بها بداد و دست بداشت تا هوا گرفت. پس از آن در مدت زندگانى سفیان هر روز بیامدى و ناله‏اى چند بکردى آنگه راه هوا گرفتى ...» (میبدی، 1371، ج. 5/193-194).

«پدری که مر پسر خویش را گفت امروز هر چه با مردم گویی و بر زبان خود رانی نماز شام همه با من بگوی و سکنات و حرکات خویش بر من عرض کن. آن پسر نماز شام بجهدی و رنجی عظیم و تکلّفی تمام یک روزه گفتار و کردار خویش با پدر بگفت. دیگر روز همین درخواست کرد ...» (میبدی، 1371، ج. 5/536).

همان‌طور که در مثال‌های بالا می‌بینیم اشاره به زمان در حکایت‌ها کلی و مبهم است؛ اما همین اشاره‌ها به درک خواننده از فضای داستان کمک شایانی می‌کند. «ترتیب به معنای توالی رخدادها در داستان و نظم آنها به‌شیوه‌ای خاص برمبنای پیرنگ ویژه در متن روایی است» (صدری و همکاران، 1402، ص. 49). ترتیب و توالی زمان در روایت‌ها اغلب رعایت‌شده و خواننده در درک زمان اتفاقات دچار ابهام نمی‌شود؛ اما در یک حکایت (میبدی، 1371، ج. 5/753-755) وقایع و اتفاقات، زمان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند و خارج از زمان روی می‌دهند. در این حکایت شخصیت‌های داستان در لحظه‌ای مسافتی طولانی را طی می‌کنند و زمان برایشان معنا و مفهوم معمول را ندارد.

در حکایتی دیگر راوی روایتگر قصه‌ای می‌شود که در گذشته اتفاق‌افتاده و خواننده را با خود همراه می‌کند:

«یکى از بزرگان دین حکایت کند که مردى را دیدم در طواف مى‏گفت: من رآنى فلا یظلم احدا، هر که مرا بیند و حال من باز داند تا بر کس ظلم نکند و ستمکار نبود. گفتم اى جوانمرد در چنین جایگه مثل این سخن نگویند که ذکر و ثنا و دعا گویند، گفت اگر قصّه و سرگذشت خود با تو بگویم مرا معذور دارى؛ مردى بودم از متنعمان بصره، روزگار به غفلت و بیهوده به سر آورده و نفس خود بر پى هوا و شهوت داشته، ناکردنى در شرع مى‏کردم و کردنى فرو مى‏گذاشتم، به جهل و ظلم سر در نهاده و از بطش و قهر حق ناآگاه بوده تا روزى بر کنار شط بر صیادى رسیدم که ماهیى بزرگ صید کرده بود آن ماهى به قهر و ظلم از وى بستدم و از سوز دل و دعاى وى نیندیشیدم چون به خانه باز آمدم آن ماهى بریان کردم و خوردم ناگاه کف دست من سیاه شد …» (میبدی، 1371، ج. 5/284-285).

روایت با دو شخصیت درحال طواف شروع می‌شود و سپس یکی از شخصیت‌ها ماجرایی که در گذشته برایش اتفاق ‌افتاده روایت می‌کند و زمان روایت به کلی تغییر می‌کند.

2-4-2. زمان در حکایت‌های جلد ششم

در حکایت‌های جلد ششم اشاره به زمان‌های خاص کمتر دیده می‌شود. برخی حکایت‌ها در این بخش با کلمة «روزی» شروع می‌شود و با این کلمه به زمان وقوع ماجرا در گذشته اشاره می‌کند.

در حکایت «عالم مسلمان و اسقف رومیان» (میبدی، 1371، ج. 6/544-546) زمان مفهوم خاص و ویژه‌ای به خود می‌گیرد و به معرفی شخصیت اسقف کمک می‌کند:

«یکى از علماء تابعین با لشکر اسلام بغزاة روم رفت و او را به اسیرى گرفتند مدتى در آنجا بماند رومیان را دید روزى که در آن صحرا گرد آمده بودند. سبب آن پرسید گفتند اینجا اسقفى است امام اساقفه که در چهار سال یک بار از صومعه بیرون آید و خلق را پند دهد، امروز میعاد بیرون آمدن اوست ...» (میبدی، 1371، ج. 6/544-546).

