ارزیابی تأثیر گردشگری اجتماع‌محور بر توانمندسازی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زنان (مورد مطالعه: روستاهای ساحلی استان بوشهر)

مقدمه

گردشگری در حکم صنعتی پویا تأثیر مهمی در نیل به توسعۀ پایدار در جوامع گوناگون دارد؛ به‌طوری که با‌توجه به آثار بی‌شمار و ارتباط پیچیدۀ گردشگری با سایر بخش‌های اقتصادی نه‌تنها در نقش موتور محرک رشد عمل می‌کند، به‌عنوان ایجاد‌کنندۀ فرصت‌های اشتغال و درآمد نیز مطرح است (محمد‌زاده و همکاران، 1396، ص. 65). بسیاری از برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران توسعه از صنعت گردشگری به‌عنوان یکی از ارکان اصلی توسعۀ پایدار یاد می‌کنند و بر این باور هستند که گردشگری به‌عنوان موضوعی چند‌ارزشی از راهکارهای مهم نیل به توسعۀ پایدار است (مهدوی و همکاران، 1395، ص. 276). امروزه پایداری به‌نحو گسترده‌ای به‌عنوان رویکردی بنیادین برای هر نوع توسعه از‌جمله توسعۀ پایدار گردشگری پذیرفته شده است. در این میان، گردشگری در مباحث سیاسی و محیطی به‌عنوان مفهومی نو برای مقابله با آثار مخرب توسعۀ گردشگری مطرح شده است (رضوانی، 1401، ص. 118). به هر حال، اگر گردشگری روستایی بتواند نقش‌های محوّلۀ توسعۀ پایدار را به‌خوبی ایفا کند، می‌تواند خالق و محرک حصول به پایداری توسعه در نواحی روستایی-پایداری جوامع محلی در تمام زیر‌شاخه‌های اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی، اکولوژیکی و خود صنعت گردشگری باشد (شریف‌زاده و مرادی،‌‌‌‌‌‌‌‌ 1381، ص. 539). از آنجایی که الگوهای برنامه‌ریزی توسعه متناسب با ارزش‌ها، هنجارها و ویژگی نظام اجتماعی-اقتصادی و سیاسی هر جامعه‌ای طراحی می‌شود، برای جهت‌یابی و برنامه‌ریزی توسعۀ روستایی-شهری به سمت پایداری اجتماعی، اقتصادی و فرآیند توسعۀ پایدار توجه به مقولۀ توانمند‌سازی ذی‌نفعان محلی در فرآیند انجام‌دادن و عمل برنامه‌ریزی از مهم‌ترین مقوله‌هایی است که صاحب‌نظران توسعه همواره در دهه‌های اخیر به آن توجه ویژه کرده‌اند (شمس‌الدینی و همکاران،‌‌‌‌‌ 1394، ص. 89). شناخت ارتباط توسعۀ گردشگری با توانمندی اجتماعی می‌‌تواند مؤلفۀ مهمی برای طرح راهکارها در راستای توسعۀ این فعالیت و ارتقای توانمندسازی اجتماعی در نواحی روستایی باشد. این موضوع از آن جهت اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که برخی پژوهشگران توسعه را معادل مشارکت می‌دانند و معتقد هستند که شهروندانی می‌توانند در امور مختلف جامعه مشارکت داشته باشند که به‌لحاظ اجتماعی ظرفیت (Capacity)، قابلیت (Ability) و توانمندی لازم را نیز داشته باشند (حسن‌پور، 1387، ص. 80). گردشگری به‌عنوان یک بخش خدماتی و شاخه‌ای از توسعۀ پایدار پتانسیل توانمندسازی جوامع را دارد. توانمند‌سازی مختص گروه‌های آسیب‌پذیر جامعه است که دچار طرد اجتماعی هستند؛ یعنی به روش های مختلف از مشارکت کامل در جامعۀ بزرگ‌تر محروم شده‌اند. برپایۀ مطالعات انجام‌شده زنان قشر آسیب‌پذیر و در حاشیه‌ای‌ترین گروه‌های اجتماعی هستند که بیشتر فاقد قدرت کنترل منابع و دسترسی به فرصت‌ها و موقعیت‌های برابر هستند. توسعۀ گردشگری با افزایش قدرت زنان و کنترل آنها بر منابع می‌تواند نقش مهمی در توانمند‌سازی زنان داشته باشد. مشارکت زنان در گردشگری مزایایی از‌جمله توسعۀ اقتصادی در منطقه‌های حاشیه‌ای، استفادۀ پایدار از منابع طبیعی و افزایش کنترل افراد محلی بر توسعه را دارد (خواجه شاهکویی و همکاران، 1391، ص. 112). گردشگری روستایی می‌تواند در توانمند‌سازی مردم محلی و توسعۀ منابع انسانی، تنوع‌بخشی به اقتصاد، ایجاد فرصت‌های شغلی، ارتقای استانداردهای زندگی مردم روستایی نقش مهمی ایفا و به دنبال آن گستره‌ای از فعالیت را برای مشارکت زنان فراهم کند (چریم و همکاران، 1396، ص. 85). توانمندسازی بسته به ساختار قدرتی می‌توانـد به‌صورت مولد (مشارکت منفعلانه) و یا نامولد (مشـارکت فعّالانه) بـروز کند؛ به‌طوری که تغییـر در سـاختار قـدرت برای توانمندسـازی همه‌جانبـۀ اجتماعـات محلـی می‌توانـد خوداتکـایی آنهـا را بـرای مـدیریت محلـی تضـمین کند (Giampiccoli et al., 2014, P. 8).

مادامی که زنان روستایی با‌وجود نقش مهمی که در چرخۀ اقتصاد خانوار و جامعه دارند، نتوانند با عواملی چون آموزش، کسب درآمد، مالکیت بر منابع و امکان پس‌انداز‌کردن به سطحی از توسعۀ فردی دست یابند تا به آنها امکان انتخاب بر‌اساس خواسته‌‌هایشان داده شود و تا زمانی که زمینه‌های امکان گسترش توانایی‌هایشان به وجود نیامده است و به درجه‌ای از توانمند‌سازی در جهت تدارک و تسلط بیشتر بر منابع و کسب منافع در راستای کسب خوداتکایی پذیرفتنی و مشارکت در تصمیم‌گیری‌ها نایل نشوند، در جوامع روستایی نخواهند توانست به جایگاهی درخور منزلت انسانی دست یابند (امینی و احمدی شاپور آبادی، 1388، ص. 15). زمانی که برنامه‌ریزی در منطقه‌های روستایی با تغییر رویکرد از نگاه بالا به پایین به نگاه پایین به بالا و درواقع، تبدیل نظام مدیریتی متمرکز به نامتمرکز همراه باشد، در این صورت به توانمند‌سازی روستاییان توجه نخواهد شد و در‌پی آن مشارکت واقعی تمامی ذی‌نفعان را به همراه خواهد داشت. مشارکت واقعی و فعّال جوامع محلی می‌تواند باعث تحولات کالبدی سکونتگاه‌های روستایی و توسعۀ پایدار شود (Giampiccoli & Saymaan, 2017, P. 178).

