الگوهای شرط در فارسی بر پایه‌ی صورت‌های فعلی

. مقدمه

قابلیت بیان شرط یکی از ویژگی‌های مهم زبان است که امکان ایجاد جهان ممکنی را می‌دهد که هنوز یا وجود ندارد، یا می‌تواند وجود داشته باشد، یا می‌توانست وجود داشته باشد ولی دیگر امکان آن نیست. از این رو، معمولا شرط یکی از مباحثی است که در اغلب کتاب‌ها­ی دستور زبان، از جمله دستورهای فارسی به آن پرداخته‌اند (مانند باطنی 1348، شفائی 1363، خانلری 1355، ماهوتیان 1378، لازار^[1] 1384، حق‌شناس و همکاران 1387، Lambton 1974، روبینچیک[2] 1391). با این حال، گویی در اغلب این منابعِ دستور زبان فارسی دسته‌بندی کاملی از ساختِ دستوری فعل در دو بند شرط و پیامد ارائه نشده است. به‌عنوان نمونه، در برخی از این منابع همچون (جعفری 1390، لازار 1384، ماهوتیان 1378، خانلری 1355) بیان شده است که اگر ساختِ دستوری فعل در بند شرط «التزامی کامل» (گذشته‌ی التزامی یا التزامی نوع دو) باشد، ساختِ دستوری فعل در بند پیامد می­تواند «التزامی، گذشته، بدون پیامد یا تهی (Ø)، یا بدون فعل» باشد. این در‌حالی است که زمان­های دستوری دیگری افزون بر موارد یادشده می‌تواند به کار رود (در بخش تحلیل داده‌ها به آن خواهیم پرداخت). همچنین لازار (1384: 278) در کتاب دستور خود با آوردن نمونه‌یِ «اگر چنا­ن‌چه اجازه می­دید، من درست می­کنم»، به این نکته اشاره می‌کند که اگر جمله تنها بیانگر شرط باشد، وجه فعل پیرو «اخباری» خواهد بود. در‌ صورتی که امکان تولید جمله‌ای با وجه التزامی مانند «اگر چنان­چه اجازه بفرمایید (بدید)، من درست می­کنم» نیز وجود دارد و لازار به آن اشاره نکرده است. شاید یک دلیل‌ِ پنهان ماندن برخی از زمان‌های دستوریِ فعل در ساخت‌های شرطیِ فارسی در منابع موجود نوع داده‌ها و میزان داده‌های گردآوری شده باشد. زیرا در بیشتر منابع، یا داده‌های گفتاری در حاشیه مانده و یا از داده‌های شمی و ساختگی استفاده شده است.

آرونویچ روبینچیک (1391) در تعریف ساخت‌های شرطی می‌نویسد جمله­ی مرکب با پیرو شرط جمله‌ی وابسته‌ای است که شرط انجام عمل در جمله­ی پایه به آن بستگی دارد. صورت­های زمانی به‌کاررفته در بند پایه و بند پیرو در این جمله­های مرکب دلیل اصلی در تفاوت این دو بند است. همان‌ گونه که روبینچیک اشاره می‌کند صورت‌های زمانی ارتباط میان دو بند شرط و پیامد را مشخص می‌کند و با دانستن زمان است که می‌توان به درک درستی از ساخت رسید.

در این پژوهش، ابتدا برای دسته‌بندی اولیه‌ی ساختِ دستوری جمله‌های شرطی فارسی، از دسته‌بندی دکلرک و رید[3] (2001) استفاده می‌کنیم. دکلرک و رید (2001) به چهار حوزۀ مطلق[4] زمانی اشاره می­کند:

1- حوزۀ زمانی «گذشته» پیش از زمان صفر، آغاز و تمام می‌شود؛

2- حوزۀ زمانی «پیشاکنونه»[5] از زمان صفر آغاز و تا زمان صفر ادامه می‌یابد؛

3- حوزه‌ی زمانی «کنونه»[6] که درست در نقطۀ زمانی صفر قرار می­گیرد؛ و

4- حوزۀ زمانی «پساکنونه»[7] که از زمان صفر آغاز می­شود و تا بی­نهایت ادامه دارد.

به این چهار زمان که در حوزۀ مطلق به‌ کار می‌رود «زمان‌های مطلق»[8] می‌گویند. همان‌ گونه که اشاره شد، شامل گذشته، پیشاکنونه، کنونه و پساکنونه است. موقعیت این چهار زمانِ مطلق مستقیماً نسبت به زمان صفر (لحظۀ سخن گفتن) سنجیده می‌شود نه موقعیت‌های دیگر یا زمان دیگر. این چهار زمان مطلق به ترتیب شامل زمان گذشته، حال پیشین[9] یا حال کامل (گذشته‌ی نقلی)، حال و آینده می‌شود.

در این راستا، قصد داریم با بررسی پیکره‌ای برگرفته از گفتار، گفتارِ نوشتاری (چت‌نویسی) و نوشتار معاصر بالغ بر حدود 400 ساخت شرطی از میان بیش از 10000 جمله‌ی موجود در پیکره، مشخص کنیم در کل، چه صورت‌های فعلی از نظر زمان، وجه و نمود‌ در بند شرط و پیامد و چه ترکیب‌هایی در ساخت‌های شرطی وجود دارد. یادآور می‌شود این بررسی تا جایی ادامه یافت که هیچ الگوی تازه‌ای یافت نشد و به تکرار الگوها رسیدیم. به بیان دیگر، از روش اشباع الگوها استفاده شد. همان گونه که دکلرک و رید[10] (2001: 79) می‌نویسند، انتخاب درست صورت­های زمان است که نوع جهان ممکن در شرطی­ها را مشخص می­کند. از این رو، در این پژوهش هدف بررسی صوری شرط است و نه بررسی معنایی آن.

داده­های این پژوهش از گفتار گویشوران فارسی زبان، فایل صوتی ضبط‌شده از کلاس­های درسی دانشگاه، چت‌نوشته­های گروه­های گوناگون در شبکه‌های اجتماعی با گونه­های دوستانه و غیررسمی، گونه‌ی رسمی و داده­های نوشتاری معاصر از حدود 7 کتاب به شرح آشنایی با فرهنگ عامه و اقوام ایرانی، جمال انصاری (1392)، رویا، آئین، اسطوره، آروین مهرگان (1388)، مسئلۀ حجاب، مرتضی مطهری (1392)، جشن­های باستانی ایران با تکیه بر جشن نوروز، حسین آذران (1389)، زبان فارسی 1و2، نظری، فنی و حرفه‌ای، کار و دانش (1378)، مجلۀ دانستنی‌ها، همشهری، دورۀ جدید، شماره 67، 27 آبان (1391)، آشنایی با برخی اصطلاحات و کنایه­های زبان فارسی، سید مهدی ابطهی و حمید آقایی (1395)، گردآوری شده است .

 

2. پیشینۀ پژوهش

ساختِ دستوری فعل در ساخت شرطی در زبان‌های دیگر بررسی شده است. از جمله می‌توان به نارایانان^[11] و همکاران (2009) اشاره کرد. از نگاه این پژوهشگران، دسته­بندی صوری شرطی­ها کاربردی‌تر و سودمند­تر است تا دسته‌بندی معنایی‌شان. آن‌ها شرطی­ها را در انگلیسی به‌لحاظ صوری به 4 نوع تقسیم می­کنند: صفر، یک، دو، و سه. در جدول 1 زمان فعل در هر کدام از این چهار نوع شرطی آمده است:

 

جدول 1- انواع شرطی­ها در زبان انگلیسی (Narayanan et al., 2009)

Table 1- Types of conditionals in English (Narayanan et al, 2009)

نوع	زمان فعل‌ها
0	حال ساده		حال ساده
1	حال ساده		وجه‌نما + مصدر (آینده)
2	گذشته		وجه‌نما + مصدر
3	گذشتۀ پیشین		وجه‌نما + have + قسمت سوم فعل

 

از سویی دکلرک و رید (2006) ساخت­های شرطی انگلیسی را به 3 دستۀ صوری تقسیم کرده­اند: شرطی نوع 1، شرطی نوع 2، شرطی نوع 3. هرچند در این دسته­بندی رابطه­ی یک‌به‌یک ساده­ای میان صورت و معنا وجود ندارد، دکلرک (2000) بیش از 39 تفسیر مختلف برای این سه الگو شناسایی می‌کند.