زمان در این حکایت در شکل‌گیری شخصیت داستان مؤثر است و در حکایت نقش اساسی و پررنگی دارد.

2-4-3. جمع‌بندی و نوآوری در زمان

بیشتر «وقایع در حکایت‌ها در محیط، فضا، زمان و مکانی نامشخص و مبهم می‌گذرد» (براهنی، 1362، ص. 35). البته در بیشتر حکایت‌های کشف‌الاسرار اشارة کلی به زمان‌های خاص مانند بامداد، شب، نیم‌شب، سحرگاه، نماز شام ... را می‌توان مشاهده کرد. اغلب در حکایت‌ها توالی زمان رعایت شده و اتفاقات پشت سر هم روی می‌دهند؛ اما در برخی حکایت‌ها بازگشت به گذشته را هم مشاهده می‌کنیم.

2-5. مکان و صحنه در حکایت‌های کشف‌الاسرار

2-5-1. مکان و صحنه در حکایت‌های جلد پنجم

برخی حکایت‌ها در جلد پنجم در مکانی خاص اتفاق می‌افتند:

«... ابراهیم خواص در جامع بغداد با جماعتی مریدان گرد آمده جوانی از در مسجد در آمد سخت زیبا و ظریف و نیکو روی...» (میبدی، 1371، ج. 5/334)

«... یکى از بزرگان دین حکایت کند که مردى را دیدم در طواف مى‏گفت: من رآنى فلا یظلم احدا ... مردى بودم از متنعمان بصره، روزگار به غفلت و بیهوده به سر آورده و نفس خود بر پى هوا و شهوت داشته ناکردنى در شرع مى‏کردم و کردنى فرو مى‏گذاشتم به جهل و ظلم سر در نهاده و از بطش و قهر حق ناآگاه بوده تا روزى بر کنار شط بر صیادى رسیدم که ماهیى بزرگ صید کرده بود ...» (میبدی، 1371، ج. 5/284-285).

«...گفتا روز ترویه شبانگاه به دلم درآمد که فردا روز بازار دوستان است و موسم حاجیان که به عرفات بایستند و با خداوند هفت آسمان و هفت زمین مناجات کنند من که ازین حال محروم مانده‏ام بارى در خانه چرا نشینم؟ خیزم به صحرا روم و از محرومى خویش به اللّه تعالى زارم گفتا به صحرا بیرون رفتم و گوشه‏اى اختیار کردم. ... گفتا از وطن خود مى‏آیم و منزلگاهم خانه کعبه است گفتم از خانه کى بیرون آمده‏اى؟- گفت امشب نماز خفتن به سپیجاب‏ کرده‏ام و سنّت به لب جیحون گزارده‏ام و وتر به مکّه خواهم گزارد ...» (میبدی، 1371، ج. 5/753-755).

«آورده‏اند که در بنى­اسرائیل زاهدى از شهر بیرون شد. در غارى نشست که توکّل مى‏کنم تا روزى من بمن رسد ...» (میبدی، 1371، ج. 5/246).

«سفیان ثورى گفت: راهبى دیدم در دیرى نشسته ...» (میبدی، 1371، ج. 5/421).

«یکی از پیران طریقت گفت: در بازار بغداد یکی را دیدم که اعوان دیوان خلافت در وی آویخته بودند و بی‌محابا او را زخم می‏کردند ...» (میبدی، 1371، ج. 5/348).

به­ جز نام‌‌بردن از مکان‌های خاص در برخی حکایت‌ها راوی صحنة ماجرا را برای خواننده توصیف می‌کند و محیط وقوع ماجرا را به  تصویر می‌کشد:

«... مرا در محفّه‏اى نشاندند و به کنار شط بردند همان‌جاى که صیّاد را دیده بودم بپاى وى در افتادم و عذر همى‏خواستم ... مرا برداشتند و به محلّتى دیگر بردند عریشى را دیدم از چوب و برگ خرما فراهم نهاده و در درون آن دخترکى بود به حدّ پانزده ساله در نماز ایستاده چون مرا بدید نماز خود کوتاه کرد تا سلام باز داد ...» (میبدی، 1371، ج. 5/284-285).