روستاهای ساحلی استان بوشهر به‌سبب وجود جاذبه‌ها و پتانسیل‌های مختلف طبیعی و انسانی برای گذران اوقات فراغت روز‌به‌روز شاهد رشد و توسعۀ گردشگری است. این فعالیت در این روستاها چنان رشد کرده که با زندگی ساکنان محلی عجین شده است. بر همین اساس، پژوهش حاضر در راستای پاسخ به این سؤال مهم تدوین یافته است که گردشگری اجتماع‌محور روستایی چه نقشی در افزایش توانمندسازی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زنان استان بوشهر داشته است؟

به موازات توسعۀ گردشگری مطالعات متعدّدی در‌حوزۀ گردشگری انجام گرفته است؛ از‌جمله در‌زمینۀ نقش گردشگری در توسعۀ روستایی و مباحث کلی گردشگری که برای پژوهش‌های بین‌رشته‌ای مطالعات مؤثری بوده است؛ اما مبحث نقش گردشگری روستایی در توانمندسازی زنان در دو دهۀ اخیر بیشتر مورد توجه و تأکید بوده است و به شکل موردی هم مطالعاتی در‌حوزۀ داخلی و خارجی انجام گرفته است؛ اما با این عنوان و در محدودۀ مطالعه‌شده که در آن نقش گردشگری بر توانمندسازی زنان در ابعاد مختلف بررسی شده باشد تاکنون مطالعه‌ای انجام نگرفته است. درادامه، به برخی از مطالعات انجام‌شده در این زمینه اشاره خواهد شد. (جدول 1)

جدول 1: پیشینۀ پژوهش

Table 1: Background of the research

منبع: محقق‌ساخته

مبانی نظری پژوهش

مشارکت روستاییان در توسعۀ روستایی به‌عنوان تبلور عینی رفتارهای مطلوب انسانی مطرح است. نگرش سیستمی به توسعۀ روستایی پدیدۀ مشارکت را امری طبیعی و به‌طور کامل بنیادی جلوه می‌دهد. همچنین، مشارکت تمام اقشار روستایی اعم از زن و مرد و جوان و بزرگسال را پیش‌نیاز دستیابی به هدف‌های توسعه می‌داند (علی بیگی و بنی عامریان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، 1387، ص. 84). نقش تعیین‌کننده نیروی انسانی در توسعه‌یافتگی کشورها بر کسی پوشیده نیست. از‌میان عوامل تولید برای رشد و توسعه (منابع طبیعی و ثروت خدادادی، نیروی انسانی، سرمایه، مدیریت و تکنولوژی) نیروی انسانی است که سهم اصلی را بر‌عهده دارد. تحولات چشمگیر در دو دهۀ اخیر در جهان باعث شده است که کاهش نابرابری‌های جنسیتی جزء جدایی‌ناپذیر فرآیند توسعه شود و یکی از مهم‌ترین این تحولات، تغییر در ضرورت حضور زنان در جامعه است (اشرف حامدی، 1385، ص. 102).

صاحب‌نظران توسعۀ روستایی معتقد هستند که برای تحقق توانمند‌سازی جامعۀ روستایی به‌منظور افزایش توانایی تصمیم‌گیری مدیریت روستایی باید از داخل جامعۀ محلی شروع کرد. عوامل بیرونی می‌توانند به شکل تسهیلگری نقش ایفا کنند. از محورهای اساسی در تحلیل مدیریت روستایی توجه به مدیریت زنان در این جوامع است. امروزه توانمند‌سازی زنان و مشارکت کامل آنان بر‌پایۀ برابری در همۀ زمینه‌ها و امور جامعه از‌جمله مشارکت در فرآیند تصمیم‌گیری و دسترسی به قدرت برای دستیابی به برابری، توسعه و ... ضرورت دارد. زنان روستایی به‌عنوان نیمی از جمعیت روستایی نقش بارزی در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی دارند. رسیدن به توسعۀ پایدار روستایی توجه بیشتر به زنان را طلب می‌کند؛ زیرا دوشادوش و همپای مردان در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی مشارکت فعّالانه دارند (سجاسی قیداری، 1401، ص. 44).

اصل برابری اجتماعی در توسعۀ پایدار حکم می‌کند که گروه‌های بنیادین جامعه از‌‌جمله زنان و جوانان که اغلب در حاشیه هستند، فرصت بیشتری را برای مشارکت داشته باشند (محسنی تبریزی، 1375، ص. 137).

در این میان، الگوی گردشگری اجتماع‌محور را می‌توان به‌عنوان یک ابزار توسعۀ اجتماعی در‌نظر گرفت که توانایی افراد را تقویت می‌کند، به افراد محلی کمک می‌کند تا با تنوع‌بخشیدن به اقتصاد محلی، حفظ فرهنگ، حفظ محیط زیست و فراهم‌آوردن فرصت‌های آموزشی روش‌های دستیابی به درآمد در جامعه و درآمد‌های جایگزین را به جامعۀ محلی ارائه ‌دهد. پژوهشگران عرصۀ گردشگری از گردشگری اجتماع‌محور به‌عنوان ابزار کاهش فقر یاد می‌کنند؛ زیرا گدشگری اجتماع‌محور ابزار کاهشی است که نیاز به یک رویکرد بلند‌مدت دارد و هدف آن باید به افزایش منافع برای جامعۀ محلی باشد (Zielinski et al., 2020b, P. 16). گردشگری اجتماع‌محور شکل پایدارتری از توسعه نسبت به گردشگری جمعی رایج است که به جوامع میزبان این امکان را می‌دهد تا از تسلط ثروتمندان و نخبگان در‌سطح ملی رها و خـود مولـد و فعّـال شـوند. مولـدبودن اعضـای جامعه در‌حوزة گردشگری اجتماع‌محور به مشارکت فعّالانه نیاز دارد که این مشارکت به میزان زیادی از جوّ فرهنگی جامعه تأثیر می‌پذیرد (فلاحی و همکاران، 1401، ص. 88).

برای تحقق پایداری اجتماعی–فرهنگی در گردشگری باید بررسی کرد که چگونه گردشگری می‌تواند باعث توانمندسازی شود. فرآیند انتقال قدرت به جوامع و افرادی که بیشترین تأثیرپذیری را از توسعه دارند با عنوان توانمندسازی شناخته شده و از اصول مهم توسعۀ گردشگری است (Timothy, 2006, P. 210).

در نظریۀ توانمندسازی بر حقوق برابر زنان در‌مقابل مردان تأکید شده است. بر‌اساس این نظریه هر فردی باید موقعیت این را داشته باشد که از تمام توانایی‌ها و خلاقیت‌هایش استفاده کند. از‌دیدگاه این نظریه اهمیت افزایش قدرت زنان در جامعه به‌معنای برتری فردی بر فرد دیگر نیست، بلکه به‌معنای افزایش توانایی زنان در ارتقای خوداتکایی و قدرت درونی است. این نظریه به‌دنبال توانمندسازی زنان با توزیع مجدد قدرت در مراحل تصمیم‌گیری خانواده و جامعه است (بوذر جمهری و همکاران، 1393، ص. 4).

توانمندسازی زنان یکی از هدف‌های توسعه از‌دیدگاه انسانی و عدالت‌محورانه و به‌معنای افزایش شناخت و خودآگاهی، قابلیت اعتماد و گسترش آزادی انتخاب زنان است (شادی طلب، 1384، ص. 54). از آنجا که توانمندسازی یک پدیدۀ اجتماعی است و پدیده‌های اجتماعی تک‌علتی نیستند، به عوامل درونی و بیرونی متعدّدی وابسته هستند. در این خصوص از یکسو عوامل درونی همچون وضعیت جسمانی، روانی و وضعیت اقتصادی خانواده و از سوی دیگر، ساختارهای اجتماعی می‌توانند نقش عمده‌ای داشته باشند (رضایی و زارعی، 1393، ص. 288).

در مقولۀ توسعۀ اجتماعی یکی از مباحث اساسی را می‌توان توانمندسازی جامعه یا در‌واقع، ساخت جامعه دانست. برای حرکت در این مسیر یکی از رویکردهای مؤثر، توانمندسازی اجتماع‌محور است (قربانی و همکاران، 1395، ص. 277).