 دکلرک (1991) بر این باور است که زمان در گزاره­ی زمان­دار، تنها محدود به یک زمان خاص نیست بلکه به نقطه یا بازه­ای از زمان اشاره می‌کند که جز از طریق نقطه‌ی صفر[12] (لحظه‌ی گفتار)[13] شناسایی نمی‌شود. بنابراین، زمان­های دستوری حال و گذشته لزوما زمان[14]حال و گذشته نیستند.

جاناتان بنت[15] (2003: 29) به «پدیده­ی پیشروی زمان»[16] اشاره می­کند. براساس این پدیده زمان‌های گذشتۀ گذشته،[17] گذشتۀ ساده، حال و آینده می‌توانند در ساخت‌های شرطی به زمان‌های دیگری نیز دلالت کنند.

گیبارد (1981: 226)، بر این باور است که شرطی‌های تغییر زمانی[18] یک دسته‌ی دستوری مهم را تشکیل می‌دهند. آنچه از دسته‌بندیِ شرطی‌های زبان فارسی در منابع و پژوهش‌های انجام شده دور مانده است.

در زبان فارسی هم بسیار اتفاق می‌افتد که جمله در ظاهر گذشته است ولی به آینده اشاره دارد، مانند «صبر کن آمدم» در پاسخ به مخاطبی که منتظر است و گفته است «پس کجایی؟ چرا نمیای؟». ترِگیدگو[19] (1980) نیز به این مسئله اشاره کرده و نوشته است گاهی زمان فعل در بند شرط حال است در ‌صورتی ‌که گوینده به رخدادی در آینده اشاره می‌کند، مانند نمونۀ 1:

1. If our next child is a boy, we shall call him John.

همچنین می‌نویسد will در بند شرط، فعل‌ِکمکی آینده نیست بلکه فعل وجه‌نماست و برای بیان خواهش و تمایل به چیزی به‌ کار می‌رود، مانند نمونۀ 2 که به معنای «اگر می‌خواهی با من بیا» است نه «اگر با من خواهی آمد».

2. If you'll just come with me.

در زبان فارسی هم پژوهشگران جنبه­های گوناگون شرط را بررسی کرده­اند، از جمله بررسی نحوی در کار درزی و کبیری (1394)، بررسی رده‌شناختی در کارهای بقایی و نغزگوی کهن (1397) و (1398)، بررسی کاربردشناختی در کار قادری نجف آبادی و همکاران (1398)، بررسی معنایی در کارهای ابن­الرسول، کاظمی نجف­آبادی و کاظمی (1395)، آزاده میرزایی (1399).

از میان پژوهش‌های انجام‌شده تنها برخی به محتوای پژوهش پیش ‌رو تا حدودی مرتبط‌اند. به‌عنوان نمونه، بقایی و نغزگوی کهن (1397) به بررسی زمان دستوری جهان‌های ممکن ساخت شرطی در زبان فارسیِ معاصر پرداخته‌اند و زمان دستوریِ فعل در بند شرط و جزای شرط را در ساخت‌های شرطی فارسی بررسی کرده‌اند. در نهایت، بیان کرده‌اند که اگر زمان دستوری فعل در بند شرط گذشته باشد، شرطی از نوع حقیقی است و اگر زمان دستوری فعل در بند جزای شرط غیرگذشته باشد، شرط به احتمال قوی از نوع باز است. با توجه به این که بررسی جهان‌های ممکنِ ساخت‌های شرطی موضوع این مقاله نیست و در پژوهش دیگری به آن پرداخته‌ایم، به همین مقدار بسنده می‌شود. محمودی گهروئی (2010) در بررسی ترتیب آموزش جمله­های شرطی انگلیسی به زبان­آموزان ایرانی، داده‌های ساختگی را به دو دستۀ محتمل، شامل جمله‌هایی با 28 زمان­ دستوری، و نامحتمل، شامل جمله­هایی با 4 زمان دستوری مختلف تقسیم کرده است. میرزایی (1399) نیز، بر پایۀ پیکرۀ میرزایی و مولودی (2016)، نیز الگوی کرک[20] و همکاران (1985)،  با پژوهشی پیکره‌بنیاد، ساخت‌های شرطی را به لحاظ معنایی به جمله‌های شرطی باز، فرضی، مفروض، لفظی، کارگفتی و تضمنی تقسیم می‌کند. همچنین به ساخت­های شرطی تقابلی، شرطی تقابلی ضمنی، شرطی معکوس، و شرطی دوسویه پرداخته است.

حق‌شناس و همکاران (1387) ساخت­های شرطی را به دو دستۀ ممکن با 6 زیرشاخه و ناممکن با 2 زیرشاخه دسته­بندی کرده‌اند:

1- شرط ممکن:

1-1- حال التزامی - حال اخباری / آینده

2-1- حال اخباری - حال اخباری/ آینده/ امر

3-1- گذشته­ی استمراری – امر

4-1- گذشته­ی ساده - حال اخباری/ آینده/ امر

5-1- گذشته‌ی  نقلی - حال اخباری/ آینده/ امر/ حال‌پیشین

6-1- التزامی کامل - گذشته­ی نقلی/ حال اخباری / آینده

2- شرط ناممکن:

1-2- گذشته‌ی استمراری - گذشته‌ی استمراری

2-2- گذشته­ی بعید - گذشته­ی استمراری/ بعید

وحیدیان کامیار (1364)، ساخت­های شرطی را با توجه به نوع فعل به دو دسته­ی محتمل و نامحتمل و  36 ساختِ دستوری تقسیم کرده است. اما ثمره (1372) شرط در فارسی را در 4 دسته‌ قرار می‌دهد:

1- شرطی که احتمال وقوعش در زمان حال هست: بند شرط (حال التزامی) + بند پیامد (حال اخباری)

2- شرطی که احتمال وقوعش در زمان حال، ناممکن است: بند شرط (گذشتۀ استمراری) + بند پیامد (گذشتۀ استمراری)

3- شرطی که احتمال وقوعش در گذشته وجود داشته اما به دلیل محقق‌ نشدن شرط، به وقوع نپیوسته است: بند شرط (گذشتۀ استمراری/ گذشتۀ بعید) + بند پیامد (گذشتۀ استمراری/ گذشتۀ بعید)

در داده‌های این پژوهش زمان‌های دستوری دیگری نیز افزون بر آن‌چه ثمره در شرطی 3 بیان کرده مشاهده شد که در بخش تحلیل داده‌ها با آوردن نمونه برای هر یک به آنها خواهیم پرداخت.

4- شرطی که احتمال وقوعش در آینده بسته به برآورده‌ شدن شرط است: بند شرط (گذشته) + بند پیامد (حال اخباری/ امر)

در شرطی نوع 4 در دسته‌بندی ثمره نیز همانند شرطی نوع 3، صورت‌های دیگری وجود دارد که ثمره به آن‌ها اشاره نکرده است. از این رو، در بخش تحلیل داده‌ها با آوردن نمونه‌هایی گسترده‌تر به این موارد نیز خواهیم پرداخت.

بنابراین، ضروری به‌نظر می‌رسد که در پژوهشی جداگانه با گردآوری داده‌ها و شواهد واقعی به تحلیل ساخت‌های شرطی به لحاظ صوری پرداخت. پیرو این ضرورت، در این پژوهش بر آنیم تا با تحلیل داده‌های واقعی، در نهایت به یک دسته‌بندی جامع از صورت فعل در ساخت‌های شرطی فارسی برسیم.     

 

3. تحلیل داده­های پژوهش

پس از بررسی ساخت‌های شرطی برگرفته از پیکرۀ گردآمده، با توجه به پیشینۀ پژوهش و به‌ویژه الگوی دکلرک و رید (2001)، و به دلیل حجم بالای مقاله از تکرار جداگانه‌ی آن پرهیز شد، دو دسته مشخص شد: 1- شرط بر پایۀ صورت فعل بند شرط؛ 2- شرط بر پایۀ صورت فعلِ بند پیامد. در ادامه، به هر یک خواهیم پرداخت.

