Examining the elements of text coherence in Surah Qalam According to Halliday and Hassan's theory

1- بیان مسئله

انسجام متنی، نظریه‌ای است که نخستین‌بار هالیدی[1] و حسن[2] در کتاب انسجام در انگلیسی مطرح کرده‌اند (مهاجر و نبوی، 1376، ص63)؛ اما بر همه زبان‌ها تطبیق می‌‌شود؛ با این تفاوت که ممکن است الگوهای انسجام از زبانی به زبانی دیگر مختلف باشد (ولیئی و میرزایی الحسینی و فاضلی، :139570). انسجام یکی از عناصر اساسی است که در زیباشناسی متن دخیل است و تأثیر بسیار بسز‌ایی در القای مفاهیم متن، انتقال سریع و ماندگاری آن دارد. این انسجام کلیه روابطی را شامل می‌شود که در آن، عنصری از یک جمله با عناصر جملات ماقبل و مابعد در تعادل و ارتباط باشد (ملا ابراهیمی و رضایی، 1399، ص10).

تجزیه‌وتحلیل گفتمان یکی از گرایش‌های جدید علم زبانشناسی است. این شاخه جدید در دهه‌های اخیر توانسته است توجه بسیاری را به خود جلب کند. زبانشناسی متن نیز شاخه‌ای از تحلیل گفتمان است که به مطالعه متون و سازمان نوشتاری متن تأکید می‌ورزد و بیشتر با انسجام‌های ساختاری متن سروکار دارد (ولیئی و همکاران، :139570). ازنظر هالیدی و حسن، متن، کلام ضبط‌شده از یک رویداد ارتباطی است. ازنظر آنها آنچه که متن را از غیر متن تفکیک می‌کند، وجود ویژگی‌های متنی یا متنیت است و این ویژگی‌ها چیزی جز روابط انسجامی[3] نیست. آنها معتقدند متن‌بودگی[4] یا آنچه که متن را می‌سازد، حضور ابزارهای انسجامی است (امرایی و دیگران، 1395، ص2).

نظریه انسجام به سبب قابلیتی که در تعیین میزان انسجام در هر متنی دارد، چارچوبی کارآمد در راستای تحلیل میزان انسجام در متن سوره‌های قرآن و نیز ترجمه آنها است (امرایی و رضایی هفتادر و زندوکیلی، 1396، ص120). مقاله حاضر نیز این عوامل را در سوره قلم بررسی می‌‌کند. سوره قلم جزو سوره‌های مکی و در ترتیب نزول، دومین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره شصت و هشتمین سوره قرآن کریم است و در جزء 29 قرآن جای دارد. سیاق همه آیات این سوره سیاق آیات مکى است و از ابن‌عباس و قتاده نقل شد که گفته‌اند: اوایل این سوره تا آیه «سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ» (قلم/16) که شانزده آیه است، در مکه نازل شده و ما بعد آن تا جمله «لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ» (قلم/33) که هفده آیه است، در مدینه نازل شده و نیز بعد از آن جمله تا جمله «یَکْتُبُونَ» (قلم/47) که پانزده آیه است در مکه و ما بعد آن تا آخر سوره که چهار آیه است، در مدینه نازل شده است (الطبرسی، 1415، ج 10، ص82).

روی‌هم‌رفته مباحث سوره قلم در هفت‌ بخش خلاصه می‌شود:

1. نخست به ذکر قسمتی از صفات ویژه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به‌ویژه اخلاق برجسته او می‌پردازد و آن را با قسمت‌های مؤکدی تأکید می‌کند.
2. سپس قسمتی از صفات زشت و اخلاق نکوهیده دشمنان او را بازگو می‌کند.
3. در بخش دیگری، داستان «أَصْحابَ الْجَنَّةِ» که درحقیقت هشداری است، به مشرکان زشت‌سیرت بیان شده است.
4. در قسمت دیگری مطالب گوناگونی راجع به قیامت و عذاب کفار در آن روز آمده است.
5. در بخش دیگری انذارها و تهدیدهایی نسبت به مشرکان بازگو شده است.
6. در بخش دیگری به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) دستور می‌دهد در برابر دشمنان سرسخت، استقامت و صبر نشان دهد.
7. سرانجام، در پایان سوره نیز سخن از عظمت قرآن و توطئه‌های مختلف دشمنان بر ضد پیامبر به میان آورده است (مکارم شیرازی، 1377، ج 24، ص373)؛ اما نکته شایان توجه آن است که این موضوعات چنان درهم‌تنیده شده‌اند و بین آنها انسجام ایجاد شده که مطالب بخش‌های مختلف همچون آب روان جاری است؛ از این رو، هدف اول از این پژوهش، بررسی ابزارهای انسجام و میزان انسجام موجود در بین آیات است؛ از طرف دیگر، «ممکن است درجه انسجام متن کم یا زیاد باشد؛ ولی یک گفتار زمانی متن نامیده می‌شود که هم انسجام صُوری و هم پیوستگی معنایی داشته باشد» (لطفی‌پور ساعدی، 1371، ص30). بررسی درجه انسجام عنصر پیوستگی با حضور در زیرساخت متن، علاوه بر ایجاد زیبایی سبب کشش و جذب مخاطبان قرآن می‌شود؛ زیرا متن فاقد این عنصر، هرچند در ظاهر از عناصر انسجامی برخوردار باشد، هیچ‌گونه قدرتی بر جذب مخاطب ندارد» (مختاری و همکاران، 1397، ص124). نکته سوم آن­که بررسی و بیان انسجام موجود در سوره‌ها صرفاً برای اثبات انسجام موجود در آن نیست؛ بلکه بررسی انسجام وعوامل انسجامی آن، به درک عمیق‌تر متن و شناسایی سبک انسجامی آن کمک می‌کند و نکته چهارم، انسجام موجود در قرآن، با انسجام متون بشری تفاوت دارد که ازطریق بررسی انسجام موجود در سوره‌ها به این نکته رهنمون می‌شویم. تبیین بهتر زیبایی ترکیب متن سوره قلم، توسعه مباحث اعجاز بیانی قرآن کریم و تعمیق درک این سوره از رهگذر انسجام، از دیگر اهداف و ضرورت‌های این پژوهش است.