پژوهشگران حوزۀ گردگشری از گردشگری اجتماع‌محور (community- based tourism) با عنوانCBT  یاد می‌کنند. در‌حقیقت، CBTنوعی از گردشگری جایگزین است که منافع جامعۀ محلی را به حداکثر می‌رساند و بر ظرفیت‌سازی و توانمند‌سازی مردم محلی به‌عنوان ابزارهایی برای رسیدن به توسعۀ جامعه تمرکز دارد.

این نوع از گردشگری که بر‌اساس رویکرد مشارکتی شکل گرفته است، منافع زیادی نصیب جامعه می‌کند. مشارکت فعّال جامعه در برنامه‌ریزی گردشگری را تسهیل می‌کند، روابط متقابل میان گردشگران و جامعه را افزایش می‌دهد و میراث فرهنگی و طبیعی منطقه را حفظ می‌کند (Tolkach & King, 2015, P. 389). با دقت در مباحث نظری یادشده می‌توان به این مهم دست یافت که الگوی توسعۀ گردشگری جامعه‌محور سه خصلت اساسی دارد که در‌مجموع، زمینه‌ساز صنعت گردشگری پایدار می‌شود. خصلت اول اینکه گردشگری اجتماع‌محور، پایداری اجتماعی را برای جامعۀ بومی به همراه دارد؛ زیرا در بیشتر قسمت‌ها اعضای جامعۀ محلی فعالیت‌های گردشگری را توسعه می‌دهند و کنترل می‌کنند و به‌علاوه، جوامع محلی درآمدهای حاصل از آن را به‌طور مستقیم دریافت می‌کنند؛ دوم اینکه برای فرهنگ، میراث و آداب و سنن جامعۀ محلی احترام و ارزش به همراه دارد و توانایی حفظ و تقویت چنین فاکتورهایی را دارد؛ سوم اینکه از این راه می توان از میراث طبیعی جامعۀ بومی حفظ و حراست کرد. به‌معنای دیگر، کنترل و توسعۀ فعالیت‌های گردشگری در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی–فرهنگی و زیست‌محیطی از‌سوی ساکنان محلی در چارچوب توسعۀ گردشگری جامعه‌محور زمینه‌ساز پایداری گردشگری است (تولایی و همکاران، 1396، ص. 101). یکی از تغییرات مهم پارادایمی در برنامه‌ریزی توسعۀ بین‌المللی این است که زنان و مردان نیازهای متفاوتی دارند و به‌طور متفاوت، تحت‌تأثیر پروژه‌های توسعه قرار می‌گیرند و توسعۀ اقتصادی خود‌به‌خود نمی‌تواند با نفوذ به پایین باعث ریشه‌کن‌شدن فقر شود. توزیع و برابری منافع برای قشرهای گوناگون اهمیت زیادی در نظریۀ توسعه پیدا کرد (Megarry, 2008, P. 219).

در دهۀ 1970 آگاهی از اینکه فقر در‌میان زنان جهان شایع‌تر از مردان است، رشد یافت و «فمینیستی‌شدن فقر» منجر به ادغام آگاهی جنسیتی در اقدام‌های توسعه و کاهش فقر و درنهایت، پیدایش رویکرد «زن در توسعه» شد. این رویکرد بر‌اساس این ایده بود که زنان گروه آسیب‌پذیری هستند و نیاز به کمک در دسترسی به اشتغال و کسب درآمد دارند. در این رویکرد بر دخالت‌دادن زنان در فرآیند توسعه در کشورها تمرکز و به‌دنبال آن پروژه‌های توسعه با تمرکز بر زنان و توسعۀ آنها مطرح شد (Dunn, 2007, P. 19).

در این رویکرد توسعه یک حق است و حقوق زنان به‌صورت یکپارچه در حیطۀ گسترده‌تری به‌عنوان جامعه باید دیده شود. توسعه باید امکانات لازم را برای زنان فراهم کند تا بتوانند ضمن ابراز مطالبات خود به هدف‌های انسانی خویش دست یابند و از مواهب زندگی و فرصت‌های یکسان برخوردار شوند (زرافشانی و همکاران، 1388، ص. 136).

با مطرح‌شدن نگرش توسعۀ پایدار و تأکید بر مشارکت همه‌جانبۀ اقشار، طبقات و گروه‌های سنی و جنسی، اهمیت و توجه به مشارکت زنان به‌ویژه زنان روستایی به‌عنوان اهرم اساسی، تولید ظرفیت‌ها و توانایی‌‌هایی بالقوه جامعه دو‌چندان شده است (صفری شالی، 1380، ص. 118).

نظریۀ توانمندسازی با جنش‌های میانۀ دهۀ 1980 شروع شد. این رویکرد، عمده‌راهکارهای توانمند‌کردن زنان را افزایش قدرت، ظرفیت‌ها و سرمایه‌های زنان می‌داند و خواستار قدرت‌دادن به زنان نه به‌معنای برتری یک فرد دیگر، بلکه به‌معنای افزایش توان آنها برای اتکا به خود و گسترش حق انتخاب در زندگی می‌داند. در این نظریه افزایش برابری در 5 معیار رفاه، دسترسی، آگاهی، مشارکت و کنترل شرط اصلی برای توانمندسازی زنان است (ضیایی و همکاران، 1388، ص. 254). ادبیات توانمند‌سازی زنان بیشتر بخشی از مطالعات جنسیت است و اغلب با ادبیات توسعۀ گردشگری در جامعه مرتبط نشده است؛ ولی تلاش‌هایی برای پیوند‌دادن مسائل جنسیت و توانمندسازی زنان با توسعۀ جامعه به‌طور کلی و توسعۀ گردشگری در جامعه به‌طور خاص صورت گرفته است (Telfer, 2003, P. 16). برابری زنان و توانمندسازی آنها در کانون رویکرد کل‌نگر به فرآیندهای جدید توسعۀ پایدار قرار گرفت و از دهۀ 1990 زنان به‌عنوان عاملان کلیدی توسعۀ پایدار جامعه شناخته شدند. در توسعۀ پایدار نیروی انسانی در کانون توسعه قرار دارد و فرصت‌های زندگی نسل‌های آینده با فرصت‌های زندگی نسل حاضر با‌هم حمایت می‌شود. برای تحقق پایداری لازم است برای افراد (زنان و مردان) فرصت‌هایی به‌منظور بالفعل‌کردن قابلیت‌هایشان به‌صورت برابر فراهم شود (Pigram & Wahab, 1997, P. 36).

کلید موفقیت گردشگری جامعه‌محور مشاکت اجتماعی است؛ بنابراین برای موفقیت این نوع از گردشگری، مشارکت جامعه به‌ویژه زنان اهمیت فراوانی دارد. آنها می‌توانند مدیریت گردشگری در روستا را یاد بگیرند تا تبدیل به یک منبع اقتصادی برای روستا شوند (Malelak et al., 2020, P. 60). حتی اگر پروژه‌های توسعه محدود به دورۀ زمانی مشخصی باشد، توانمندسازی می‌تواند دوام توسعه را تضمین کند. توانمندسازی زنان در‌حوزۀ گردشگری به‌عنوان پاسخی به فقر و محرومیت اجتماعی مدنظر قرار می‌گیرد. مشارکت باید منجر به توانمندسازی کسانی شود که تحت‌تأثیر تصمیماتی هستند که در آنها مشارکت می‌کنند (Scheyvens, 2003, P. 232).

گردشگری اغلب به‌عنوان استراتژی برای بهبود بهزیستی جوامع فقیر و اعضای آسیب‌پذیر آن زنان و کودکان و ابزاری برای کاهش فقر است؛ بنابراین بین فقر و توانمند‌نشدن ارتباط منطقی وجود دارد؛ زیرا ناکافی‌بودن ابزار دستیابی به نیازهای اصلی، توانایی انتخاب معنادار را نفی می‌کند (Kabeer, 1999, P. 43).