 

1-3. شرط بر پایۀ صورت فعل در بند شرط

از میان حدود 400 جمله­ی شرطیِ استخراج‌شده، تعداد 10 ساخت دستوری مختلف برای فعل در بند شرط یافت شد: 1- حال ناتمام،[21] 2- حال ناتمام درلحظه،[22] 3- حال پیشین،[23] 4- حال پیشین ناتمام،[24] 5- حال التزامی، 6- گذشته‌‌، 7- گذشتۀ ناتمام،[25] 8- گذشتۀ ناتمام درلحظه،[26] 9- گذشتۀ پیشین،[27] 10- التزامی کامل. در مجموع، با این 10 ساختِ دستوری در بند شرط، [28]4+44 نوع ساخت شرطی با ساخت‌های دستوری مختلف در بند پیامد یافت شده است که در جدول 2 با بیان بسامد وقوع هر یک آمده است:

 

 

جدول 2- دسته‌بندی شرطی‌ها بر پایۀ ساختِ دستوری فعل در بند شرط

Table 2- Classification of conditionals based on tense in conditional clause

شماره	صورت فعل در بند شرط	صورت فعل در بند پیامد	بسامد وقوع
1	حال ناتمام	حال ناتمام 1-1. اگر منظورتون خریدشون هست، به‌صورت اینترنتی می­تونید[29] همه رو سفارش بدید.	26
		حال پیشین 2-1. هنر رو اگه بچه­های ما می­رن دنبال غزلیات ادبی، به گمانم راه­و گم کرده­ند.	1
		حال التزامی 3-1. اگه لازمه فایل وورد هم بفرستم.	37
		التزامی کامل 4-1. امروز اگه میشه دو و نیم کلاس داشته باشیم.	2
		امر/ نهی 5-1. اگه میشه،  اسم فیلم­و بگید لطفا. 6-1. اگه می­خوای این­جوری بیای دادگاه، نیا.	24
		گذشته 7-1. اگر منظورتان دانشگاه فرهنگیان هست، شرط معدل نداشت.	2
2	حال ناتمام در لحظه‌	حال ناتمام 1-2. اگه زندگیت داره با یه دل­خوشی کوچیک می­ره جلو، تو خوشبختی.	1
3	حال پیشین	حال ناتمام 1-3.  اگه بهونه آوردن برات عادی شده توانایی تصمیم­گیری ازت گرفته می­شه.	6
		حال پیشین 2-3. اگر آمپول زده­اید که هنور دارو فرصتی برای تاثیر نداشته.	6
		حال التزامی 3-3. بنابراین اگر کسی کتاب را جدی گرفته­است، باید چم و خم حوزه­ی کتاب را بشناسد، وگرنه به احتمال زیاد زباله به خوردش می­دهند.	5
		امر 4-3. اگه شکست خورده­ی، اینو نگاه کن.	3
		گذشته 5-3. اگه خودشون تصمیم گرفته­اند که مولفا رو نپذیرن، پس چرا اولش زنگ زد گفت اسم­تونو تیک می­زنم.	1
		گذشته‌ی ناتمام 6-3. اگر در محلی شخص مجرم یا محکوم به اعدام وجود نداشته، خود مردم یک شخص بدقیافه و کوتاه قد یا دراز قد و ... را حاکم می­کردند و او سوار الاغ می­شده و بادبزنی در دست می‌گرفته ....	1
		آینده 7-3. اگر این جلسه ضبط شده، ممنون خواهم شد[30] فایلش را به اشتراک بگذارید.	1
4	حال پیشین ناتمام	حال پیشین ناتمام 1-4. مثلا اگر کسی روزی از این دوازده روز را با غم و اندوه به سر می­برده،  می­پنداشته همه‌ی سال­ را با غم و اندوه به سر می­برده،....	1
5	حال التزامی	حال ناتمام 1-5. اگه انگلیسی بخوای، این دو تا سایت عالین!	82
		حال پیشین 2-5. اگه کوک چهارم­و نزنه، هیچ خلافی نکرده.[31] (6 دسامبر، 2021)	5
		حال التزامی 3-5. اگر نویسنده در قید حیات باشد، از لحاظ اخلاق حرفه­ای باید اجازه بگیرید.[32] (30 اکتبر،2021)	19
		آینده 4-5. ولی اگر این کار رو نکنن، عملا دچار مرگ خواهند شد.	7
		امر 5-5. واسۀ ردفورد هم اگر در اختیارتون باشه، لطف بفرمایید ممنون می­شویم.	2
6	التزامی کامل	حال ناتمام 1-6. اگه منظورشون از سگمنت­ رو درست متوجه شده باشم،  این­طوریه.	13
		آینده 2-6. اگه همچین زبانی وجود داشته باشه،  قطعاً در سطح فریزش[33] هم وابسته‌نشان خواهد بود.	3
		حال التزامی 3-6. اگر زبانی ترتیب شناور داشته باشه، ما نباید دنبال ترتیب اصلی بگردیم.	3
		حال ناتمام در لحظه‌ 4-6. اما اگر شهامت زیستن رو داشته باشیم و با سختی­ها مواجه بشیم، نترسیم ازشون و ازشون گذر کنیم، در هر قدم، ما داریم روند شدن رو طی می‌کنیم.	1
		گذشته 5-6. اگه درست فهمیده باشم، در مورد نقش «می» در ادوار مختلف توضیح دادند.	1
		امر 6-6.اول تو سجاد ثبت نام کنید، البته اگه ظرفیت تکمیل نشده باشه.
7	گذشته	حال ناتمام 1-7. حتی اگر مسائل آن­چنانی هم تو خارج نبود، باز هم رفتن شما تو همچین کنفرانسی صحیح نیست.	32
		حال پیشین 2-7. اگه دانشجوها اومدن سر کلاس که به هر ترتیب اومده­ن، ]اگرم نیومدن حتی اگه قراره تمرین کار بشه اون­ها لینک رو می­بینن و در واقع کلاس پیش خواهد رفت.[34]]	1
		حال التزامی 3-7. آقای دکتر، پرسیدن: «اگه مشکل دندون عقل داشتیم چکار باید بکنیم؟»	18
		التزامی کامل 4-7. و اینکه اگر روزی در جایی مسئولیتی داشتین، نگاه همدلانه­تری به انسان­ها داشته باشین.	3
		گذشته 5-7. اگه ایرادی گرفتم، کلاً به سیستم بود نه قبول شده­ها.	6
		گذشتۀ ناتمام 6-7. اگر چشم داشتم، می­رفتم مدرسه­ی روستا. (رنگ خدا)	5
		امر/ نهی 7-7. اگه خبردار شدین، به منم بگید.	10
		آینده 8-7. اگر سطح صفرای داخل بدن افزایش پیدا کرد، بنیۀ بدن، ساختمان درونی تن قوی خواهد شد.	2
8	گذشتۀ ناتمام	حال پیشین ناتمام 1-8. زیرا اگر به چنگ مردم می­افتاد، مردم او را به قصد کشت می­زده و می­کوبیده‌اند.	1
		گذشته 2-8. بچه که بودیم، اگه مسابقه­ای شرکت می­کردیم، کلی استرس و اضطراب داشتیم... .	3
		گذشتۀ ناتمام 3-8. چه می­شد اگر چند روز یکبار همه­ی دوستان یه سلام صبح به خیری می­گفتند.	6
9	گذشتۀ پیشین	گذشتۀ ناتمام 1-9. اگه زودتر گفته بودید، منم می­آمدم.	2
		گذشته 2-9. اگه یه کم بیشتر پخته بود، دیگه اصلاً حرف نداشت.	1
		حال التزامی 3-9. اگه نرسیده بود هر موقع بفرمایید دوباره می‌فرستم.	1
		امر 4-9. اگه قبول شده بودید، سریع پیشنهاده رو ثبت کنید.	2
10	گذشتۀ ناتمام در لحظه	گذشته 1-10. اگه داشتی می­رفتی، پس چرا نشستی[35]؟	1
		امر 2-10. اگه داشتی می­رفتی، برو؛ مزاحمت نمی­شم.	1
		حال پیشین 3-10. اگه داشته دزدَ رو می‌دیده، پس چرا هیچ واکنشی نشون نداده؟	1

 

پس از مشخص کردن 10 ساختِ دستوری در بند شرط در جدول 2  و الگوهای مختلف هر کدام در بند پیامد، در مرحلۀ بعد بسامد هر یک از الگوها نیز مشخص شد. در زیر، نمودار فراوانی آن‌ها آمده است. البته ضروری است این بررسی در پیکره‌ای بسیار بزرگ‌تر بررسی شود تا صرفا بسامد آن‌ها سنجیده شود. ولی برای ارائه‌ی تصویری کلی از میزان کاربرد هر کدام، این نمودار می‌تواند راهگشا باشد.