1-1.پرسش‌های پژوهش

پرسش‌هایی که در این پژوهش مطرح هست، این است که:

• آیا‌ براساس نظریه «هالیدی و حسن» در سوره قلم، انسجام و پیوستگی وجود دارد؟
• از عوامل ایجاد انسجام، کدام مورد بیشترین کاربرد را در سوره قلم داشته است؟
• چه تفاوتی میان انسجام متون بشری و قرآن وجود دارد؟

1ـ 2. فرضیه پژوهش

• فرضیه پژوهش بر این اساس استوار است که براساس نظریه «هالیدی و حسن» انسجام و پیوستگی در سوره قلم وجود دارد.
• در انسجام دستوری، ارجاع بیشترین عامل انسجام در این سوره است تا بدین صورت یک سوره از قرآن با انسجام و زیبایی و مفاهیم والای الهی به بشریت انتقال یابد.
• علارغم وجود موضوعات متنوع، در قرآن انسجام وجود دارد.

1ـ 3. روش تحقیق

روش پژوهش به‌صورت روش توصیفی‌تحلیلی است و نگارند‌گان این مقاله براساس روش توصیفی‌تحلیلی از الگوی هدفمند انسجام هالیدی و حسن سود جسته‌اند و به‌صورت کمّی میزان انسجام هر یک از مؤلفه‌ها را در این مقاله ارائه داده‌اند.

1ـ 4. پیشینۀ پژوهش

1- مقاله «انسجام واژگانی در قرآن، بررسی سوره نور» (مرآت، 1390).

2- مقاله «بررسی روابط متنی قرآن، مطالعه موردی: سوره احقاف» (صحرایی و نصرتی، 1393).

3- مقاله «عوامل انسجام متنی در سوره نوح(ع) سه عامل انسجام متنی براساس هالیدی و حسن» (یونس ولیئ، سید محمود میرزایی الحسینی و محمد فرهادی، 1395)، پژوهش محققان نشان می‌دهد سوره نوح از انسجام بالایی برخوردار است.

4- مقاله «تحلیل انسجام واژگانی در سوره عنکبوت» (اقبالی، صیادی‌نژاد و فاضلی) به بررسی میزان عوامل انسجام در سوره عنکبوت پرداخته‌اند.(اقبالی، 1396)

5- مقاله «عوامل انسجام در سوره زلزال براساس نظریه هالیدی و حسن» (زانوس و نبی‌پور، 396). پژوهشگران به این نتیجه رسیدند که سوره زلزال از انسجام بالایی برخوردار است و این انسجام در سه سطح دستوری، واژگانی و پیوندی است و سطح واژگانی بالاترین نقش را در انسجام این سوره داشته است.

6- مقاله «تحلیل گفتمان دو سوره فلق و ناس براساس الگوی فرانقشی متنی هالیدی» (سید حسن سیدی و سمیه بیگ قلعه‌جوقی، 1398).

7- مقاله «کارایی نظریه هایدی و حسن در ترسیم انسجام متنی سوره مزمّل» (عزّت ملا ابراهیمی - زهرا رضایی، 1399). در این مقاله، مؤلفه‌های انسجام در این سوره بررسی شده‌اند که بیشتر عناصر انسجام در سوره مزمّل را مختص عناصر واژگانی به ویژه تکرار لفظی بیان کرده است.

8- مقاله «ارزیابی مقایسه‌ای انسجام در سوره علق و ترجمه آن از حداد عادل براساس نظریه هالیدی و حسن» (محمد حسن امرایی، غلام‌عباس رضایی هفتا‌در، محمد‌تقی زند‌وکیلی) که نمونه‌های مرتبط و دارای زنجیره، غالباً از ابتدا تا انتهای یک متن منسجم، باهم ارتباط معنایی طولی و عرضی محکم دارند و به عبارتی، باهم تشکیل «گره[5]» می‌دهد و نمونه‌های جنبی تنها سه مورد ارتباط و تعامل معنایی ندارند و ازهم‌گسیختگی معنایی دریافت متنی می‌شود و هر دو متن ازنظر عوامل انسجام متن در یک سطح‌اند.