زنان و کودکان بیشتر بخش‌هایی از جامعه هستند که بیشترین رنج را از فقر می‌برند و نقش رسمی محدودی در جامعه ایفا می‌کنند (Usher & Morais, 2010, P. 136). توانمندسازی عامل کلیدی برای حل مشکل فقر به‌ویژه فقر جنسیتی است. 70 درصد از 3/1 میلیارد نفری که زیر خط فقر زندگی می‌کنند، زنان هستند. در سراسر جهان حدوداً یک میلیارد بزرگسال بی‌سواد وجود دارد که دو سوم آنها را زنان تشکیل می‌دهد. بیشتر زنان در کشورهای در‌حال توسعه و توسعه‌یافته در ازای انجام‌دادن کار یکسان با مردان سه چهارم پرداختی را که به مردان می‌دهند، دریافت می‌کنند (Hemmati, 2002, P. 87). توانمندی زنان نه‌‌تنها بُعد اقتصادی دارد، ابعاد سیاسی، اجتماعی و روانی نیز دارد (شکوری و همکاران، 1386، ص. 156). برخی نویسندگان حداقل چهار شکل از توانمندسازی را که برای موفقیت توسعۀ جامعه به‌طور کلی و در گردشگری به‌طور خاص، ضروری است، مطرح کرده‌اند. به‌طور خلاصه، توانمندسازی اقتصادی به ساکنان و کل جامعه امکان بهره‌مندی مالی از گردشگری را می‌دهد. توانمندسازی روانی به ایجاد عزت‌نفس و غرور نسبت به فرهنگ محلی و دانش سنتی کمک می‌کند. توانمندسازی اجتماعی به حفظ تعادل اجتماعی جامعه کمک می‌کند و می‌تواند به همکاری و شبکه‌بندی منجر شود. توانمندسازی سیاسی شامل بیان دیدگاه‌های ساکنان دربارۀ اقدام‌های توسعه است (Scheyven, 2003, P. 233). زنان روستایی در کشور ما با‌وجود موقعیت نامناسب اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، نقش چشمگیری در جامعۀ روستایی دارند و میزان نقش و مشارکت آنها در بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی، تولیدی و خدماتی در‌سطح بالایی است و با اینکه حدود نیمی از جمعیت کشور و بخش فراوانی از جمعیت فعّال اقتصادی را زنان به خود اختصاص داده‌اند و نسبت آنان در جامعۀ تحصیلکرده همچنان رو‌به تزاید است، هنوز سهم شایسته‌ای در اقتصاد ملی به دست نیاورده‌اند.

زنان روستایی وضعیتی به مراتب اسف‌بارتر از همنوعان غیر‌روستایی خود دارند و به همین دلیل، اندیشمندان و سیاست‌گذاران تمامی کشورهای دنیا توجه خاصی را به توسعۀ روستایی و رفع مشکلات و معضلات آنها معطوف کرده‌اند (میرزا امینی، 1383، ص. 56). مجمع جهانی اقتصاد (World Economic Forum) در 31 مارس گزارشی از شکاف جنسیتی جهانی 2021 منتشر کرده است. این گزارش نشان می‌دهد که ایران در بین 156 کشور با شاخص 582/0 در رتبۀ 150 قرار دارد. این رتبه نسبت به سال 2020 دو پله و نسبت به سال 2019، هشت پله نزول دارد. گزارش جهانی 2021 ایران را در زمرۀ «کشورهایی با بیشترین شکاف جنسیتی اقتصادی» قرار داده است. گزارش جهانی شکاف جنسیتی 2021 نشان می‌دهد که سطح‌های پایین مشارکت زنان در نیروی کار عامل مهمی برای عدم مشارکت اقتصادی است (World Economic Forum, 2021, P. 1).

بنابراین مبحث توانمند‌سازی در چارچوب توسعۀ پایدار و گردشگری پایدار به‌عنوان رویکردی مطرح است که می‌تواند زمینه‌ساز توانمند‌کردن نیمی از جمعیت جامعه به‌خصوص زنان را در ایران فراهم کند.

پژوهش حاضر از نوع کاربردی، روش آن توصیفی و تحلیلی و گردآوری آن پیمایشی است. داده‌های لازم با استفاده از روش اسنادی و گردآوری شده و روش میدانی نیز مبتنی بر ابزار پرسشنامه بوده است. پایایی پرسشنامه با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ برابر با 95/0 محاسبه شده است که در حد مطلوب تأیید شد. برای سنجش مفهوم اصلی پژوهش، یعنی توانمندسازی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زنان روستاهای بخش ساحلی استان بوشهر این مفاهیم به سه مؤلفه و هر مؤلفه به چندین متغیر تقسیم‌بندی شده است. برای سنجش هر متغیر گویه‌های متفاوتی طراحی شده است که پس از تأیید اعتبار محتوایی و اطمینان از پایایی آنها با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ در نمونه‌های اصلی پژوهش اجرا شد.

همچنین، در این مطالعه برای تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها از روش‌های آماری (توصیفی و استنباطی) در محیط نرم‌افزار AMOS  وSPSS ، برای سنجش اثر‌های شاخص‌ها بر گویه‌ها در روستاهای ساحلی بوشهر و نیز برای بررسی میزان موفقیت CBT در روستاهای مطالعه‌شده از آزمون تی تک نمونه‌ای استفاده شده است. (جدول 2)

جدول 2: شاخص‌های توصیفی مقیاس‌های پژوهش

Table 2: Descriptive indices of research scales

منبع: نتایج پژوهش

با‌توجه به پنج گزینه‌ای‌بودن پاسخ‌ها، ارزش آزمون عدد (3) در‌نظر گرفته شده است. در همین راستا، برای تشخیص مناسب‌بودن داده‌های مربوط به مجموعه متغیرهای تحلیل‌شده درزمینۀ انواع پایداری از آزمون ضریب همبستگی پیرسون نیز استفاده شده است. (جدول 3)

نتایج آزمون همبستگی در جدول 3 آمده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود، سطح معناداری آزمون همبستگی بین تمامی مؤلفه‌های توانمند‌سازی کمتر از 05/0 به دست آمده است؛ بنابراین اینگونه برداشت می‌شود که بین تمامی مؤلفه‌های توانمند‌سازی ارتباط مثبت، مستقیم و معناداری وجود دارد. (جدول 3)

جدول 3: آزمون همبستگی پیرسون بین متغیرها

Table 3: Pearson correlation test between variables

منبع: نتایج پژوهش

محدودۀ مطالعه‌شدۀ پژوهش حاضر از‌لحاظ مکانی در 45 روستای ساحلی استان بوشهر است که در‌مجموع، در 7 شهرستان و 12 دهستان قرار گرفته است (جدول 4 روستاهای ساحلی استان بوشهر). براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1395 جمعیت استان بوشهر در این سال 1163400، جمعیت نقاط شهری 835955 نفر و جمعیت روستایی با جمعیت غیرساکن استان بوشهر برابر با 327445 نفر بوده است که از این تعداد، جمعیت منطقۀ مطالعه‌شده 61540 نفر است که درمجموع، 35986 مرد و 25554 نفر زن را تشکیل می‌دهد. از این تعداد 400 نفر با استفاده از نمونه‌گیری تصادفی ساده و بر‌اساس فرمول کوکران به‌عنوان حجم نمونه در‌نظر گرفته شده است. (پرسشنامه‌های صحیح دریافت‌شده 342 عدد است.) از این تعداد بیشترین جمعیت زنان مربوط به منطقه‌های ساحلی در روستاهای شهرستان تنگستان به تعداد 8633 نفر است. سپس به‌ترتیب شهرستان گناوه 4737 نفر، بوشهر 4229 و کمترین جمعیت زنان روستایی در محدودۀ مطالعه‌شده در شهرستان دیر به تعداد 666 نفر و عسلویه 979 نفر زن است (سالنامۀ آماری استان بوشهر، 1400). وجود سواحل زیبای خلیج‌فارس و طبیعت بکر همراه با جاذبه‌های متعدّد طبیعی این منطقه‌ها و فرهنگ و آداب و رسوم متنوع این بخش از استان بوشهر را پذیرای گردشگران زیادی از نقاط مختلف کرده است که با ورود به این روستاها و تعامل با ساکنان محلی، زمینۀ رونق فعالیت‌های مرتبط با گردشگری فراهم شده است. به‌ویژه طی سال‌های اخیر رونق فعالیت‌های گردشگری در منطقه‌های ساحلی و فعالیت زنان موجب شده است تا موضوع فعالیت‌های مرتبط به گردشگری و توانمندسازی زنان مورد توجه قرار گیرد. به‌طور کلی، می‌توان گفت که روستاهای ساحلی و دریایی استان بوشهر به‌صورت کانون‌های متراکم در امتداد خط ساحلی است که پتانسیل لازم را برای تحول حوزۀ گردشگری این استان دارد (نقشۀ 1 موقعیت روستاهای ساحلی استان بوشهر)