 

 

نمودار 1- نمودار فراوانی زمان‌های دستوری در انواع بند شرط و انواع پیامدهای هر یک

Chart 1- The frequency of tenses in different types of conditional clauses and their consequences

با توجه به نمودار 1 می‌توان گفت بیشترین بسامدِ وقوعِ ساختِ دستوری در بند شرط و پیامد به ترتیب مربوط می‌شود به 87 نمونه شرط با ساختِ دستوری «حال التزامی- حال ناتمام»، 37 نمونه شرط با ساختِ دستوری «حال ناتمام- حال التزامی»، 34 نمونه شرط با ساختِ دستوری «گذشته- حال ناتمام»، 25 نمونه شرط با ساختِ دستوری «حال ناتمام- امر/ نهی» که البته بیشتر نمونه‌ها را فعل امر تشکل می‌دهد و 24 نمونه شرط با ساختِ دستوری «حال ناتمام-حال ناتمام».

همان گونه که در بخش پیش اشاره شد، در منابع دستور زبان فارسی، به برخی ساخت‌های شرطی اشاره نشده است. برای نمونه، در این منابع گفته شده است که اگر ساختِ دستوری فعل در بند شرط «التزامی کامل» باشد، فعل در بند پیامد می‌تواند به سه زمان حال التزامی، گذشته، یا بدون پیامد باشد، مانند نمونه‌های زیر:

3- اگر زهرا قبول شده باشد، تو هم قبول می­شی. (حق‌شناس و همکاران، 1387)

4- اگر مهران به شیراز رفته باشد، حتما حافظیه را هم دیده است. (حق‌شناس و همکاران، 1387)

این در حالی است که در یافته­های این پژوهش با ساختِ دستوری «التزامی کامل» در بند شرط زمان­های دستوری دیگری افزون ‌بر موارد یادشده در الگوهای 3 و 4 در بند پیامد مشاهده شد؛ مانند حال ناتمام، حال ناتمام لحظه‌ای و آینده. این‌ها ساخت‌هایی است که در منابع دستور زبان فارسی به آن­ها اشاره نشده است.

همچنین حق­شناس و همکاران (1387: 202-203) به دو نوع شرط ممکن و ناممکن اشاره می‌کنند. آن‌ها در تعریفی که از جملۀ شرطی ممکن ارائه می‌دهند بر‌ این باورند که هنگام بیان شرط ممکن، زمان شرط هنوز به پایان نرسیده است؛ بنابراین، هنوز امکان وقوع بند پایه وجود دارد؛ مانند «اگر امروز فرزاد را ببینم، کتاب را به او پس خواهم داد.». در تعریف شرطی نا‌ممکن نیز نوشته­اند: «جمله­ای که هنگام بیان آن زمان شرط به پایان رسیده ولی شرط تحقق نیافته است»، مانند «اگر زودتر آمده بودی، عموی مرا می‌دیدی». بنابراین آن­ها وضعیت وجه و ساختِ دستوری بندهای شرط و پیامد در جمله­های شرطی‌ را این­ چنین مشخص می­کنند: الف- زمان و وجه در شرط ممکن، ب- زمان و وجه در شرطی ناممکن. در ادامه، به این دسته‌بندی دوگانۀ آن‌ها با تفصیل بیشتری می‌پردازیم.[36]

 

1-1-3. زمان و وجه در شرط ممکن

1. اگر + بند شرط (حال التزامی) + بند پیامد (حال ناتمام/ آینده)
2. اگر + بند شرط (حال ناتمام) + بند پیامد (حال ناتمام/ آینده/ امر)
3. اگر + بند شرط (گذشتۀ ناتمام) + بند پیامد (امر)[37]
4. اگر + بند شرط (گذشته) + بند پیامد (حال ناتمام/ آینده/ امر)
5. اگر + بند شرط (حال ‌پیشین) + بند پیامد (اخباری/ آینده/ امر/حال‌پیشین)
6. اگر + بند شرط (گذشتۀ التزامی) + بند پیامد (حال ناتمام/ حال‌پیشین/ امر)

همان ‌گونه که در قاعدۀ 1 مشاهده می‌شود، در دسته‌بندی ارائه‌شده، پس از بند شرط با ساختِ دستوری «حال التزامی»، فعل در بند پیامد تنها با دو زمان «حال ناتمام» و «آینده» می­تواند بیاید؛ مانند نمونۀ زیر:

5- اگر فریدون به موقع بیاید، با هم به کتابخانه می­رویم (خواهیم رفت). (حق‌شناس و همکاران، 1387)

این در صورتی است که در داده‌های این پژوهش، به دنبال بند شرط با ساختِ دستوری حال التزامی، در بند پیامد زمان‌های بیشتری مانند  حال پیشین، حال التزامی، امر، و بدون بند پیامد  یافته شده است (نمونه‌های 2-5 و 3-5، 5-5، و 6-5  در جدول 2).  

همچنین در نمونه‌ی 2-5 عامل قطبیت تاثیری در تغییر ساختِ دستوری ندارد. به عبارت دیگر، این ساخت‌ چه مثبت باشد چه منفی، ساختِ دستوری فعلِ پیامد حال­ پیشین خواهد بود. از دیگر نمونه‌هایی که در یافته‌های این پژوهش مشاهده شده ساخت‌های شرطی با پیامد بدون فعل و حتی گاهی بدون پیامد است. از جمله مواردی که ساخت شرط بدون پیامد می‌آید می‌توان به موردی اشاره کرد که در آن گوینده پس از بیان بند شرط وارد بحث دیگری می‌شود یا فراموش می‌کند چه باید بگوید، یا اینکه صحبت او را مخاطب قطع می‌کند (نوبت‌گیری در گفت‌وگو) که از آن جمله می‌توان به نمونۀ 6 اشاره کرد:

6- اگه بشه این کار رو کرد، که البته واقعاً نمی­دونم این چقدر محتمله، برای اینکه شما مثلاً بخواین حتی 50 تا زبانو پیدا کنین...[38]

گاهی پیامد بدون فعل و زمان‌  است به بیانی دیگر حذف به قرینۀ لفظی رخ‌می‌دهد به گونه‌ای که  بر خلاف نمونۀ 6 که بدون پیامد است، در این الگو، گوینده برای کوتاه‌گویی یا به این دلیل که محتوای پیامد برای مخاطب روشن است، از تکرار پیامد در ساخت شرطی خودداری می‌کند مانند نمونۀ 7:

7- سلام. بله دوست عزیز، اگر در کلاس­ها شرکت کرده باشید و نامتون در لیست باشه.

از دیگر مواردی که می توان در ارتباط با ساخت شرطیِ بدون پیامد اشاره کرد شرط با پیامد پرسشواژه است. به طوری که پرسشواژه به جای بند پیامد قرار گرفته است .

8- اگه خدایی داریم که تمام عالم در دستانش است و بی­نهایت بزرگ و کریم و حکیم و بخشنده است، پس غصه و دلتنگی و حسرت چرا؟

از جمله الگوهای دیگری که در یافته‌های این پژوهش مشاهده شد و در منابع دستور زبان فارسی به آن‌ها اشاره نشده حضور فعل‌های جمله‌گونۀ وجه‌نما‌ پیش از فعل اصلی در بند پیامد است. گویی همین فعل جمله‌گونه ساختِ دستوری فعل در بند پیامد را مشخص می‌کند، مانند نمونۀ 9:

9- یک کتاب دستور مگه قراره چند سال به چند سال ویرایش بشه، اگه بشه.

در نمونۀ 9 و نمونه­های بیشتری در یافته‌های این پژوهش، فعل­های جمله‌گونه مانند «قراره» در بند شرط که پیش از فعل اصلی در این بند آمده تعیین‌کنندۀ ساختِ دستوری فعل در بند شرط است. در واقع بند پیامد نهاد عبارتِ «قراره» است ولی از نظر معنایی عبارتِ «قراره» وجه احتمال این نهاد بندی را مشخص می‌کند. این امر در بند پیامد هم به وفور رخ داده است چنان که فعل جمله‌گونه پیش از فعل اصلی در یک بند یا هر دو بندِ شرط و پیامد قرار گرفته و ساختِ دستوری فعل در بند را تعیین کرده است (در این‌جا مجال پرداخت بیشتر به این موضوع نیست؛ در نوشته‌ای دیگر، به این مسئله پرداخته خواهد شد).

برای قاعدۀ 2 با الگویِ «اگر + بند شرط (حال ناتمام) + بند پیامد (حال ناتمام/ آینده/ امر)» حق‌شناس و همکاران (1387) به دو نمونه اشاره کرده است:

10- اگر به بازار می­روی، من هم می­آیم (خواهم آمد).