9- مقاله «بررسی انسجام و پیوستگی در سوره صف با نظریه زبان‌شناسی نقش‌گرا» و «مقایسه کاربست عوامل انسجام در سوره اعلی و ترجمه آن از صفارزاده» (نعمتی، طاهره ایشانی، 1394) که به بررسی انسجام و پیوستگی در سوره صف و اعلی براساس نظریه زبان‌شناسی نقش‌گرا پرداخته‌اند.

10- مقاله «تفسیر ساختاری سوره کوثر بر پایه نظریه زبانشناسی نقش‌گرای نظام‌مندی هالیدی و حسن» (علی صادقی، 1394) که بر پایه نظریه زبانشناسی نقش‌گرای هالیدی به روش ساختاری تفسیر کرده است.

11- مقاله «کارایی نظریه هالیدی در ترسیم انسجام متنی سوره‌های قرآن کریم» (محمد خامه‌گر،1396 ، صص4-29). این مقاله به تبیین نظریه انسجام همراه با ذکر مثال پرداخته و به ذکر نواقص این نظریه در ترسیم انسجام متنی روی آورده و نتیجه گرفته است که این نظریه برای تحلیل همه ابعاد انسجامی کافی نیست؛ به این دلیل، پژوهشگران باید علاوه براساس این نظریه به روابط عناصر برون متنی و درون متنی سوره نیز توجه کنند.

12- مقاله «بررسی تطبیقی عناصر انسجام متنی در سوره مبارکه ناس و ترجمه فارسی آن بر پایه نظریه انسجام متن هالیدی و حسن» (اورکی و الخاص ویسی، 1395). نگارندگان پژوهش متن و نظریه انسجام متن، عناصر انسجام متنی را در سوره‌ی مبارک ناس و ترجمه فارسی آن مقایسه کرده‌اند و به نتایج ارزشمندی رسیده‌اند.

2ـ انسجام متن

انسجام یک مفهوم معنایی است که ازطریق نشانه‌های انسجامی، میان اجزای متن ارتباط معنایی ایجاد می‌کند. انسجام زمانی به وجود می‌آید که تفسیر یک عنصر به عنصر دیگری در متن وابسته باشد؛ به‌طوری که معنای آن تنها با ارجاع به آن مرجع درک‌پذیر باشد (اصغری و علی‌مرادی، 1394، ص15).

متن عبارت است از یک یا چند جمله که دارای معنا یا پیام معینی است. واضح است هرچند جمله‌ای که به‌طور متوالی کنار هم قرار گرفته باشند، تشکیل متن نمی‌دهند، بین جملات یک متن روابط معینی برقرار است که آن متن را از مجموعه جملاتی که به‌طور تصادفی کنار هم قرار گرفته‌اند، جدا می‌سازد. مجموعه این روابط آفرینندۀ متن را انسجام متنی می‌نامند (لطفی پور ساعدی، 1371، ص110).

زبانشناسان، در تحلیل گفتمان برای «متن» هفت ویژگی را بر می‌شمرند (زانوس و نبی‌پور، 1396) که عبارت‌اند از:

1. انسجام؛
2. پیوستگی معنایی؛
3. قابلیت پذیرش؛
4. قصدمندی؛
5. ویژگی اطلاعاتی؛
6. ویژگی موقعیتی؛
7. ویژگی درون متنی؛

از میان این هفت ویژگی، پیوستگی و انسجام مربوط به ارتباط و تعامل متن و بقیه مربوط به ارتباط و تعامل متن و خواننده باهم هستند (زانوس و نبی‌پور، 1396­، ص82). هر متنی برای خود یک بافت به‌شمار می‌آید. متن با پیوستگی شناخته می‌شود؛ این دو به هم وابسته‌اند. انسجام سهم مهمی در پیوستگی دارد: مجموعه‌ای از امکانات زبانی که هر زبانی آن را (به‌عنوان قسمتی از فرانقش متنی) برای اتصال قسمتی از متن به قسمت دیگر داراست (هالیدی و حسن، 1989، ص48).

هالیدی و حسن روابط بین‌جمله‌ای متن را انسجام متنی[6] نامیدند و آن را بدین صورت تعریف کردند: «انسجام، مفهوم معنایی است که به روابط معنایی موجود در متن می‌پردازد و آن را با عنوان یک متن، از غیر متن جدا و مشخص می‌کند». انسجام به‌صورت بالقوه در عناصر زبانی همچون ارجاع، حذف، جانشینی و ... که درون زبان قرار دارند، نهفته است؛ اما عینیت‌یافتن آن در هر مورد،­ به انتخاب گزینه‌هایی از این عناصر وابسته نیست؛­ بلکه به وجود عناصر دیگر بستگی دارد که به شکل‌گرفتن گره و سپس ارتباط این عناصر با یکدیگر به «زنجیره[7]» منجر می‌شو‌د. آنچه یک عنصر را با دیگر عنصرهای انسجامی مربوط می‌کند «گره» نامیده می‌شود. گره که تعبیری دیگر از دوتا بودن است، در بررسی و تحلیل عوامل انسجام در یک متن بسیار به آن تأکید شده است (نعمتی و دیگران، 1393، ص126). دو عضو هر پیوند (گره) ازطریق ارتباط معنایی با یکدیگر پیوند خورده‌اند. چنین رابطۀ معنا‌شناختی‌ای پایۀ انسجام بین پیام‌های متن را تشکیل می‌دهد (Holliday, 1989: 73).