نقشۀ 1: موقعیت روستاهای ساحلی استان بوشهر (منبع: نقشۀ موقعیت روستا‌های ساحلی استان بوشهر)

Map 1: Location of coastal villages of Bushehr province

یافته‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل

توصیف ویژگی‌های جمعیت‌شناختی

توزیع جنسیت پاسخگویان در این پژوهش حاکی از آن است که 9/57 درصد از پاسخگویان مرد و 1/42 درصد زن بوده‌اند. در بحث میزان تحصیلات بیشترین میزان تحصیلات مربوط به مقطع تحصیلی دیپلم با 1/60 درصد و کمترین مربوط به مقطع تحصیلی دکتری با 6/0 درصد بوده است. در بحث گروه‌های سنی بیشتر پاسخگویان (8/58 درصد) بین 20 تا 40 سال و کمترین بازۀ سنی مربوط به گروه سنی بیشتر از 60 سال با فراوانی 9/0 درصد است. بررسی این متغیرها در‌سطح نمونه نشان می‌دهد که از تمامی افراد با‌توجه به سن، جنس و سطح تحصیلات پرسشگری انجام شده است که این موضوع می‌تواند در تعمیم بهتر نتایج و داده‌های جمع‌آوری‌شده مؤثر باشد. در‌حقیقت، هر‌چه توزیع نمونه بر‌اساس متغیرهای ذکرشده مناسب‌تر باشد، نتایج قابلیت تعمیم و تأکید بیشتری دارد.

جدول 5: فراوانی پاسخگویان به تفکیک متغیرهای جمعیت شناختی

Table 5: Frequency of respondents according to demographic variables

منبع: نتایج پژوهش

سنجش اثر‌های گردشگری اجتماع‌محور در توانمند‌سازی اقتصادی زنان

بررسی نقش و اثر‌های گردشگری در توانمند‌سازی اقتصادی زنان روستاهای ساحلی استان بوشهر با آزمون تی تک نمونه‌ای نشان می‌دهد که همۀ شاخص‌ها در‌سطح معناداری کمتر از 05/0 قرار دارد (جدول 7). این بُعد از پژوهش با محور قرار‌دادن چهار شاخص اشتغال، افزایش درآمد، کیفیت زندگی، جذب سایر منابع و کار‌آفرینی زنان به بررسی تأثیر‌گذاری گردشگری اجتماع‌محور بر توانمند‌سازی اقتصادی زنان پرداخته است. نتایج به‌دست‌آمده حاصل متغیر ترکیبی 16 نماگر است (جدول 6) و نشان می‌دهد که گردشگری اجتماع‌محور در توانمندسازی اقتصادی زنان روستایی تأثیرات مثبتی به همراه داشته است. بررسی میانگین شاخص‌ها نشان می‌دهد همۀ آنها در شرایط بیشتر از حد ملاک قرار دارد. همچنین، حد بالا و پایین آنها نیز مثبت است. این مطلب نشان‌دهندۀ آن است که گردشگری در توانمندسازی اقتصادی زنان روستا مؤثر بوده است. به عبارت دیگر، با رونق گردشگری ظرفیت‌ها و فرصت‌های اقتصادی بیشتری پیش روی زنان روستایی قرار گرفته است و اثر‌های آن در منطقه‌های روستایی قابل مشاهده است. بیشترین تأثیر گردشگری ازنظر اقتصادی در‌سطح معناداری کمتر از 05/0 مربوط به شاخص افزایش فرصت‌های شغلی زنان با میانگین 35/3 بوده است. از اثر‌های دیگر گردشگری در روستا می‌توان به افزایش درآمد، بهبود کیفیت زندگی، کاهش بیکاری، افزایش تقاضا نسبت به کالای جدید، کیفیت درآمد و ثروت، افزایش خرید ملک با زنان، ایجاد بازارهای محلی مناسب، افزایش تبادلات اقتصادی، فروش صنایع‌دستی و ایجاد خانه‌های بومگردی اشاره کرد.

جدول 6: بررسی گویه‌های توانمندسازی اقتصادی

Table 6: Examining the issues of economic empowerment

منبع: نتایج پژوهش

با رونق فعالیت گردشگری فعالیت‌های خدماتی افزایش یافته است. در این میان، به‌ویژه جوانان به این مشاغل تمایل بیشتری نشان داده‌اند و در‌مقابل، تمایل زنان برای فعالیت در بخش کشاورزی کمتر شده است. میانگین 20/3 نشان می‌دهد که زنان با رشد گردشگری تمایل کمتری به فعالیت در بخش کشاورزی دارند. با بررسی شاخص‌های علاقه‌مندی به تولید محصولات صنایع‌دستی با میانگین 27/3 توجه به غذاهای بومی و محلی با میانگین 33/3 و فروش محصولات دامی و باغی با میانگین 23/3 نشان می‌دهد که گردشگری اجتماع‌محور برای فرهنگ، میراث و آداب و سنن جامعۀ محلی احترام و نیز ارزش و توانایی حفظ و تقویت چنین فاکتورهایی را دارد. با ورود گردشگران و تمایل زنان برای کار در بخش گردشگری تقاضا برای غذاهای محلی، محصولات لبنی به‌دلیل تقاضای گردشگران افزایش یافته است و به‌دنبال آن افراد زیادی در این بخش مشغول شده‌اند. همچنین، تمایل زنان برای سرمایه‌گذاری با میانگین 33/3 و رونق کسب‌و‌کارهای مرتبط به گردشگری نشان از تأثیر مثبت گردشگری اجتماع‌محور بر این شاخص‌ها دارد.