11- اگر می­آیی، بیا.

در پیکرۀ این پژوهش، زمان­های دستوری بیشتری افزون بر آن‌چه آن‌ها در نمونه‌های 10 و 11 بیان کرده‌اند برای بند پیامد یافت شد، مانند حال پیشین، حال التزامی، التزامی کامل، گذشته، و پیامد بدون فعل شامل یک پرسش‌واژه، مانند نمونه‌های (2-1، 3-1، 4-1، 7-7، و 8-1 جدول 2 ). افزون بر این نمونه‌ها الگوهای دیگری هم برای قاعدۀ 2 مشاهده شده که از نگاه نویسنده‌های پیشین دور مانده است. برای نمونه، هنگامی که ساختِ دستوری فعل در بند شرط و پیامد را فعل‌های وجهی مانند «توانستن و خواستن» تعیین می‌کند، مانند نمونۀ 12:

12- اگه می­تونید، تو واتساپ بفرستید ببینم اینجا دانلود میشه. (حال ناتمام-حال التزامی)

چنان که در نمونه‌ی 7-1 جدول 2 آمده، بند پیامد بدون فعل است و گوینده تنها به آوردن یک پرسش‌واژه اکتفا کرده است. چون نمی‌توان هیچ زمانی برای آن تصور کرد، می‌توان این الگو را شرط با پیامد بدون فعل و بدون زمان نامید.

 همچنین برای قاعده­ی 3 حق‌شناس و همکاران (1387: 202-203)، یعنی «اگر + بند شرط (گذشته استمراری[39]) + بند پیامد (امر)»، در پیکرۀ این پژوهش زمان‌های بیشتری افزون بر فعل امر در بند پیامد مشاهده شد؛ مانند حال پیشین ناتمام، گذشته و گذشتۀ ناتمام (نمونه‌های 1-8، 2-8، 3-8، جدول 2).  

حق شناس و همکاران (1387: 202-203) برای الگوی 3 تنها یک نمونه نوشته‌اند: «اگر سعید به ورزشگاه رفت، تو هم برو». در این جمله، فعل بند شرط «رفت» گذشته است و با ساختِ دستوری الگوی 3 (گذشتۀ ناتمام) متفاوت است. حتی اگر فعل بند شرط بر پایۀ الگوی 3، گذشتۀ ناتمام هم بود، یعنی «می‌رفت»، به لحاظ شم زبانی جمله درست نمی‌نمود. شاید علت نبود این نمونه‌ها در منابع پیشین را یا نوع داده‌ها باید دانست که گاه ساختگی‌اند و انگشت‌شمار یا توجه بیش از حد به زمان‌های واقعی گذشته، حال و آینده و نا‌دیده‌انگاری فرافکنی اشاره­ای زمان­ها. این فرافکنی شبیه موضوعی است که ترِگیدگو (1980) با عنوان حضور یک ساختِ دستوری خاص با مفهوم ساختِ دستوری دیگر به آن اشاره می‌کند. برای روشن‌شدن این مطلب به نمونۀ فارسی 13 می‌توان اشاره کرد:

13- اگر جامع ‌رو قبول شده بودید، سریع پیشنهاده ‌رو ثبت کنید. (صحبت کارشناس گروه با دانشجوها در کلاس)

همان گونه که در نمونۀ 13 مشخص است، حضور ساختِ دستوری «گذشتۀ پیشین» در بند شرط با مفهوم «آینده» تأییدی است بر گفتۀ ترگیدگو.

در قاعدۀ 4، حق‌شناس و همکاران (1387) بیان کرده‌اند که به دنبال بند شرط با ساختِ دستوری «گذشته»، بند پیامد تنها با سه ساختِ دستوری «حال اخباری، آینده و امر» می‌آید؛ مانند: 

14- اگر بیژن آمد، من هم می­آیم (خواهم آمد). (حق‌شناس و همکاران، 1387: 202-203)

15- اگه نادر به زیارت رفت، تو هم برو. (حق‌شناس و همکاران، 1387: 202-203)

این در حالی است که بر پایۀ داده‌های این پژوهش، شرط با زمان گذشته می‌تواند با زمان‌های دیگری همچون حال پیشین، حال التزامی، التزامی کامل، گذشته و گذشتۀ ناتمام  نیز رخ ‌دهد (نمونه‌های 2-7، 3-7، 4-7، 5-7، 6-7  جدول 2).

بر اساس قاعدۀ 5، با ساختِ دستوری «حال پیشین» در بند شرط، ساختِ دستوری در بند پیامد می‌تواند «حال اخباری، آینده، امر، و حال ‌پیشین» باشد؛ مانند نمونه‌های 16 تا 18:

16- اگر پروانه آمده است، پدرش هم حتماً می­آید. (حق‌شناس و همکاران، 1387: 203-204)

17- اگر علی به باشگاه رفته، تو هم برو. (حق‌شناس و همکاران، 1387: 203-204)

18- اگر مونس به تبریز رفته است، حتماً محلۀ سرخاب را هم دیده است. (حق‌شناس و همکاران، 1387: 203-204)

حال آنکه در داده‌های این پژوهش مواردی مانند امر، گذشته و گذشتۀ ناتمام در بند پیامد نیز مشاهده شد (نمونه‌های 4-3، 5-3، 6-3 جدول 2).

و در نهایت، براساس قاعدۀ 6 در کار حق‌شناس و همکاران (1387)، بند شرط با ساختِ دستوری گذشتۀ التزامی تنها می‌تواند پیامد با زمان‌های دستوریِ حال ‌پیشین و حال ناتمام یا آینده را بپذیرد؛ مانند:

19- اگر مهران به شیراز رفته باشد، حتماً حافظیه را هم دیده است. (حق‌شناس و همکاران، 1387)

20- اگر زهرا قبول شده باشد، تو هم قبول می­شی. (حق‌شناس و همکاران، 1387)

 در صورتی که براساس داده‌های گردآوری‌شده در این پژوهش، این الگوی شرطی می‌تواند صورت‌های دیگری در بند پیامد بپذیرد، مانند آینده، حال التزامی، حال ناتمام در لحظه، گذشته، و یا بدون بند (البته این مورد نمی‌تواند یک نوع باشد ولی به دلیل رخدادش در داده‌های این پژوهش به آن اشاره کردیم) (نمونه‌های 2-6، 3-6، 4-6، 5-6، و 7-6  جدول 2).

در نمونۀ (2-6) در جدول 2 ساخت شرطیِ «به خدا محسن اگه ارزش بلندشدن نداشته باشه‌هااا !» [40] جمله بدون بندِ پیامد است و سازۀ «-ها» که نوعی گفتمان‌نمای تهدیدآمیز است مجموعه‌ای از برداشت‌های گوناگون را بر روی شنونده باز می‌گذارد. در هر صورت، در این نمونه که در منابع دیگر به آن اشاره‌ای نشده، بند پیامد زمان ندارد.  

 

2-1-3. زمان و وجه در شرطی ناممکن

حق‌شناس و همکارانش (1387) برای این دسته از ساخت‌های شرطی (زمان و وجه در شرطی ناممکن)‌ تنها به دو قاعده  اشاره کرده‌اند:

1. اگر + بند شرط «گذشتۀ ناتمام» + بند پیامد «گذشتۀ ناتمام»

20- اگر دیروز برف نمی­بارید، هوا آن قدر سرد نمی­شد.

2. اگر + بند شرط «گذشتۀ پیشین» + بند پیامد «گذشتۀ ناتمام / پیشین»

21- اگر راه‌بندان نشده بود، ما به‌موقع به دانشگاه می­رسیدیم (رسیده بودیم).

اگر این را بپذیریم که به دنبال بند شرط با فعل «گذشتۀ ناتمام» بند پیامد با همین زمان و یا «گذشتۀ پیشین» ظاهر می­شود، آن گاه ساخت­های شرطی با زمان‌های دستوریِ « گذشتۀ ناتمام – گذشته ، گذشتۀ ناتمام – حال پیشین ناتمام، گذشتۀ پیشین – گذشته، گذشتۀ پیشین – امر » که از داده­های این پژوهش به‌‌دست‌آمده را نمی‌توان توجیه کرد (نمونه‌های 1-8، 2-8 ، 2-9، 4-9 جدول2).