مطالعات زبانشناختی دو رهیافت را برای مطالعه روابط متنی اتّخاذ می‌کنند. یکی از آنها نظریّه انسجام[8] و دیگری نظریّه ربط[9] است. این دو رهیافت کاربردی هستند و متن را تنها بر مبنای ساختارهای زبانی توصیف نمی‌کنند. یک تفاوت عمده بین نظریّه ربط و نظریّه انسجام این است که نظریّه انسجام، رابطه میان واحدهای زبانی (پاره‌گفتارها و اجزای متن) است و نظریّه ربط، رابطه‌ای است که فقط براساس پاره گفتارها و براساس پیش تصوّرات، یعنی واحدهای اطّلاعات یا اندیشه تعریف می‌شود (صحرایی و نصرتی، 1393، ص69-68).

2ـ 1. ابزار‌های انسجام                                                                                                   

انسجام طبق نظریه «هالیدی و حسن» به ‌سه قسمت تقسیم می‌شود: انسجام واژگانی، انسجام دستوری و انسجام پیوندی تقسیم می‌شود و هر کدام از عوامل انسجام نیز به زیرشاخه‌های مختلف طبقه‌بندی می‌شود: در این نمودار تمام ابزار انسجام با زیر شاخه‌هایش نمایش داده شده است:

2ـ 1ـ 1. انسجام واژگانی

انسجام واژگانی درنتیجۀ حضور واژه‌های مشابه و مرتبط به وجود می‌آید و مبتنی بر رابطه است که واحدهای واژگانی زبان به لحاظ محتوای معنایی‌شان با یکدیگر دارد. متن به‌وسیله این روابط تداوم و انسجام می‌یابد (نعمتی و ایشانی، 1393، ص128). این انسجام شامل تکرار، باهم‌آیی و حوزه‌های معنایی است.

2ـ 1ـ 1ـ 1. تکرار‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌

در یک متن واژه‌های بسیاری وجود دارد که بیش از یک بار تکرار شده‌اند؛ اما آنچه سبب انسجام متن می‌شود، تکرار واژه‌های مهم آن است که واژه‌های متنی‌اند. بسیاری از واژه‌های دستوری[10]، همانند حروف اضافه و حروف ربط ممکن است در متن زیاد استفاده شود؛ هرچند این واژه‌ها نیز در انسجام متن تأثیر گذارند، در نقش مدنظر بر این واژه‌ها تأکید ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نمی‌شود؛ بلکه فقط واژه‌هایی که به واژه‌های متنی معروفند، در متن دارای نقش انسجامی‌ هستند (خامه­گر: 1396، ص8). تکرار دو گونه است:

• تکرار لفظی به معنای تکرار یک واژه در متن است. این نوع تکرار خود به دو دسته تقسیم می‌شود: تکرار تامّ یا محض: تکرار واژه در متن بدون هیچ‌گونه تغییری تکرار تامّ نامیده می‌شود؛ این نوع تکرار به دو دسته تقسیم می‌شود: الف) تکرار نزدیک: در این نوع، واژگان تکرارشده در مجاور هم یا در یک جمله قرار می‌گیرند. ب) تکرار دور: واژگان تکراری در جملات مختلف قرار می‌گیرند.

تکرار جزئی: گاهی ریشه بعضی از واژگان یکی است و واژگان با اندکی تغییر در صیغه تکرار می‌شود (عبد المجید، 1998، ص82).

• تکرار معنایی: تکرار معنایی عبارت است از تکرار معنی با واژگان متفاوت و نه یکسان که شامل: شمول معنایی، ترادف و تضمین است (عبدالمجید، 1998، ص80).

2 ـ 1ـ 1ـ 2. هم‌معنایی: این رابطه نوع دیگر از تکرار است که در آن کلمه‌های مترادف در متن، انسجام واژگانی ایجاد می‌کنند (نعمتی و ایشانی، 1393، ص129). هم‌معناها عبارت‌اند از: دو یا چند صورت، با رابطه معنایی خیلی نزدیک که اغلب (و نه همیشه) در جمله‌ها قابل جانشینی با همدیگرند. باید خاطرنشان کرد آن «تشابه معنایی» که در بحث هم معناها به کار می‌رود، لزوماً «تشابه کامل» نیست. موارد زیادی وجود دارد که در آنها، یک کلمه برای جمله‌ای مناسب است؛ ولی مترادف آن مناسب نیست (Yulle, 2006: 104).

2ـ 1ـ 1ـ 3ـ شمول معنایی[11] یا جزء و کل[12]: شمول معنایی رابطه‌ای است که میان طبقه عام و زیرطبقه‌های آن به وجود می‌آید (یول، 2006، ص105). در آیه 7 سوره قلم واژه «من» به کار رفته و در همین آیه این واژه به‌صورت افراد گمراه و هدایت یافته از هم جدا شده است که در آیات 34 و 33 گمراهان به عذاب دنیوی و اخروی خود می‌رسند و افراد هدایت‌یافته و متقین از نعمت‌های بهشتی برخوردار می‌شوند.