جدول 7: شناسایی وضعیت توانمندساز اقتصادی با استفاده از آزمون تی تک نمونه‌ای

Table7: Identifying the status of economic enabler using a sample t-test

منبع: نتایج پژوهش

از آنجایی که میانگین توانمند‌سازی اقتصادی برابر 287/3 و بیشتر از 3 گزارش شده است، می‌توان نتیجه گرفت که بین گردشگری اجتماع‌محور و توانمند‌سازی اقتصادی زنان روستاهای ساحلی استان بوشهر رابطۀ معناداری وجود دارد. با‌توجه به آزمون فوق و مقدار میانگین‌ اکتسابی گویه‌های توانمندسازی اقتصادی، سطح معناداری تمامی گویه‌های توانمندسازی اقتصادی کمتر از سطح خطای 5 درصد محاسبه شده است؛ بنابراین اینگونه استنباط می‌شود که فرض صفر آزمون تی تک نمونه‌ای مستقل رد و فرض مقابل آزمون مبنی بر مخالف‌بودن میانگین با عدد 3 تأیید می‌شود. همچنین، میانگین تمامی گویه‌های توانمندسازی اقتصادی معنادار و از حد متوسط جامعه (3) بیشتر گزارش شده است؛ بنابراین نتیجه می‌گیریم که گردشگری اجتماع‌محور بر تمامی گویه‌های توانمندسازی اقتصادی تأثیر معناداری دارد؛ به‌طوری که رابطۀ آماری معناداری با ضریب همبستگی 334/0 بین این شاخص‌ها و سطح توسعه در‌سطح آلفا 05/0 و با اطمینان 95 درصد حاصل شد ) 0/000 ( sig  گفتنی است که بر‌اساس محاسبه میان هریک از 16شاخص اقتصادی با توانمندسازی زنان رابطۀ معنادار و مثبت با اطمینان 95 درصد وجود دارد. با‌توجه به نتایج به‌دست‌آمده می‌توان بیان کرد که گردشگری اثر‌های اقتصادی چشمگیری در توانمند‌سازی زنان در منطقه‌های مطالعه‌شده داشته است. همچنین، گردشگری در روستاهای ساحلی استان بوشهر ظرفیت‌های اقتصادی و گردشگری دارد که در‌صورت توجه و برنامه‌ریزی در توانمندسازی ذی‌نفعان محلی مؤثر و کارآمد است و هم در کاهش فقر و توسعۀ روستا مؤثر خواهد بود. جدول 8 میزان مشارکت اقتصادی (کل) جمعیت 10 ساله و بیشتر را در سال 1395 در استان بوشهر نشان می‌دهد.

جدول 8: میزان مشارکت اقتصادی (کل) جمعیت 10 ساله و بیشتر سال 1395

Table 8: Economic participation rate (total) of the population aged 10 years and older in 2015

منبع: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان بوشهر، 1398

سنجش اثر‌های گردشگری اجتماع‌محور در توانمند‌سازی اجتماعی زنان

مؤلفه دیگری که در این پژوهش بررسی شد، بُعد اجتماعی توانمندسازی زنان و نقش گردشگری اجتماع‌محور در توسعۀ این بُعد بود. برای بررسی متغیر اجتماعی 6 شاخص تلاش جمعی و همفکری برای توسعه، توانایی پذیرش مسئولیت‌های جدید و بیان ایده و نظر‌ها در جمع، مهارت و دانش اجتماعی، مشارکت ساکنان محلی، ایجاد ظرفیت‌های جدید و پذیرفتن مسئولیت‌های اجتماعی بررسی شد. این مؤلفه‌ها حاصل متغیر ترکیبی 17نماگر است که جدول 9 مطابق با نتایج حاصل‌شده 17 شاخص اثرگذاری مثبت را نشان می‌دهد (جدول 9)

جدول 9: بررسی گویه‌های توانمندسازی اجتماعی

Table 9: Examination of social empowerment items

منبع: نتایج پژوهش

این نماگرهای اجتماعی عبارت است از: بهبود درک زنان روستایی از گردشگر و گردشگری، آموزش و آگاهی‌بخشی، تقویت نقش گروه زنان، تلاش جمعی و همفکری برای توسعه، ایجاد ظرفیت‌های جدید و پذیرفتن مسئولیت‌های اجتماعی، تعامل اجتماعی، مشارکت، ارتقا سطح استانداردهای زندگی، افزایش سطح رفاه اجتماعی، تقویت کیفیت زندگی، افزایش حس تعلق مکانی، کاهش مهاجرت، بهبود دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی، ارتقای مهارت‌های فردی که میانگین آنها بیشتر از مقدار ملاک 3 ارزیابی شده است؛ بنابراین گردشگری اجتماع‌محور در این زمینه‌ها اثرگذار بوده است. ارزیابی شاخص‌ها حاکی از این است که شاخص افزایش حس تعلق مکانی با میانگین 47/3 بیشترین تأثیر‌پذیری را در بُعد اجتماعی داشته است. با بررسی دیگر نماگرهای مرتبط از‌قبیل علاقه‌مندی به آموزش، افزایش مشارکت‌های گروهی نتیجه می‌گیریم که با رشد گردشگری تمایل به ماندگاری در روستا و حفظ فرهنگ، آداب و سنن روستایی بیشتر شده و امروزه احیای سنت‌های فرهنگی و بومی به‌عنوان یک جاذبه برای جذب گردشگر مورد توجه روستاییان است. این موضوعی است که گردشگری اجتماع‌محور به آن توجه داشته و مورد تأکید بوده است.

جدول 10: شناسایی وضعیت توانمندسازی اجتماعی با استفاده از آزمون تی تک نمونه‌ای

Table10: Identifying the state of social empowerment using a typical T-tech test

منبع: نتایج پژوهش

نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد که سطح معناداری آزمون توانمندسازی اجتماعی با مقدار آمارۀ تی613/8 برابر 000/0 و کمتر از سطح خطای 5 درصد محاسبه شده است؛ بنابراین اینگونه استنباط می‌شود که فرض صفر آزمون تی تک نمونه‌ای مستقل رد و فرض مقابل آزمون مبنی بر مخالف‌بودن میانگین توانمندسازی اجتماعی با عدد 3 تأیید می‌شود. از آنجایی که میانگین توانمندسازی اجتماعی برابر 358/3 و بیشتر از 3 گزارش شده است، می‌توان نتیجه گرفت که بین گردشگری اجتماع‌محور و توانمندسازی اجتماعی زنان ساکن روستاهای ساحلی استان بوشهر رابطۀ معناداری وجود دارد؛ بنابراین نتیجه می‌گیریم که گردشگری اجتماع‌محور بر تمامی گویه‌های توانمندسازی اجتماعی تأثیر معناداری دارد. همچنین، براساس آزمون همبستگی پیرسون و ضریب همبستگی 334/0 رابطۀ معنادار و مستقیم بین تمامی نماگرهای این مؤلفه و توانمند‌سازی اجتماعی زنان با اطمینان 95 درصد وجود دارد ( 0/000 .(sig = به عبارت دیگر، گسترش گردشگری اجتماع‌محور موجب افزایش کمّی و کیفی توانمندسازی اجتماعی زنان ساکن روستاهای ساحلی استان بوشهر می‌شود (جدول 10).

سنجش اثر‌های گردشگری اجتماع‌محور در توانمند‌سازی فرهنگی زنان

یکی از ابعاد و مؤلفه‌های دیگر بررسی‌شده در پژوهش حاضر شاخص‌های توانمند‌سازی فرهنگی زنان و سنجش تأثیر‌گذاری گردشگری اجتماع‌محور بر این شاخص‌ها بود. برای شناخت و ارزیابی بُعد فرهنگی شاخص‌های نظیر توجه به آداب و رسوم محلی، کاهش تفاوت‌ها و تعارض‌ها و مشارکت در برنامه‌ریزی محلی بررسی شد. این مؤلفه حاصل متغیر ترکیبی 12 نماگر است (جدول 11).