«سلیمان پیغامبر با چندان مرتبت و منزلت روزى بر تخت مملکت نشسته بود شادروان دولت گسترانیده جن و انس و طیور صف‌ها کشیده تاج رسالت بر فرق‏ نبوّت نهاده به خاطرش بگذشت که ...» (میبدی، 1371، ج. 5/231-232).

2-5-2. مکان و صحنه در حکایت‌های جلد ششم

در حکایت‌های جلد ششم نیز توصیف مکان و صحنه دیده می‌شود:

«روایت کرده‏اند که عیسى^(ع) سیّاحى کردى. وقتى در بیابانى می­شد باران در ایستاد. خود را جاى پوشش طلب کرد نیافت. روباهى را دید که از زخم باران در سوراخ خویش می­شد. عیسى بگریست گفت: یا رب جعلت لهذا الثعلب کنّا و لم تجعل لى! بار خدایا این روباه را جاى پوشش و آرامگاه دادى این ساعت و مرا ندادى! وحى آمد که یا عیسى می­خواهى جایى‌که بدو باز شوى؟ گفت خواهم، گفت در این وادى شو که آنچه می­خواهى یابى. عیسى در وادى شد پیرى را دید که در نماز بود. آن پیر چون عیسى را بدید، نماز خویش تمام کرد. آنگه به دست اشارت کرد که ما ذا ترید؟ چه می­خواهى؟ عیسى گفت مرا باران گرفت جایى طلب کردم که بدو باز شوم. اینجایم نشان دادند. پیر خطى گرد خود درکشیده بود و در آن دایره نماز می‌کرد و هیچ قطرة باران به وى نمی­رسید ...» (میبدی، 1371، ج. 6/43-45).

توصیف صحنه و محل وقوع ماجرا در حکایت بالا به خواننده امکان تصور دقیق چگونگی وقوع ماجرا را می‌دهد و به باورپذیری حکایت کمک زیادی می‌کند. در حکایت‌های زیر هم توصیف دقیق صحنه‌ها و حالات شخصیت‌ها را به‌وضوح مشاهده می‌کنیم:

«آن ساعت که خلیل را به آتش انداختند و آتش برو بستان گشت او در میان آن ریاض و انوار و ازهار تکیه زده و نظاره صنع الهى می­کرد که دخترى از آن نمرود بر بام کوشک آمد اطلاع بگیرد. خلیل را دید بر آن هیأت در آن تنعم آسوده نشسته روى سوى آسمان کرده گفت یا اله الخیل ما الطفک بخلیلک کن بى لطیفا ...»  (میبدی، 1371، ج. 6/271-273).

«... مریدى از آن وى می­گوید داود را دیدم در حال نزع در خانه خراب در شدت گرما بر خاک افتاده و نیم‌خشتى در زیر سر نهاده و قرآن می­خواند. گفتم یا داود لو خرجت الى الصحراء ما ذا کان ...» (میبدی، 1371، ج. 6/254-255).

با وجود کوتاه‌بودن حکایت‌ها در این جلد توصیف صحنه و مکان به‌صورت دقیق‌تری صورت گرفته است.

«... یکى از علماء تابعین با لشکر اسلام بغزاة روم رفت و او را به اسیرى گرفتند مدتى در آنجا بماند. رومیان را دید روزى که در آن صحرا گرد آمده بودند. سبب آن پرسید گفتند اینجا اسقفى است امام اساقفه که در چهار سال یک بار از صومعه بیرون آید و خلق را پند دهد، امروز میعاد بیرون آمدن اوست. آن مرد مسلمان به آن مجلس حاضر شد. گویند که سى هزار کس از رومیان حاضر بودند اسقف به منبر بر شد خاموش نشسته و هیچ سخن نمى‏گفت و خلق تشنه سخن گفتن وى ...» (میبدی، 1371، ج. 6/544-546).