ج) تکرار آوایی: تکرار آوایی یا موسیقایی در آیه‌های سوره قلم به‌وفور دیده می‌شود که سجعی زیبا و آهنگین در آیه‌‌ها نشانگر انسجام این سورۀ مبارکه است. حروف صامت «ن» در آیه‌‌های 1, 2 ,3 ,5 ,6 ,7 ,8 ,9 ,10 ,14 ,15 ,17 ,18 ,19 ,21 ,22 ,23 ,24 ,25 ,26 ,27 ,28 ,29 ,30 ,31 ,32 ,33 ,35 ,36 ,37, 38 ,39 ,41 ,42 ,43 ,44 ,45 ,46 ,47 ,50 ,51 ,52 و «م» در آیه‌های 4 ,11 ,12 ,13 ,16 ,20 ,34 ,40 ,48 ,49 تکرار شده است و تکرار مصوّت «ی» و ««و» در تمام آیات قبل از حروف «ن» و «م» دیده می‌شود و واژگان (حلّاف، همّاز، مشّاء، منّاع) دارای سجع متوازن هستند.

«غنّه» صدایی است ملیح که همراه دو حرف میم (م) و نون (ن) است. نون دارای غنه‌ای بیش از میم است؛ غنّه صفت ذاتی و لازم نون و میم است که آیات سوره مبارکه قلم با این صفت و مخرج مشترک مزیّن شده و بر موسیقایی آیات افزوده است.

جدول 1: (تکرار کلی و جزئی واژگان)

2ـ 1ـ 1ـ 2. باهم‌آیی

یکی از مهم‌ترین ابزار انسجام متن در سطح واژگان، پدیده هم‌آیی است. این اصطلاح را برای نخستین‌بار زبانشناس انگلیسی، فرث در سال 1957م به کار برد. او زبان‌شناسان را متوجه اهمیت بررسی‌های واژگانی کرد؛ زیرا بعضی از واژه‌ها به سبب همنشینی با واژه‌های مختلف تغییر معنا می‌دهند. باهم‌آیی، همنشینی واژگانی است که ارتباط قوی بین آنها، آنها را به ترکیب‌شدن باهم سوق می‌دهند؛ مانند ارتباطی که بین واژه نوشیدن با واژه آب وجود دارد. گاهی ارتباط بین دو واژه به اندازه‌ای قوی است که به محض شنیدن یک واژه، واژه دیگر در ذهن تداعی می‌شود و انتظار می‌رود همراه آن به کار رود. این ارتباط قوی، نقش بسزایی در انسجام پیوستگی متن دارد (ولیئی و دیگران، 1395).

باهم‌آیی شامل تضاد، مراعات النظیر و باهم‌آیی دستوری می‌شود که به‌ترتیب توضیح داده می‌شود.

الف) تضاد معنایی مربوط به کلماتی است که دارای معنای مخالف هم‌اند. تضاد از این نظر باعث انسجام متنی ‌معنایی می‌شود که با شنیدن واژه‌ای، به‌طور طبیعی واژه‌ای دیگر، تداعی و بین این دو واژه و مفهوم متن ارتباط معنایی حاکم ‌شود (اقبالی و دیگران، 1396­، ص103). معمولاً کلمه‌های متضاد را به دو نوع «درجه‌بندی پذیر» و «درجه‌بندی ناپذیر» تقسیم می‌کنند. کلمه‌های متضاد درجه‌بندی پذیر مانند دو واژه صغیر و کبیر است و نفی یکی از آنها لزوماً بر اثبات دیگری دلالت نمی‌کند؛ برای مثال، اگر گفته شود «آن سگ پیر نیست»، الزاماً منظورتان این نیست که «آن سگ جوان است». دربارۀ کلمه‌های متضاد درجه‌بندی ناپذیر که «جفت‌های مکمّل» نیز نامیده می‌شوند، معمولاً ساخت‌های مقایسه‌ای به کار نمی‌روند؛ به‌طور مثال، عبارت‌های «مرده‌تر» یا «بیشتر مرده» عجیب به نظر می‌رسند و نفی یکی، نشانگر اثبات دیگری است؛ به‌طور مثال، وقتی گفته می‌شود «آن شخص نمرده است»، درواقع منظورمان این است که «او زنده است» (یول، 2006، ص105).

جدول 2: جدول تضاد واژگانی

ب) مراعات‌النظیر: آوردن واژه‌ها از یک دسته است که باهم هماهنگی دارند. این هماهنگی می‌تواند ازنظر جنس، نوع، مکان، زمان یا همراهی باشد. مراعات نظیر سبب تداعی معانی می‌شود و نقش مهمی در انسجام متن دارد؛ زیرا در آن مجموعه‌ای از کلمات استفاده می‌شود که با یکدیگر هماهنگی و ارتباط معنایی خاصی دارند (ولیئی‌ و دیگران، 1395).

ج) باهم‌آیی دستوری: باهم‌آیی دستوری بدین معنا است که دو یا چند واژه که ارتباط خاصی ازنظر معنا یا ازنظر ساختاری باهم ارتباط دارند، در ترکیب‌های مختلف دستوری در کنار هم قرار می‌گیرند (ولیئی و همکاران، 1395). در سوره قلم، باهم‌آیی دستوری به شکل‌های مختلف آمده است:

1- موصوف و صفت: معتدٍ أثیمٍ، حلّافٍ مهینٍ، همّازٍ مشّاءٍ، أجراً غیرَ ممنون.