جدول 11: بررسی گویه‌های توانمندسازی فرهنگی

Table 11: Investigating the issues of cultural empowerment

منبع: نتایج پژوهش

همان‌طور که نتایج پژوهش نشان می‌دهد سطح معناداری آزمون توانمندسازی فرهنگی با مقدار آمارۀ تی 391/4 برابر 000/0 و کمتر از سطح خطای 5 درصد محاسبه شده است؛ بنابراین اینگونه استنباط می‌شود که فرض صفر آزمون تی تک نمونه‌ای مستقل رد و فرض مقابل آزمون مبنی بر مخالف‌بودن میانگین توانمندسازی فرهنگی با عدد 3 تأیید می‌شود. از آنجایی که میانگین توانمندسازی فرهنگی برابر 189/3 و بیشتر از 3 گزارش شده است، می‌توان نتیجه گرفت که گردشگری اجتماع‌محور بر توانمندسازی فرهنگی زنان ساکن روستاهای ساحلی استان بوشهر تأثیر معناداری دارد. در‌میان نماگرهای فرهنگی بیشترین تأثیرگذاری بر گویه‌های توجه به فرهنگ و آداب و رسوم محلی با میانگین 42/3 ، بهبود ارتباط با گردشگران با میانگین 42/3 و نماگر رضایت از کار در بخش گردشگری با میانگین 42/3 است. بررسی دیگر شاخص‌ها نشان می‌دهد باوجود رشد و توسعۀ گردشگری، ایجاد فرصت‌های جدید برای حضور زنان، افزایش میزان مشارکت زنان در فعالیت‌های عمومی مرتبط به روستا و بهبود جایگاه شغلی زنان همچنان به حضور آنان در این صنعت از‌دیدگاه مردان نظر مثبتی وجود ندارد و نتایج حاصل از بررسی نماگر دید مثبت مردان به فعالیت زنان در بخش گردشگری با میانگین 33/3 که پایین‌ترین میانگین را در بین شاخص‌های فرهنگی دارد گویای این موضوع است.

جدول 12: شناسایی وضعیت توانمندساز فرهنگی با استفاده از آزمون تی تک نمونه‌ای

Table 12: Identifying the status of cultural enabler using a sample t-test

منبع: نتایج پژوهش

در‌نهایت، با‌توجه به آزمون فوق و مقدار میانگین‌ اکتسابی گویه‌های توانمندسازی فرهنگی، سطح معناداری تمامی گویه‌های توانمندسازی فرهنگی کمتر از سطح خطای 5 درصد محاسبه شده است. همچنین، میانگین تمامی گویه‌های توانمندسازی فرهنگی معنادار و از حد متوسط جامعه (3) بیشتر گزارش شده است؛ بنابراین نتیجه می‌گیریم که بین گردشگری اجتماع‌محور و تمامی گویه‌های توانمند‌سازی فرهنگی رابطۀ معناداری وجود دارد. نتایج حاصل از آزمون همبستگی پیرسون با سطح معناداری (0/000 ( sig= نشان می‌دهد که رابطۀ معناداری بین توسعۀ شاخص‌های این مؤلفه با گردشگری اجتماع‌محور وجود دارد. همچنین، بر‌اساس محاسبه‌های میان هریک از 12 شاخص فرهنگی با سطح توانمند‌سازی فرهنگی بین همۀ شاخص‌های این مؤلفه با توانمندسازی آنها رابطۀ معنادار و مثبتی با سطح اطمینان 95 درصد وجود دارد.

از آنجایی که میانگین توانمندسازی فرهنگی برابر 189/3 و بیشتر از 3 گزارش شده است، می‌توان نتیجه گرفت که گردشگری اجتماع‌محور بر توانمندساز فرهنگی تأثیر معناداری دارد. نمودار 1 مدل تحلیل عاملی تأییدی مرتبه اول توانمندسازی‌ها را نشان می‌دهد.

نمودار 1: بارهای عاملی استاندارد‌شدۀ مدل تحلیل عاملی مرتبه اول توانمندسازها (منبع: نگارنده، 1401)

Chart1: Standardized factor loadings of the first-order factor analysis model of enablers

ضرایب استاندارد‌شدۀ بارهای عاملی و مقدار معناداری تی

از مدل اندازه‌گیری ضرایب استاندارد‌شده می‌توان این برداشت را کرد که بین متغیرهای مکنون مربوط و شاخص‌های متناظر با آنها‌ همبستگی معناداری وجود دارد یا خیر. ضرایب استاندارد‌شده بیانگر ضرایب مسیر یا بارهای عاملی استاندارد‌شده بین عامل‌ها و نشانگرهاست. برای داشتن روایی باید بین متغیرها و سؤال‌های پرسشنامه (گویه‌ها) همبستگی معناداری وجود داشته باشد. در‌صورتی که بار عاملی استاندارد‌شده بیشتر از 4/0 باشد،‌ می‌توان گفت سؤال‌های مدنظر قدرت تبیین خوبی دارد. مقدار‌های تی (T-Value) معنادار‌بودن هر‌یک از پارامترهای را نشان می‌دهد و چنانچه مقدار تی بزرگ‌تر از قدر مطلق عدد 96/1 باشد، پارامترهای مدل معنادار است و در این صورت می‌توان روایی سازه‌های اندازه‌گیری متغیرهای مربوط را در‌سطح معناداری 05/0 تأیید کرد.

همان‌طور که در مدل فوق مشاهده می‌شود، بارهای عاملی تمامی گویه‌ها بیشتر از 4/0 و مقدار‌های تی بیشتر از 96/1 به دست آمده است؛ بنابراین اعتبار سازه‌ها تأیید می‌شود.

شاخص‌های برازش مدل

برای تأیید مدل تحلیل عاملی و مستند‌بودن نتایج حاصل‌شده لازم است تا شاخص‌های برازش مدل در حد پذیرفتنی قرار گیرد. در جدول 13 شاخص‌های استفاده‌شده به همراه مقدار‌های آن آمده است.

جدول 13: شاخص‌های برازش مدل تحلیل عاملی مرتبه اول توانمندسازها

Table 13: Fit indices of the first-order factor analysis model of enablers

منبع: نتایج پژوهش

بنابراین در حالت کلی و با‌توجه به شاخص‌های محاسبه‌شده می‌توان برازش مطلوب مدل را نتیجه گرفت.

تحلیل عاملی تأییدی مرتبه دوم توانمندسازها

نمودار2: مدل تحلیل عاملی تأییدی مرتبه دوم توانمندسازها (منبع: نتایج پژوهش)

Diagram2: Second-order confirmatory factor analysis model of enablers

ضرایب استاندارد‌شدۀ بارهای عاملی و مقدار معناداری تی

در جدول 14 ضرایب معناداری تی و ضرایب مسیر استاندارد‌شده بین توانمندسازها و مؤلفه‌های آن آمده است.

جدول 14: مقدار بار عاملی استاندارد‌شده و آمارۀ تی بین متغیر

Table 14: Standardized factor loading and t-statistics between variables

منبع: نتایج پژوهش

خطوط تیره در مقدار‌های تی نشان‌دهندۀ ثابت‌کردن آن پارامتر در مدل است.

همان‌طور که در جدول 14 نمایان است، مقدار آمارۀ تی توانمندسازها با مؤلفه‌های خود معنادار و بیشتر از 96/1 برآورد شده است؛ بنابراین اینگونه استنباط می‌شود که توانمندسازها را می‌توان به سه زیر‌مجموعه یا زیر‌مؤلفه تقسیم کرد. ضریب آلفای کرونباخ کل پرسشنامه نیز برابر 952/0 و بیشتر از 7/0 محاسبه شده است و نشان می‌دهد که پایایی سازه‌ها در‌سطح مطلوبی قرار دارد. تمامی معیارهای آلفای کرونباخ معناداری بارهای عاملی بین سؤال‌ها و متغیرهای مکنون مناسب‌بودن مدل اندازه گیری را نشان می‌دهد.