2-5-3. جمع‌بندی و نوآوری در مکان و صحنه

توصیف صحنه و مکان و یا نام‌بردن از مکان‌های خاص در حکایت‌های کشف‌الاسرار دیده می‌شود. «توصیف فضای پیرامون شخصیت می‌تواند تا حدود زیادی به ساختن شخصیت کمک کند گرچه به‌نظر می‌رسد که در قصه و رمانس، فضا و مکان نقش چندان مهمی ندارد و در برخی از قصه‌ها یا اصلاً ذکری از مکان نیست و یا اگر هم هست بسیار مختصر است» (اخوت، 1371، ص. 136). عمده مکان‌هایی که حکایت‌های کشف‌الاسرار در آنها اتفاق می‌افتند عبارت‌اند از: مسجد، بازار، دیر و کلیسا و خانة کعبه. در برخی حکایت‌ها نیز نام و یا توصیفی از مکانی خاص در میان نمی‌آید و فقط ماجرا نقل می‌شود. با اینکه اغلب قصه‌ها در زمان و مکانی مبهم اتفاق می‌افتند، فراوانی نام مکان‌ها و زمان‌های خاص در حکایت‌های کشف‌الاسرار را نمی‌توان نادیده گرفت و این مسأله تأثیر حکایت‌ها را بر خواننده بیشتر و آنها را باورپذیرتر کرده است. در مواردی پرداختن به جزئیات صحنة وقوع ماجرا به شخصیت‌پردازی کمک کرده و شخصیت را عینی کرده است.

2-6. درون‌مایه و مضمون در حکایت‌های کشف‌الاسرار

2-6-1. درون‌مایه و مضمون در حکایت‌های جلد پنجم

در 30 حکایت موجود در جلد پنجم با مضامین و درون‌مایه‌هایی از این موضوعات روبه‌رو هستیم: شرح و توصیف احوال پیامبران و عرفا، وفای به عهد، تأثیر دعای مظلوم، کشف و کرامت، توبه، ترس از روز حساب و قیامت، همراهی خداوند با بنده، توکل، مذمت عجب و غرور، دفع بلا با صدقه، غلبة هوای نفس و بر باد رفتن ایمان. «عجیب نیست که پیچیدگی‌های اندیشه‌های تازه و نوپای درون یک نظام فلسفی با زبان تمثیل‌های روایی، روشن‌تر و پویاتر بیان می‌شوند» (جبری، 1390، ص. 77). بیان مفاهیم مهم و پیچیده در قالب حکایت و داستان تأثیرگذاری بیشتری دارد و مخاطب را در فهم و پذیرش این مفاهیم یاری می‌کند. می‌توان گفت یکی از اغراض و کارکردهای این حکایت‌ها تسهیل مباحث و مسائل پیچیده است. در میان این حکایت‌ها گاه ماجرایی را می‌خوانیم که باورپذیر نیست و با عقل و منطق سازگار نیست؛ اما نحوة بیان راوی این نوع حکایت‌ها را برای خواننده باورپذیر می‌کند. «اینکه این تحلیل تا کجا با عقل سازگار است یا قابل تأیید و تکذیب است، در درون‌مایة ساختار روایی هیچ تأثیری ندارد» (جبری، 1390، ص. 82). برای مثال می‌توان به حکایت عبدالله مبارک و طی‌الارض او اشاره کرد:

«... گفتا به صحرا بیرون رفتم و گوشه‏اى اختیار کردم و با خود مى‏گفتم اى عاجز کى بود که چنان گردى که هر جا که مرادت بود قدم آنجا نهى؟- درین اندیشه بودم که زنى مى‏آمد میان بسته بسان سیّاحان عصائى به دست گرفته، چون مرا دید گفت: یا عبداللّه دوستان چون از خانه بیرون آیند هم بر در خانه منزل نکنند تو چرا منزل کرده‏اى؟ ... گفتم اى زن تو از کجا مى‏آیى و منزل‏گاهت کجا خواهد بود؟- گفتا از وطن خود مى‏آیم و منزلگاهم خانة کعبه است. گفتم از خانه کى بیرون آمده‏اى؟- گفت امشب نماز خفتن به سپیجاب‏کرده‏ام و سنّت به لب جیحون گزارده‏ام و وتر به مکّه خواهم گزارد. گفتم اى خواهر چون بدان مقام معظّم مقدّس رسى مرا به دعا یاد دار. گفت یا عبداللّه موافقت کن، گفتم همّت من موافقت مى‏کند لکن تن مرا این محل نیست. گفت یا عبداللّه دوستان را همّت بسنده بود، خیز تا رویم. برخاستند و روى به راه نهادند، عبداللّه گفت همى رفتم و چنان مى‏پنداشتم که زمین در زیر قدم من مى‏نوردند. گفتا در ساعت چشمه‏اى آب دیدم، گفت غسلى برآر، غسلى برآوردم، ساعتى دیگر بود صحرایى فراخ دیدم، گفت یا عبداللَه صحراء قیامت یاد کن و حاجتى که دارى از اللّه تعالى بخواه چنان کردم، ساعتى دیگر بود خانه کعبه دیدم و من چنان متحیّر بودم که ندانستم که آن کعبه است. از آنجا به موضعى دیگر شدم، گفت اینجا بیاساى و لختى نماز کن که مقامى بزرگوارست، چند رکعت نماز کردم، از آنجا فراتر شدم، کوهى عظیم دیدم، بر سر آن کوه شدم خلقى عظیم دیدم، گفتم این چه جاى است و این قوم چه قومند؟- گفت نمیدانى اینان حاجیانند که بر مروه ایستاده‏اند و دعا مى‏گویند و تو بر کوه صفایى، گفتم ما نیز آنجا رویم، گفت نه اینجا بنشین که ما آنچه بایست کرد کردیم، آنگه گفت اى عبداللّه آن چشمه که بدان غسل آوردى سر بادیه بود و آن صحرا که آنجا بایستادى زمین عرفات بود و آن خانه که دست برو نهادى خانه کعبه بود. چون این سخن بشنیدم از هیبت بلرزیدم و بى‏هوش شدم، چون به هوش بازآمدم در خود تعجب همى‏کردم، گفت اى عبداللّه چه تعجّب میکنى بآنک به ساعتى چند از مرو به مکّه آمدى؟! آن کس که از مرو به مکّه به ساعتى بیاید او را به حقیقت باعرفات و خانه چه کار؟ ...» (میبدی، 1371، ج. 5/753-755).

در حکایت بالا راوی چند درون‌مایة مختلف را در یک حکایت بیان می‌کند و روایتی را میان روایتی دیگر نقل می‌کند.

2-6-.2 درون‌مایه و مضمون در حکایت‌های جلد ششم

در جلد ششم با مضامینی همچون توبه و درجه و مقام کسی که توبه می‌کند، تأثیر، دعا صبر بر بلا و در درجة بالاتر لذت‌بردن از آن چون از جانب معشوق است، احاطه و تسلط خداوند بر همة مخلوقات، بخشش و کرم بزرگان، قدرت عارفان در تحمل سختی و غلبه بر هوای نفس، مذمت تعریف بی‌جا از دیگران و از این دست موضوعات که جنبة اخلاقی دارند روبه‌رو می‌شویم.

2-6-3. جمع‌بندی و نوآوری در درون‌مایه و موضوع

غالب حکایات کشف‌الاسرار برگرفته از موضوعات عرفانی، مذهبی و اخلاقی است. هر حکایت یک درون‌مایه مرکزی و غالب دارد؛ اما در اغلب این حکایت‌ها درون‌مایه فرعی دیگری دیده می‌شود. ازآنجاکه کتاب کشف‌الاسرار، تفسیر قرآن به زبان و شیوة عرفانی است، درون‌مایه حکایت‌های آن نیز برگرفته از مفاهیم رایج در میان صوفیان است. دربارة برخی از مفاهیمی که درمیان صوفیان رواج دارند چنین گفته‌اند «در نزد صوفیه هفت مقام مشهورتر است و آن مقامات را ابونصر سراج در کتاب اللّمع ذکرکرده و عبارتند از توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توکل و رضا» (سجادی، 1387، ص. 20). درون‌مایه‌ و موضوع حکایت‌ها در هر دو جلد موضوعات اخلاقی و عرفانی است و گاه راوی موضوعات مشابه را در قالب حکایت‌های متفاوت بیان می‌کند.