2- فعل مجهول و نائب فاعل: ارتباط معنایی میان «تُتلی» و«آیات» در آیه «15» «تُتلی علیه آیاتُنا» و فعل «یُکشَفُ» و «عن ساق» و فعل «یُدعونَ» و «المشرکون» که مرجع ضمیر واو در فعل یُدعون در آیه «42» «یومَ یُکشَفُ عن ساقٍ و یُدعَونَ إلی السّجود»، دارد، سبب انسجام شده است و از لحاظ دستوری فعل«تُتلی»، «یُکشَفُ»، «یُدعونَ» فعل مجهول و «آیات» و «عن ساق» و «و» نائب فاعل به حساب می‌آیند.

3- حرف جرّ بعد از فعل: برخی افعال همراه حرف جر به کار می‌روند و باعث ایجاد معنای جدید می‌شوند. در سوره قلم در این آیه «فلیَأتوا بشرکائهم» فعل یأتوا همراه حرف جرّ «ب» به کار رفته است و بدین صورت معنی می‌شوند: (شریک‌هایشان) معبود‌هایشان را بیاورند معنی می‌شود. آیه «فَذرِنی و مَن یُکَذِّبُ بهذا الحدیث»، (اکنون مرا با آنها که این سخن را تکذیب می‌کنند، واگذار مکن). فعل «یُکذّب» فعل متعدی با حرف جرّ «ب» به کار می‌رود و این سبب انسجام و ارتباط معنایی با کلمات بعد از آن شده است.

4- رابطه فعل و فاعل: «خاشعةٌ ابصارهم» رابطه معنایی که میان خاشعة و ابصار وجود دارد، سبب همنشینی خاشعة با ابصار شده است. «ابصار» نقش فاعل را برای خاشعة دارد که اسم فاعل است و از لحاظ ترکیب دستوری فعل و فاعل محسوب می‌شوند. در آیه دیگر در این سوره مبارکه، «ترهقُهم ذلّةٌ» (ذلّت و خواری وجودشان را فرا گرفته است)، ضمن اینکه میان فعل «ترهقُ» و «ذلّة» رابطه معنایی وجود دارد، از لحاظ دستوری «ترهق» فعل و «ذلّة» فاعل محسوب می‌شود و این ارتباط معنایی و دستوری سبب انسجام متن شده است. آیه شریفه «فاجتَباه ربّه» در این آیه علاوه بر ارتباط معنایی از ارتباط دستوری نیز «اجتبی» فعل و «ربّ» فاعل است.

5- رابطه مبتدا و خبر یا اسم و خبر: «وأملی لهم إنّ کیدی متینٌ»، (متین) در این آیه نقش خبر و (کید) نیز نقش اسم حروف مشبّهةٌ بالفعل را دارد، (متین) به معنی محکم و دقیق است. بین اسم و خبر رابطه معنایی و دستوری وجود دارد و همنشینی کلمه «متین» در کنار«کید» معنای جدیدی به آن بخشیده است.

6- رابطه فعل و مفعول: «سمعوا الذّکر» رابطه معنایی که میان (ذکر) و فعل (سمعوا) وجود دارد، باعث شده است لفظ (الذکر) عنوان مفعول همنشین فعل (سمعوا) قرار بگیرد.

جدول 3: مراعات‌النظیر

2ـ 1ـ 2. انسجام دستوری

انسجام دستوری شامل سه عامل ارجاع، جایگزینی و حذف است.

2ـ 1ـ 2ـ 1. ارجاع: ارجاع عبارت است از اینکه صورت‌های ارجاعی برای تفسیر، به چیز دیگر یا پس از خود ارجاع داده شود. ارجاع دو گونه است: یکی ارجاع برون‌متنی[13] و دیگری ارجاع درون‌متنی[14]. در ارجاع درون‌متنی، مرجع، عنصری است در درون متن، ارجاع درون‌متنی براساس موقعیت مرجع نسبت به عنصر ارجاع به دو نوع تقسیم می‌شود:

الف) ارجاع پیش مرجع[15] قرار می‌گیرد.

ب) ارجاع پس مرجع[16] که در آن عنصر ارجاع، پس از مرجع خود قرار می‌گیرد.

در توضیح ارجاع برون‌متنی می‌توان گفت: وقتی عنصری در متن به موردی خارج از متن اشاره کند و درک آن وابسته به موقعیت و محیطی باشد که متن در آن واقع شده است، عنصر مدنظر از نوع برون مرجع است. نکته مهم این است که تنها ارجاع درون‌متنی سبب ایجاد انسجام در متن می‌شود؛ چون گره‌ها یا روابط انسجامی بین جمله‌ها، متن را به وجود می‌آورند؛ در حالی که ارجاع برون‌متنی به تولید متن کمک می‌کند؛ یعنی باعث پیوند متن یا بافت موقعیت می‌شود (نعمتی و ایشانی، 1393، صص127-128). ارجاع در متن با ضمیر، اسم اشاره و اسم موصول صورت می‌گیرد و به دو صورت پیش‌مرجع و پس‌مرجع است. در ارجاع پیش‌مرجع، واژه مرجع‌دار، ضمیر، اسم اشاره و اسم موصول پس از مرجع خود قرار می‌گیرد و در پس‌مرجع، واژه مرجع‌دار قبل از مرجع خود واقع می‌شود (زانوس و نبی‌پور، 1396، ص85).