نتیجه‌گیری

توانمندسازی یکی از روش‌های نوین توسعۀ نیروی انسانی با هدف بهبود عملکرد، افزایش بهره‌وری، استفاده از ظرفیت‌ها و آماده‌کردن آنان برای چالش‌های آتی است. در حال حاضر نقش حیاتی زنان در بسیاری از امور مربوط به توسعه مانند تأمین امنیت غذایی، پایداری محیط زیست، ریشه‌کنی فقر، کنترل جمعیت و توسعۀ اجتماعی برای جامعۀ بین‌المللی روشن شده است. ایجاد توانمندی روستاییان با توسعۀ گردشگری می‌تواند نقش مهمی در غلبه بر انگاره‌های توسعه‌نیافتگی و بهبود تعاملات و ارتباطات اجتماعی ساکنان منطقه‌های روستایی داشته باشد. از آنجایی که توسعۀ گردشگری در نواحی روستایی می‌تواند نتایج و پیامدهای مثبت گوناگونی به همراه داشته باشد، محققان در پژوهش حاضر با الهام از این رویکرد نقش گردشگری اجتماع‌محور در توانمندسازی زنان روستاهای ساحلی استان بوشهر را ارزیابی کردند و به‌طور مشخص، در‌پی پاسخ به این سؤال بودند که رونق فعالیت گردشگری در این روستاها چه نقشی در توانمندی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زنان ساکن این منطقه‌ها داشته است؟

همان‌طور که یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد در بُعد اقتصادی گردشگری اجتماع‌محور در توانمندسازی اقتصادی زنان روستایی تأثیرات مثبتی به همراه داشته است. بیشترین تأثیر گردشگری ازنظر اقتصادی مربوط به شاخص افزایش فرصت‌های شغلی زنان بوده است. از دیگر اثر‌های گردشگری در روستا می‌توان به افزایش درآمد، بهبود کیفیت زندگی، کاهش بیکاری، افزایش تقاضا نسبت به کالای جدید، کیفیت درآمد و ثروت، افزایش خرید ملک با زنان، ایجاد بازارهای محلی مناسب، افزایش تبادلات اقتصادی، فروش صنایع‌دستی، ایجاد خانه‌های بومگردی اشاره کرد. مطابق گزارش اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان بوشهر تعداد گردشگران ورودی در سال 1400 برابر با 722703 نفر است که تغییرات این سال نسبت به سال قبل بیانگر افزایش معادل 502 درصدی است. رشد چشمگیر ورود تعداد گردشگر به استان در سال‌های اخیر علاوه‌بر اینکه تأثیر مثبت و خوبی بر‌روی اقتصاد داشته است، در‌زمینۀ اشتغال و تثبیت معیشت بومیان نیز مؤثر بوده است. با رونق فعالیت گردشگری فعالیت‌های خدماتی در روستا افزایش یافته است. به‌ویژه جوانان به این مشاغل تمایل بیشتری نشان دادند؛ اما تمایل زنان برای فعالیت در بخش کشاورزی کمتر شده است. با ورود گردشگران و تمایل زنان برای کار در بخش گردشگری تقاضا برای غذاهای محلی، محصولات لبنی به‌دلیل تقاضای گردشگران افزایش یافته است و به‌دنبال آن افراد زیادی در این بخش مشغول شده‌اند. همچنین، تمایل زنان برای سرمایه‌گذاری با میانگین 33/3 و رونق کسب‌و‌کارهای مرتبط به گردشگری نشان از تأثیر مثبت گردشگری اجتماع‌محور بر این شاخص‌ها دارد. با‌توجه به نتایج به‌دست‌آمده می‌توان بیان کرد که گردشگری اثر‌های اقتصادی چشمگیری در توانمند‌سازی زنان در منطقه‌های مطالعه‌شده داشته است. همچنین، تحلیل‌های آماری به‌کار‌رفته در این پژوهش نشان داد که توسعه و شکوفایی گردشگری در توانمندسازی اجتماعی ساکنان روستاهای ساحلی نیز نقش بسزایی دارد؛ به‌طوری که نتایج حاصل از آزمون تی تک نمونه‌ای نشان می‌دهد که شاخص افزایش حس تعلق مکانی با میانگین 47/3 بیشترین تأثیر‌پذیری را در بُعد اجتماعی داشته است. با بررسی دیگر نماگرهای مرتبط از‌قبیل علاقه‌مندی به آموزش و افزیش مشارکت‌های گروهی نتیجه می‌گیریم که با رشد گردشگری تمایل به ماندگاری در روستا و حفظ فرهنگ و آداب و سنن روستایی بیشتر شده و امروزه احیای سنت‌های فرهنگی و بومی به‌عنوان یک جاذبه برای جذب گردشگر مورد توجه روستاییان است. این موضوعی است که گردشگری اجتماع‌محور به آن توجه داشته و به آن تأکیده کرده است. همچنین، بررسی نتایج آزمون تی تک نمونه‌ای در بُعد اجتماعی نشان می‌دهد که توسعۀ فعالیت‌های گردشگری در روستاهای بخش ساحلی زنان روستا را نسبت به توسعه روستا و انجام‌‌دادن فعالیت‌های گروهی، همکاری و تعامل با یکدیگر علاقه‌مند کرده است؛ به‌طوری که در جلسه‌های عمومی روستا شرکت می‌کنند و نسبت به حل مشکلات روستا، همفکری و مشورت در امور مربوط به روستا، صیانت از جاذبه‌های گردشگری روستا، شناخت مسائل گردشگری روستا، معرفی جاذبه‌های روستا به دیگران و کسب مهارت‌های لازم برای فعالیت‌های گردشگری ترغیب شده‌اند. در بُعد فرهنگی نیز در‌میان نماگرها بیشترین تأثیرگذاری بر گویه‌های توجه به فرهنگ و آداب و رسوم محلی با میانگین 42/3 ، بهبود ارتباط با گردشگران با میانگین 42/3 و نماگر رضایت از کار در بخش گردشگری با میانگین 42/3 است. گردشگری اجتماع‌محور با ترکیب و به‌کارگیری همزمان منابع داخلی و خارجی توانسته است منافع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زیادی را برای این ناحیه از منطقه‌های روستایی به همراه داشته باشد. در‌نهایت، نتایج این پژوهش بیانگر و مؤید تأثیرگذاری گردشگری اجتماع‌محور بر توانمندسازی زنان در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در منطقه‌های مطالعه‌شده است. به پژوهشگران در مطالعات آتی موارد ذیل پیشنهاد می‌شود.

• سطح آگاهی زنان روستایی با اجرای برنامه‌های آموزشی رسمی و غیر رسمی برای آنها افزایش پیدا کند. همچنین، نهادهای مختلفی می‌توانند با آموزش زنان مهارت‌های لازم را در آنها پرورش و سطح آگاهی آنها را افزایش دهند.

- کمیت و کیفیت آموزش مهارت‌ها عامل مهمی در میزان موفقیت گردشگری است. در این راستا، بهتر است برای افزایش توانمندی بانوان در‌زمینۀ گردشگری دوره‌های آموزشی ازجهت شناخت گردشگری و گردشگر، آموزش زبان انگلیسی، آشنایی با مبانی کامپیوتر، راهنمای تور، برنامه‌ریزی تور، آموزش مسائل بهداشتی و حفاظتی محیطی و ... برگزار شود.

- از نیروی کار زنان روستایی در فعالیت‌های مرتبط به گردشگری استفاده شود تا در اثر ورود گردشگران دیگر از آنها برای انجام‌دادن امور کشاورزی استفاده نشود.

- تشکّل‌های محلی با حضور مؤثر زنان و با مشارکت اهالی روستا تشکیل شود؛ زیرا این تشکّل‌ها می‌تواند فرصتی را برای بیشتر زنان در جامعه فراهم کند؛ از‌جملۀ این تشکّل‌ها که اغلب تجربه‌های موفق توانمندسازی زنان با گردشگری در آنها به چشم می‌خورد، ایجاد تعاونی است. از‌جمله اثر‌های اقتصادی تعاونی‌ها این است که می‌توانند زنانی را که تمایل دارند، کار کنند به کار بگیرند، درآمد گردشگری و فرصت‌های بهره‌مندی از آن را در جامعه توزیع کنند، درآمد زنان افزایش دهند و برای آنها استقلال مالی ایجاد کنند.