در نمونۀ (4-9)، «اگه قبول شده بودید، سریع پیشنهاده رو ثبت کنید.»[41] (گذشتۀ پیشین– امر) در واقع  فعل «قبول شده بودید» اشاره به زمان آینده دارد، در ‌صورتی ‌که زمان فعل گذشتۀ پیشین است. ترگیدگو (1980) این زمان را آیندۀ پس‌نگرانه[42] یا آیندۀ عقب‌نگر[43] می‌نامد (چند نمونه‌ از مثال‌های ترگیدگو در بخش مقدمه آمده است). بنابراین، برای داشتن یک دسته‌بندی صوری کامل از ساخت‌های شرطی باید داده‌های طبیعی بیشتری را بررسی کرد. ما در بخش بعدی به این نوع زمان و جایگاه آن در دسته‌بندی زمان‌های شرطی فارسی نیز اشاره خواهیم کرد.

 

2-3. شرط بر پایۀ صورتِ فعل در بند پیامد

در این بخش، بر عکس بخش پیشین، صورت دستوری فعل در بند پیامد در برابر صورت‌های دستوری ممکنِ فعل در بند شرط مبنای دسته‌بندی قرار گرفته است. در جدول 3، این امکان‌ها آمده است، چنان که در برابر 10 ساختِ دستوری در بند پیامد 4+44 نوع شرطی یافته شده است.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 3- دسته‌بندی شرطی‌ها بر پایه‌ی ساختِ دستوری فعل در بند پیامد

Table 3- Classification of conditionals based on tense in the consequent clause

شماره	صورت فعل در بند پیامد	صورت فعل در بند شرط
	حال ناتمام	حال ناتمام اگه تولد معجزه است، مرگم معجزه است.
1		حال پیشین اگه بهونه‌آوردن برات عادی شده، توانایی تصمیم­گیری ازت گرفته می­شه.
		حال ناتمام در لحظه اگه زندگیت داره با یه دل­خوشی کوچیک می­ره جلو، تو خوشبختی.
		حال التزامی اگه موفق شی، تو چشمی.
		التزامی کامل اگه منظورشون از سگمنت­ رو درست متوجه شده باشم، این­طوریه.
		گذشته حتی اگر مسائل آن­چنانی هم تو خارج نبود، باز هم رفتن شما تو همچین کنفرانسی صحیح نیست.
	حال پیشین	حال ناتمام اگه رشتتون کمیته‌محور هست که خب در انتخاب دانشگاه اشتباه کرده‌ید.
2		حال پیشین اگر آمپول زده­اید که هنور دارو فرصتی برای تاثیر نداشته.
		حال التزامی اما اگه بزنه، به رسالت تمام انبیا تعظیم کرده....
		گذشته اگه دانشجوها اومدن سر کلاس که به هر ترتیب اومده­ن، ]اگرم نیومدن حتی اگه قراره تمرین کار بشه اون­ها لینک رو می­بینن و در واقع کلاس پیش خواهد رفت[.
		گذشته ناتمام لحظه‌ای اگه داشتی می‌رفتی، پس چرا نشسته‌ی؟
3	حال پیشین ناتمام	حال پیشین ناتمام مثلاً اگر کسی روزی از این دوازده روز را با غم و اندوه به سر می­برده،  می‌پنداشته همه­ی سال­ را با غم و اندوه به سر می­برده، ... .
		گذشته ناتمام ... زیرا اگر به چنگ مردم می­افتاد مردم او را به قصد کشت می­زده و می‌کوبیده­اند.
3	حال ناتمام در لحظه	التزامی کامل اما اگر شهامت زیستن رو داشته باشیم و با سختی­ها مواجه بشیم نترسیم ازشون و ازشون گذر کنیم در هر قدم ما داریم روند شدن رو طی می‌کنیم.
	حال التزامی	حال ناتمام اگه X به Y احترام میذاره، خب Y هم باید به X احترام بذاره.
		حال التزامی اگر نویسنده در قید حیات باشد، از لحاظ اخلاق حرفه­ای باید اجازه بگیرید.
		حال پیشین بنابراین اگر کسی کتاب را جدی گرفته­است، باید چم و خم حوزه­ی کتاب را بشناسد... .
4		گذشته التزامی اگر زبانی ترتیب شناور داشته باشه، ما نباید دنبال ترتیب اصلی بگردیم.
		گذشته آقای دکتر، پرسیدن: «اگه مشکل دندون عقل داشتیم، چکار باید بکنیم؟»
		گذشته‌ی پیشین اگرم خدایی‌نکرده رد شده بودید، فرم درخواست کمیسیون پر کنید.
5	التزامی کامل	حال ناتمام امروز اگه میشه، دو و نیم کلاس داشته باشیم.
		گذشته و این­که اگر روزی در جایی مسئولیتی داشتین نگاه همدلانه­تری به انسان­ها داشته باشین.
	گذشتۀ ناتمام	گذشته اگه ما رو دوست داشت، نابینا نمی­کرد که اونو نبینیم.
6		گذشتۀ ناتمام اما اگر پدر و مادرمونو بین جمعیت می­دیدیم که دارن ما رو نگاه می­کنن، مثل یه کوه قوی می­شدیم.
		گذشتۀ پیشین اگه زودتر گفته بودید، منم می­آمدم.
		حال پیشین ...، اگر در محلی شخص مجرم یا محکوم به اعدام وجود نداشته، خود مردم یک شخص بدقیافه و ... را حاکم می­کردند و او سوار الاغ می­شده و ...
7	گذشته	حال ناتمام اگر منظورتان دانشگاه فرهنگیان هست، شرط معدل نداشت.
		حال پیشین اگه خودشون تصمیم گرفته­اند که مولفا رو نپذیرن! پس چرا اولش زنگ زد گفت حتما بیاین؟
		گذشته اگه اونو نگرفت، ولی یه پشتک زد رو هوا، یه شیرجه‌ی قشنگ.
		گذشتۀ ناتمام البته اگر زنده هم می­ماند، تقریبا محال بود که به این دوران می­رسید.
		گذشتۀ ناتمام درلحظه اگه داشتی می­رفتی، پس چرا نشستی؟!
		التزامی کامل اگه درست فهمیده باشم، در مورد نقش «می» در ادوار مختلف توضیح دادند .
		گذشتۀ پیشین اگه یه کم بیشتر پخته بود، دیگه اصلا حرف نداشت.
	آینده	حال التزامی اگر حیوانات از بین بروند، انسان در تنهایی و انزوای عظیم روحش خواهد مرد.
8		التزامی کامل اگر با وجود انجام‌دادن ناقص کارها، خود را دوست داشته باشید، روز موفقی خواهید داشت.
		حال پیشین اگر این جلسه ضبط شده، ممنون خواهم شد فایلش را به اشتراک بگذارید.
		گذشته اگر سطح صفرای داخل بدن افزایش پیدا کرد، بنیه­ی بدن، ساختمان درونی تن قوی خواهد شد.
	امر و نهی	حال ناتمام اگه میشه، اسم فیلم­و بگید لطفا.
		حال پیشین به هر حال اگه ارسال نشده،  بفرمایید دوباره می­فرستم.
9		حال التزامی اگه نتونی از همین جایی که هستی لذت ببری، مطمئن باش وقتی به جایی هم که دلت می خواست رسیدی نمی‌تونی لذت ببری.
		گذشته‌ اگر گاهی افکار منفی سراغ­تان آمد، نگران نباشید، کلیدش آن است که آن را به زبان نیاورید.
		التزامی کامل اول تو سجاد ثبت نام کنید، البته اگه ظرفیت تکمیل نشده باشه.
		گذشتۀ ناتمام درلحظه اگه داشتی می­رفتی، برو، مزاحمت نمی­شم.
		گذشته پیشین اگه خدایی نکرده رد شده بودید فرم درخواست کمیسیون پر کنید.