جدول 4- جدول ارجاع (ضمایر)

2ـ 1ـ 2ـ 2. جایگزینی: در جایگزینی، یک عنصر زبانی به جای عنصر زبانی دیگر می‌نشیند؛ یعنی ممکن است یک واژه یا یک عبارت، جایگزین یک واژه، عبارت یا یک بند دیگر در یک متن شود (زانوس و نبی‌پور، 1396، ص88). جایگزینی یا به‌صورت اسمی ‌یا فعلی یا جمله‌ای است.

2ـ 1ـ 2ـ 3. حذف: حذف را نیز یک نوع جانشنی می‌دانند که به‌وسیله عامل یا عنصری پر نمی‌شود و آن را «جانشین صفر» می‌نامند. درحقیقت چون فهمیده می‌شود نیازی به بیان نیست (اصغری و علی‌مرادی، 1394، ص17). منظور از حذف، نیاوردن کلمه یا بخشی از جمله در گفتار است؛ به گونه‌ای که بتوان از لحاظ معنایی وجود آن را دریافت. حذف یکی دیگر از راه‌های ایجاد انسجام در متن است. حذف‌های مرتبط با انسجام متن، به دو نوع اصلی تقسیم می‌شوند: نخست، حذف به قرینۀ لفظی است؛ یعنی هرگاه قرار باشد کلمه یا گروهی از کلمات در دو یا چند جملۀ پیاپی بیایند، معمولاً فقط یک مرتبه آن را می‌آورند و به قرینه از تکرار آن در جمله‌های دیگر خودداری می‌کنند (اورکی و الخاص ویسی، 1395، ص134).

دوم، حذف به قرینه معنوی است. این حذف زمانی رخ می‌دهد که مفهوم کلی جمله‌ها و عبارت‌ها موجب حذف کلمه یا کلماتی در جمله می‌شود و خواننده از سیاق کلام و مفهوم کلی جمله‌ها، کلمۀ محذوف را در می‌یابد. حذف به قرینۀ معنایی در گفتگوهای کوتاه و بریده‌بریده به‌وضوح دیده می‌شود. هالیدی و حسن از انواع مختلف جایگزینی و حذف اسمی، فعلی و ... سخن گفته‌اند (اورکی والخاص ویسی، 1395، ص134).

در سوره قلم در آیه «10» این عبارت ذکر شده است: «لا تُطِع کلَّ حلّافٍ مَهینٍ» و به قرینه در آیه‌های (11،12،13) فعل «لا تُطِع» و لفظ «کلّ» حذف شده است: (همّازٍ مشآءٍ بِنَمیمٍ مَنّاعٍ للخَیرِ مُعتَدٍّ أثیمٍ عُتُلٍّ بَعدَ ذالک زَنیمٍ) (قلم: 13-11).

در آیه 23 (فَلَمّا رَأَوها قالُوا إنّا لَضالُّون) به قرینه معنوی می‌توان گفت فعل َ(دخَلوا) بعد از (فَلَمّا) حذف شده است. معنی آیه: هنگامی ‌که (وارد باغ شدند) و آن را دیدند، گفتند: حقّاً ما گمراهیم.

2ـ 1ـ 3. انسجام پیوندی

انسجام پیوندی شامل ارتباط معنایی و منطقی میان جملات است. هالیدی و حسن (1976) چنین روابطی را با چهار عنوان جامع به شرح زیر مقوله‌بندی کردند که هر کدام شامل روابط معنایی فرعی‌تری می‌شود (لطفی‌پور ساعدی، 1371، ص114).

2ـ 1ـ 3ـ1. ارتباط اضافه‌ای

 این رابطه معنایی وقتی برقرار می‌شود که جمله‌ای در رابطه با محتوای جملۀ قبلی در متن مطلبی اضافه کند. برای اضافه، جنبه‌های مختلفی ذکر شده‌اند؛ ازجمله توضیحی، تمثیلی و مقایسه‌ای (لطفی‌پور ساعدی، 1371، ص114). نمادهای متنی این رابطه معنایی مانند «علاوه بر، هم، نیز، یا، همچنین، چه ... چه، ...» و از این قبیل کلمات است که به‌عنوان پیوند افزایشی هم کاربرد دارند.

در آیه‌های (1، 3، 4، 7، 10، 33، 44، 45، 48، 51) سوره قلم، حرف «واو» 10 بار تکرار شده که به انسجام و پیوستگی سوره منجر شده و حرف «أم» در 5 آیه (37)، (39)، (41)، (46)، (47) آمده که موجب رابطه اضافی یا افزایش شده است.