 

جدول شمارة 5: زمان، صحنه و مکان، درون‌مایه و موضوع

عنوان	زمان	صحنه و مکان	موضوع و درون‌مایه
خواص و جوان یهودی	نامشخص	جامع بغداد	توبة جوان مسیحی با دیدن کرامت.
خواص و شیر و پشه	شب و بامداد	مکان نامشخص	احوالات متفاوت انسان در طول زندگی.
سفیان ثوری و پرنده	نامشخص	نامشخص	وفاداری تا پای جان.
ظالم بصره	نامشخص	در طواف، کنار شط، خانه	اثر آه مظلوم.
عبدالله مبارک	روز ترویه، شبانگاه	عرفات، کعبه، صحرا سپیجاب، جیحون	کرامت‌های اولیاءالله.
لقمان سرخسی	نامشخص	نامشخص	ویژگی‌های مرید.
جنید و ملاقات با راهب	نامشخص	مناجاتگاه موسی در زیارت طور	احوال عارفان.
پدر و پسر	نامشخص	نامشخص	حساب روز قیامت دشوارتر از حساب این دنیاست.
رابعه عدویه و خاری در چشم	نامشخص	نامشخص	رضا به قضای خدا.
رابعه عدویه و دور افتادن از قافله	نامشخص	بادیه	همراهی خداوند با انسان در همه حال.
زاهدی که توکل کرده بود	نامشخص	غار، داخل شهر	توکل به معنای دوری از مردم نیست.
سفیان ثوری و راهب پرسنده	نامشخص	دیر	عملی که باعث عجب و غرور شود ارزشی ندارد.
سلطان محمود و ایاز	نامشخص	نامشخص	عاشق گوش به فرمان معشوق است.
عابدی که روزه‌خواری می‌کرد	ماه رمضان	نامشخص	ورع و غلبه بر هوای نفس.
مردی که او را می‌زدند...	نامشخص	بازار بغداد	مشاهده معشوق درمان همه دردهای عاشق است.
مرد گازر و عیسی	نامشخص	نامشخص	دفع بلا با صدقه.
بلعام باعورا و موسی	نامشخص	نامشخص	اراده خداوند بالای هر اراده‌ای است.
دزدیدن عصای موسی	نامشخص	نامشخص	خداوند همواره پوشاننده گناهان بندگانش است.
داستان ذوالقرنین	نامشخص	نامشخص	آنها که با خدا هستند به سعادت می‌رسند.
عیسی و پیر	نامشخص	نامشخص	جایگاه اولیای الهی.
عیسی و زن فاجره	نامشخص	نامشخص	توبه در اثر دیدن کرامت.
موسی و خوردن دارو	نامشخص	نامشخص	توکل در کنار استفاده از اسباب.
سلیمان و بر باد رفتن ردا	نامشخص	نامشخص	بنده باید همواره خاضع باشد.
گریستن پیامبر...	نامشخص	نامشخص	ترس از عذاب الهی.
لحظات پایانی عمر پیامبر ص	نامشخص	نامشخص	مرگ، بریدی است که به دست همگان می‌رسد.
لا فتی الا على ع	نامشخص	نامشخص	ویژگی‌های جوانمردان، فضایل امیرالمؤمنین ع.
داستان یوسف	نیمه شب و سحر	خانه، کنعان، صومعه، مصر، زندان	عزت تنها در دست خداوند است.
خلعت بخشیدن سلطان	نامشخص	نامشخص	مرید جز مراد نمی‌بیند.
بومحمد جریری	نامشخص	مجلس بومحمد	احوال عارفان.
حضرت پیامبر و جابر	نامشخص	بر در سرای رسول‌الله	مذمت انانیت و جایگاه بلند پیامبر.

 

 