 

از دیگر الگوهایی که در داده‌های این پژوهش مشاهده شد ساخت شرطی بدون پیامد، پیامد بدون فعل، کاربرد پرسشواژه به جای پیامد است. هرچند این الگوها گونه محسوب نمی‌شوند و در جدول 3 هم قرار نمی‌گیرند ولی از آنجا که بخشی از داده‌ها هستند به نمونه‌ای از این موارد اشاره می‌کنیم:

22- اگه بگه، چی؟  (کاربرد پرسشواژه به جای پیامد)

23- ]شایدم چاره­ای نداشته یعنی این حجم از اطلاعات رو[ اگه می­خواسته متنارم [متن­ها را هم] بیاره، ... [مکث گوینده و جمله ناتمام رها می­شود]  (ساخت بدون پیامد)

24- بله دوست عزیز اگر در کلاس­ها شرکت کرده باشید و نام­تون در لیست باشه. (حذف به قرینه‌ی پیامد)

در نمونۀ 22 گوینده با آوردن پرسشواژه از بیان پیامد چشم‌پوشی کرده است که در صورت کاربرد پیامد زمان فعل به نظر می‌رسد حال ناتمام یا التزامی باشد. در نمونۀ 23 به نظر می‌رسد گوینده به دلیل چشم‌پوشی از ادامه‌ی صحبت یا فراموشی صحبت خود را قطع کرده است. در نمونۀ 24 در پیامد حذف به قرینه رخ داده است و از جمله‌های پیشین قابل بازیافت است. 

 

4. بحث

آن‌چه در ارتباط با جدول 2 و 3 جالب می‌نماید و در دسته‌بندی‌ شرطی‌ها در منابع و پژوهش‌های پیشین بررسی نشده کاربرد زمان‌های غیرواقعی در ساخت‌های شرطی‌ است. برای روشن‌شدن زمان غیرواقعی، به چند نمونه اشاره می‌شود:

1. التزامی کامل غیرواقعی در بند پیامد:

25- امروز اگه میشه، دو و نیم کلاس داشته باشیم.

چنان که در نمونۀ 25 مشاهده می‌شود، ساختِ دستوری در بند پیامد، التزامی کامل است در حالی که به رخدادی در آینده اشاره می‌شود.

2. گذشتۀ پیشین غیرواقعی در بند شرط

26- اگرم خدایی‌نکرده رد شده بودید، فرم درخواست کمیسیون پر کنید.

در این نمونه، منظور گوینده از کاربرد زمان گذشته‌ی پیشین برای فعلِ «رد شده بودید» در بند شرط اشاره به رخدادی در آینده است.

3. گذشتۀ غیرواقعی

27- اگه براتون مقدور بود، میشه زودتر از یک و نیم شروع کنیم؟

28- گفتم شمارمو داشته باشی اگه یه موقع کاری داشتی.

در نمونه‌های 27  و 28 نیز از زمانِ گذشته برای اشاره به آینده استفاده شده است. در این پژوهش، به همین مقدار توضیح اکتفا کرده و در پژوهشی دیگر به طور مبسوط به دلیل‌ رخداد این نوع از زمان‌ها در ساخت‌های شرطی فارسی خواهیم پرداخت. 

از موارد دیگری که از تحلیل داده‌های این پژوهش یافت شد تعیین ساختِ دستوری بند شرط یا پیامد با فعل وجهی است. به بیان دیگر، گاهی در بند شرط یا پیامد پیش از فعل اصلی فعل دیگری آمده که این فعل می‌تواند فعل وجهی باشد. در چنین مواردی، آن‌چه ساختِ دستوری فعل را مشخص می‌کند فعل اصلی نیست بلکه فعل وجهی است، مانند نمونه‌ها‌ی زیر:

29- اگر عشق عشق باشد، نه فاصلۀ طبقاتی، نه فاصلۀ ­سنی، نه اختلاف فرهنگی، و نه اختلاف تحصیلی نمی‌تواند در عظمت این عشق اثر بگذارد.

30- اگر بخواهیم برای این­گونه نامه­ها ویژگی­هایی قائل شویم، اساسی­ترین ویژگی آن­ها این است که تقلیدی نیستند، ... 

چنان که در نمونه‌های 29 و 30 مشاهده می‌شود، فعل‌های وجهی «نمی‌تواند» و «بخواهیم» ساختِ دستوری فعل در بند‌های شرط و پیامد را تعیین کرده‌اند و فعل‌های اصلیِ «اثر بگذارد» و «قائل شویم» در تعیین ساختِ دستوری بندها دخالتی ندارند. البته در وجهی‌بودن فعل «بخواهیم» تردید است چون می‌تواند همچون یک فعل عادی با همان معنای واژگانی و با همان رفتار تصریفی عمل می‌کند.  

اکنون اگر بخواهیم ساخت شرط در فارسی را بر اساس ساختِ دستوری دسته‌بندی کنیم، می‌توانیم زمان‌های دستوری یافت‌شده در این پژوهش را بر پایه‌ی حوزه‌های زمانی به‌کاررفته در دسته‌بندیِ دکلرک و رید (2001) ، در چهار دسته‌ی زیر‌ قرار دهیم:

• حوزۀ زمانی «گذشته» که پیش از زمان صفر آغاز شده و به پایان رسیده است؛
• حوزۀ زمانی «پیشاکنونه» که پیش از زمان صفر آغاز شده و تا زمان صفر ادامه یافته؛
• حوزۀ زمانی «کنونه» که درست در نقطه‌ی زمان صفر قرار می­گیرد؛ و
• حوزۀ زمانی «پساکنونه» که از زمان صفر آغاز می­شود و تا بی­نهایت ادامه دارد.

با نظر به این چهار حوزه‌ی زمانی، ما در جدول 4 مشخص کرده‌ایم  که رخداد چه زمان‌های دستوری در هر حوزۀ زمانی برای فعل در ساخت شرطی فارسی امکان‌پذیر است.

 

جدول 4- ساختِ دستوری فعل در ساخت‌های شرطی فارسی بر پایه‌ی دسته‎‌بندی دکلرک و رید (2001)

Table 4- Tense in Persian conditionals based on categorization of Declerek and Reed (2001)

حوزه‌های زمانی		زمان‌های دستوری بند شرط در هر حوزه در زبان فارسی					زمانِ کاربردی
1. گذشته	گذشته		گذشتۀ پیشین	حال پیشین ناتمام	گذشتۀ ناتمام	گذشته ناتمام لحظه‌ای	گذشته در آینده
2. پیشاکنونه	حال پیشین		التزامی کامل				التزامی کامل در آینده
3. کنونه	حال ناتمام		حال ناتمام در لحظه				حال ناتمام در  آینده
4. پساکنونه	حال التزامی		آینده

 

با توجه به جدول 4، می‌توان شرطی‌های فارسی را در چهار حوزه‌ی زمانی قرار داد؛ هر حوزه‌ی زمانی خود چند ساختِ دستوری را در بر می‌گیرد که البته ما در این جدول یک دسته‌ی دیگر نیز افزودیم و آن ستون مربوط به زمانِ کاربردی است.  منظور ما از زمان کاربردی همان «پدیده‌ی پیشروی زمان» (Bennett, 2003) است یعنی کاربرد یک زمان به جای زمان دیگر که پیش‌تر به این پدیده اشاره کردیم.

اکنون با توجه به تغییری که در جدول 4 ایجاد کرده‌ایم در تفسیر دسته‌بندی شرطی‌های فارسی بر پایه‌ی دسته‎‌بندی دکلرک (2001) می‌توان نوشت: 

شرطی دسته‌ی یکم مربوط به حوزه‌ی زمانیِ گذشته است و فعل بند شرط شامل زمان‌های دستوری گذشته، گذشته‌ی پیشین، گذشته‌ی پیشین ناتمام، حال پیشین ناتمام، و زمان کاربردیِ گذشته در آینده می‌شود. به یک نمونه از زمان کاربردی گذشته در آینده در بند شرط اشاره می کنیم:

31- این شامپو رو بزنید سر من اگه افتادم تو آب. (تلوبیون، مسابقه قهرمان، 7 فروردین 1402)

 شرطی دستۀ دوم مربوط به حوزه‌ی زمانیِ پیشاکنونه است و فعل بند شرط زمان‌های دستوریِ التزامی کامل، حال پیشین، و زمانِ کاربردی التزامی کامل در آینده را در بر می‌گیرد که برای این زمان کاربردی می‌توان به نمونه‌ی 32 اشاره کرد:

32- خوب اگر این روند به همین صورت ادامه داشته باشد یعنی سدیم­ها وارد سلول و پتاسیم­ها از سلول خارج شوند، سلول پر از سدیم شده و مقدار پتاسیم داخل سلول به شدت کاهش خواهد یافت سلول این مشکل را چگونه حل می­کند؟ (مهرگان، 1388)

همان طور که از فعل «ادامه داشته باشد» در بند شرط نمونۀ 29 برمی‌‌آید فعل با ساختِ دستوری التزامی کامل به انجام کار در آینده اشاره دارد و به جای زمان آینده به کار رفته است.