جدول 5- ارتباط اضافه‌ای

2ـ 1ـ 3ـ 2. ارتباط خلاف انتظار

این رابطه معنایی موقعی برقرار می‌شود که محتوای یک جمله خلاف انتظاراتی است که جمله ماقبل آن در رابطه با موقعیت متکلم و مخاطب به وجود می‌آورد (لطفی‌پور ساعدی، 1371، ص141). ازجمله نمادهای متنی این رابطه معنایی «علیرغم اینکه» و «با این وجود» و از این قبیل عبارت‌هایی که پیوند تباینی را ایجاد می‌کنند؛ مانند این جمله: «جاده بر اثر برف و یخ‌زدگی لغزنده بود، با این وجود، او به راه افتاد». در جدول زیر آیه‌هایی که دارای رابطه معنایی برخلاف انتظارند، مشاهده می‌شوند:

جدول 6- ارتباط تباین (خلاف انتظار)

2ـ 1ـ 3ـ 3. ارتباط سببی

این رابطه معنایی هنگامی برقرار می‌شود که رویداد فعل یا جمله ارتباط علّی (سببی) با رویداد جمله دیگر داشته باشد و شامل روابط علت، نتیجه، هدف و شرط می‌شوند (لطفی‌پور ساعدی، 1371، ص141). این نوع ارتباط که می‌توان پیوند علی هم نام نهاد،در آن از عبارت‌هایی نظیر «زیرا»، «برای اینکه»، «بنابراین»، «درنتیجه» و از این قبیل کلمات به کار برده می‌شود.

جدول 7- ارتباط سببی

2ـ 1ـ 3ـ 4. ارتباط زمانی

 موقعی بین دو جمله، این رابطۀ معنایی بر قرار می‌شود که یک نوع توالی زمانی بین رویدادهای آن دو جمله برقرار باشد (لطفی‌پور ساعدی، 1371، ص141). در ارتباط زمانی یا همان پیوند زمانی از واژه‌هایی مانند «پس»، «سپس»، «بعد از اینکه»، «قبل از اینکه» و نمونه دیگری مانند آنها استفاده می‌شود.

در سوره مبارکه قلم، ارتباط زمانی یا پیوندی با حرف «ف» در 8 آیه (9، 20، 21، 23، 26، 30، 44، 48) و واژه «بعد» در آیه (13) و واژه «إذا» در آیه‌های (15، 17و 48) و واژه «لمّا» در آیه‌های (26، 51) صورت گرفته است که درمجموع در این سوره (15) پیوند زمانی صورت گرفته است.

جدول 8- ارتباط زمانی

در نمودار زیر تمام عوامل انسجام که 327 مورد در این سوره به کار رفته، به‌صورت کلی، مقایسه و نشان داده شده است:

نتیجه‌گیری

نتیجه بررسی‌های صورت‌گرفته در مقاله حاضر، حاکی از آن است که سوره مبارکه قلم از انسجام و یکپارچگی زیادی برخوردار است و هیچ گسستگی در این سوره وجود ندارد و عوامل انسجام (دستوری، واژگانی، سببی) در این سوره به نحو احسن وجود دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهند از میان عوامل انسجام، «انسجام واژگانی» به‌کاررفته، 179 مورد است که 142 مورد به تکرار و 37 مورد به باهم‌آیی اختصاص دارد، 140 مورد «انسجام دستوری» در این سوره وجود دارد که از این میان، 136 مورد ارجاع و 4 مورد حذف دیده می‌شود. انسجام پیوندی در این سوره، 56 مورد است که 15 مورد به ارتباط اضافه‌ای و 13 مورد به ارتباط سببی و 14 مورد به ارتباط زمانی و 14 مورد به ارتباط خلاف انتظار مربوط می‌شود. از میان این دسته از موارد انسجام، تکرار و ارجاع به‌ترتیب بالاترین درصد انسجام را به خود اختصاص داده است. موارد دیگر انسجام به‌ترتیب میزان به‌کاررفته در این سوره، ارتباط زمانی، مراعات‌النظیر، ارتباط اضافه‌ای، باهم‌آیی دستوری، حذف و ارتباط سببی است. جایگزینی در این سوره دیده نمی‌شود. مجموع این عوامل انسجامی، نشان‌دهنده بالاترین حد ممکن انسجام در این سوره شریفه و اعجاز بیانی و زیبایی‌شناسی آن است. تفاوتی که می‌توان بین انسجام قرآن و متون بشری قائل شد، این است که در این سوره از قرآن از تمام عناصر انسجام و زیرمجموعه‌های آن با فراوانی بالا استفاده شده است. در عین اینکه در این سوره به مطالب مختلف پرداخته شده است، انسجام بسیار قوی در بین آیات مشهود است؛ به ‌طوری که خواننده مطالب آن را یک موضوع واحد می‌پندارد. قرآن شعر نیست؛ اما فراتر از شعر، در آن انسجام آوایی و موسیقایی ملاحظه می‌شود. انسجام‌های موجود در این سوره، در خدمت معارف الهی است؛ به‌طور مثال، انسجام مربوط به تضاد، تفاوت حال دروغگویان و راست‌گویان را به تصویر می‌کشد.

[1] Halliday

[2] Ruqaiya Hasan

[3] Chohesion Reiation

[4] Textuality

[5] Tie

[6] Textual Chohesion

[7] Chain

[8] Coherence

[9] Relevance

[10] Function Words

[11] Hyponymy

[12] Meronymy

[13] Exophiric Reference

[14] Endiphoric Reference

[15] Antecedent

[16] Cataphora