جدول شمارة 6: زمان، صحنه و مکان، درون‌مایه و موضوع در جلد ششم

عنوان	زمان	صحنه و مکان	درون‌مایه و موضوع
عیسی و مرد توبه‌کار	نامشخص	بیابان	مقام توبه‌کاران نزد خداوند.
دختر نمرود و خلیل‌الله	نامشخص	کوشک نمرود	هدایت و شقاوت دست خداوند است.
سعدون مجنون	نامشخص	نامشخص	اجابت دعا.
درویشی که از بلا لذت می‌برد	نامشخص	نامشخص	هرچه از دوست رسد نیکوست.
ذوالنون مصری و عقرب	نامشخص	اشاره به شط نیل	خداوند عطاء خود به خطاء بنده باز نگیرد.
مرد بغدادی	نامشخص	بغداد، شط دجله	در پیشگاه حق هرچه شکسته‌تر باشی عزیزتر هستی.
مرگ داود طائی	نامشخص	خانه	نترسیدن از مرگ و شوق وصال محبوب.
ممشاد دینوری	نامشخص	نامشخص	خوشحالی عارف از مرگ و رسیدن به مشرب حقیقت.
برخورد شبلی با جنید و رویم	نامشخص	نامشخص	تعریف و تحسین موجب فریفته شدن و غرور می‌گردد.
جنید و شبلی	نامشخص	نامشخص	درک عظمت پیشگاه خداوند.
مرد مسلمان و اسقف رومیان	نامشخص	صحرایی در روم	از چهره مؤمن نوری می‌تابد که او را از جمع متمایز می‌کند.
غلبه شوق بر مردی در راه حج	نامشخص	بادیه و سپس در مکه	تکلف کسبی هرگز به جذبات غیبی نمی‌رسد.

نتیجه‌

نمونه‌هایی از حضور شخصیت‌های متعدد، پویا، شخصیت‌پردازی باورپذیر، حضور مؤثر و کارآمد زنان، کاربرد حدیث‌نفس و انواع تک‌گویی، بیان لحن و حالت شخصیت‌ها در گفت‌وگو، استفاده از زاویة ‌دید اول ‌شخص و گاه تغییر زاویة دید و پرداختن به جزئیات صحنه خلاقیت میبدی را در روایت نشان می‌دهد. از قصه‌ها انتظار می‌رود که پیرنگی ضعیف و ساده داشته باشند با این‌ حال در حکایت‌های کشف‌الاسرار نمونه‌هایی را مشاهده می‌کنیم که پیرنگی نسبتاً پیچیده و قوی دارند. پایان برخی حکایت‌ها برای خواننده پیش‌بینی‌نشدنی است، هرچند نمی‌توان گفت پایان این قصه‌ها موجب غافلگیری خواننده می‌شود؛ اما در چند حکایت قصه طوری پیش می‌رود که خواننده پایان آن را حدس می‌زند. نویسنده در برخی حکایت‌ها از شیوة داستان در داستان استفاده کرده و چند ماجرا را در یک حکایت گنجانده است. در برخی حکایت‌ها نیز تعدد موضوع یا مضمون وجود دارد و نویسنده در یک حکایت به درون­مایه‌های متفاوتی می‌پردازد علاوه‌بر ویژگی‌های بیان‌شده که در اکثر حکایت‌ها و قصه‌های کوتاه مشاهده می‌شوند در 4 حکایت از 42 حکایت بررسی‌شده (ظالم بصره، عبدالله مبارک، ذوالنون مصری و عقرب، دختر نمرود و خلیل‌الله) نحوة پرداخت حکایت به‌گونه‌ای است که ازمنظر ساختار به داستان کوتاه نزدیک می‌شود و استفادة دقیق از عناصر داستانی را در این حکایت‌ها می‌توان مشاهده کرد. جوانه‌های این نوآوری در سدة ششم چشم‌اندازی دقیق‌تر، واقعی‌تر و اصیل‌تر از جایگاه، کارکرد ‌و تحول قصه به ‌دست می‌دهد و ظرافت‌های به‌کار رفته و نوآوری‌های هوشمندانه میبدی در زمینه‌ای از عشق و ایمان به حقیقت‌مانندی قصه‌ها و همراهی و همدلی خواننده با راوی یا نویسنده در کشف‌الاسرار می‌انجامد.

پی‌نوشت‌ها

1. حدیث نفس یا خودگویی یا حرف‌زدن با خود، آن است که شخصیت، افکار و احساسات خود را به زبان بیاورد تا خواننده از نیات و مقاصد او باخبر شود (میرصادقی، 1394، ص. 541).
2. تک‌گویی صحبت یک‌نفره‌ای است که ممکن است مخاطب داشته یا نداشته باشد (میرصادقی، 1394، ص. 532).

 

تعداد مشاهده مقاله: 178

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 152