شرطی دستۀ سوم مربوط به حوزه‌ی زمانیِ کنونه است و فعل بند شرط شامل زمان‌های دستوریِ حال ناتمام، حال ناتمام در لحظه و زمان کاربردیِ حال ناتمام در آینده است. نمونۀ 33 به این زمان کاربردی اشاره می‌کند:

33-والا من اطلاعی ندارم در این خصوص ولی اگر مشکلی ایجاد نمی‌کنه بگیرین. 

دستۀ چهارم مربوط به حوزۀ زمانیِ پساکنونه است و فعل بند شرط می‌تواند با زمان‌های دستوریِ حال التزامی و آینده بیاید که البته در داده‌های این پژوهش تنها مواردی از حال التزامی یافته شد. زمان کاربردی در این دسته یافت نشد. البته برای هر یک از این زمان‌های دستوری پیش‌تر در بخش تحلیل داده‌ها در جدول 2 و 3 نمونه‌هایی آمده است.

 

5. نتیجه­

در این پژوهش، پیکره‌ای برگرفته از نمونه‌های واقعیِ زبان از گونه‌های زبانیِ گفتار، گفتارِ نوشتاری (چت‌نویسی) و نوشتارِ معاصر، متشکل از حدود 400 ساخت شرطی گردآوری شد. سپس انواع ساخت‌های شرطی فارسی به لحاظ ساختِ دستوری فعل در بند شرط در مقایسه با امکان‌های بروز صورت دستوری فعل در بند پیامد بررسی شد. نخست، طبق آن‌چه در جدول 2 آمده است، 10 ساختِ دستوری برای فعل در بند شرط یافت شد. سپس مشخص شد که با این 10 ساختِ دستوری در بند شرط، با 43 الگو در ترکیب با زمان‌های دستوری فعل در بند پیامد برای ساخت شرط به کار می‌رود. از سوی دیگر، همان گونه که در جدول 3 آمده، ساخت‌های شرطی با درنظرگرفتن ساختِ دستوری فعل در بند پیامد بررسی شد. در این جدول، 9 صورت فعلی با 35 الگو در بند پیامد به دست آمد. از این 9 صورت فعلی در بند پیامد در جدول 3، دو الگو متفاوت با جدول 2 است: 1- الگوی ساخت شرطی بدون بند پیامد، و 2- الگوی ساخت شرطی بدون فعل در بند پیامد. یادآور می‌شود منظور از دسته‌بندی دوم ترتیب دو بند به صورت «پیامد- شرط» نیست که بند پیامد پیش از بند شرط رخ‌ داده باشد بلکه امکان ترکیبِ بند پیامد با شرط با هر ترتیبی (پیش از بند شرط یا پس از بند شرط) است، اگرچه در داده‌های این پژوهش در بیشتر موارد، بند شرط ابتدا و پیش از بند پیامد آمده است.

پس از تحلیل نمونه‌ها، مشخص شد شمارِ صورت‌های فعل در دو بند شرط و پیامد بیش از آن چیزی است که در دستورهای فارسی آمده است. برای نمونه، در دستورهای فارسی، برای زمان و وجه در شرطی ناممکن تنها به «گذشتۀ ناتمام + گذشتۀ ناتمام» و «گذشتۀ پیشین+ گذشتۀ ناتمام/ گذشتۀ پیشین» اشاره شده است، در صورتی ‌که پس از گردآوری داده‌ها، زمان‌های «گذشتۀ ناتمام- گذشته، گذشتۀ ناتمام- حال پیشین ناتمام» افزون بر موارد یادشده یافت شد. برای شرطی ناممکن با الگوی «گذشتۀ پیشین+ گذشتۀ ناتمام/ گذشتۀ پیشین» نیز موارد بیشتری مشاهده شد، از جمله «گذشتۀ پیشین– گذشته، گذشتۀ پیشین–حال التزامی).

البته بسامد وقوع هر یک از این زمان‌ها در بند شرط و پیامد متفاوت است که در بخش تحلیل داده­ها در نمودار 2 به بسامد آن‌ها اشاره شده است. یادآور می‌شود از برخی الگوهایِ ساخت‌های شرطی تنها یک‌ نمونه یا شمار اندکی یافت شد؛ ولی ممکن است با افزایش پیکرۀ مطالعاتی و نیز موقعیت‌های کاربردی متنوع‌تر، این تعداد بیشتر شود و امکان مقایسه‌ی بهتر فراهم شود.

همچنین، در این پیکره به الگوهایی برخوردیم که زمان رخداد با زمان ظاهری فعل متفاوت بود مانند استفاده از زمان گذشته برای اشاره به آینده و چند زمان دیگر که در بخش پیش به آن‌ها پرداختیم. همچنین، در بخش تحلیل داده‌ها با ارائۀ نمونه نشان دادیم که همیشه این فعل اصلی نیست که تعیین‌کنندۀ ساختِ دستوری است بلکه در مواردی فعل وجهی ساختِ دستوری را بند شرط یا پیامد تعیین می‌کند. در پایان، شرطی‌ها بر پایۀ ساختِ دستوری در چهار دسته‌ قرار گرفتند: گذشته، پیشاکنونه، کنونه، و پساکنونه.

 

[1] G. Lazard

[2] I. A. Rubinchik

[3] R. Declerck

[4] absolute sectors

[5] pre-present

[6] present

[7] post- present

[8] absolute tenses

[9] این تعبیر از حال کامل یا گذشتۀ نقلی ایدۀ ساسانی در کتابی است با عنوان فعل در فارسی که به‌زودی به چاپ می‌رسد.

[10] S. Reed

[11] R. Narayanan

[12] zero-point (t0)

[13] the time of speaking

[14] time

[15] Jonathan Bennett

[16] the phenomenon of forward time shift

[17] past-past

[18] time-shift conditionals

[19] P. S. Tregidgo

[20] R.Qurik

[21] - مضارع اخباری

[22]- حال استمراری

[23]- حال کامل/ گذشتۀ نقلی

[24]- گذشته نقلی استمراری

[25]- گذشتۀ استمراری

[26]- گذشتۀ مستمر/ ملموس

[27]- گذشتۀ بعید

[28] - منظور از عدد 4،  رخداد 4 نوع ساخت شرطی بدون پیامد است که در بخش تحلیل داده‌ها به آن‌ها پرداخته‌ایم.

[29] یادآور می‌شود وقتی فعل‌های کمکی تصریف‌پذیر باشند، مانند «می‌تونید»، زمان دستوری بند بر پایه‌ی زمان دستوری آن لحاظ شده، چون در هر صورت فعل دوم «حال التزامی» خواهد بود.  

[30] این نمونه واقعی است نه ساختگی، اگرچه ممکن است به نوعی کم‌کاربرد باشد. بررسی‌های بیشتر با پیکره‌های بزرگ‌تر و داده‌های بیشتر می‌تواند نشان دهد که این یک مورد استثنا و خاص بوده یا نمونه‌های دیگری هم وجود دارد. به هر حال، مواردی که یک بار هم به کار رفته بودند از پیکره‌ی این پژوهش حذف نشدند.

[31]- https://t.me/asrare_movafaghiyat

[32] - t.me/LinguisticsGroup

[33]- phrase

[34]- این نمونه دارای سه جمله‌ی شرطی است؛ دومی و سومی درون قلاب آمده و در بخش خود بیان خواهد شد.

[35]یادآور می‌شود در این‌جا فعل «نشستی» به صورت گذشته تلفظ شده است. ولی می‌شده به صورت حال پیشین گفتاری تلفظ شود «نشسته‌ای» باشد.

[36] - برای هماهنگی در نام‌گذاری، نام‌های مشخص‌شده در این مقاله، جایگزین نام‌های منابع اصلی شده است.

[38] - صحبت یکی از استادان دانشگاه الزهرا در کلاس درس 23 آذر 1400.

[39] داخل کتاب زمان بند شرط «گذشته استمراری» نوشته شده است، در صورتی که در نمونه، زمان «گذشته» است. به نظر اشتباه تایپی می‌رسد. در این‌جا، زمان نمونه درج شده است.

[40] دیالوگ از فیلم سینمایی پارادایس (1393)، به کارگردانی علی عطشانی.

[41]گفته‌ی یکی از کارشناسان آموزش دانشکدۀ ادبیاتِ دانشگاه الزهرا، در تاریخ 12 آذر 1401.

[42] retrospective future

[43]  backward looking future

تعداد مشاهده مقاله: 151

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 101