تحلیل تصویرسازی ورنا کلم از شخصیت حضرت فاطمه‌(س)

مقدمه

گسترش روزافزون مطالعات اسلامی‌ نزد محققان شرق‎‍شناسی جهان غرب، رویکردی است که در بخشی از حرکت خود، متوجه بررسی شخصیت‎‍های شاخص مسلمانان شده است. از یک‌سو با حضور اروپاییان در سرزمین‎‍های اسلامی و آشنایی آنها با اسلام و عقاید گوناگون آن و از سوی دیگر وجود نقل‎‍قول‎‍های حضرت عیسی‌(ع) دربارۀ آخرین پیامبر (صدوق، 1404ق، ص. 1/191-192)، مطالعه و تحلیل آثار مربوط به پیامبر‌(ص) و اهل‎‍بیت‌(علیهم‎‍السلام) از‌جمله حضرت فاطمه‌(س) را پررنگ‎‍تر کرد (کریمی‎‍نیا، 1386، ص. 14). همچنین در پی حضور شیعیان در سر‎‍تا‎‍‎‍سر جهان، تأثیرگذاری آ‎‍نها در تحولات بین‎‍‎‍‎‍المللی و تشکیل حکومت‎‍های مختلف شیعی، مستشرقان به اصول و مبانی اعتقادی شیعیان نیز‌ توجه کردند (کمپفر، 1360، ص. 132).

در میان پژوهشگران مطالعات اسلامی و خاورمیانه، ازجمله کسانی ‌‌که دربارۀ شیعه، به‌‌خصوص شخصیت حضرت اظهارنظر کرده‌‌اند، به لوئی ماسینیون (Louis Massignon)، از پیشتازان این امر اشاره می‌شود. هانری لامنس (Henri Lammens)، اشپرینگر (Springer)، کائتانی (Caetani)، دونالدسون (Donaldson)، هانری کربن (Henry Corbin) و ایوانف (Ivanov) نیز، از افراد دیگری‌اند که پژوهش‌‌هایی را در این حوزه انجام داده‌‌اند. همچنین دنیس اسپلبرگ (Denise Spellberg)، باربارا استواسر (Barbara Stowasser)، لورا وچیا والیری (Laura Vaccia Veglieri)، جین دمن مک اولیف (Jane Dammen McAuliffe)، ورنا کلم (Verena Klemm)، روت رودد (Ruth Roded)، آرزینا لالانی (Arzina R. Lalani)‌، امیل دورمنگام (Emile Dermengham) و مری اف. ترکیل Mary F. Thurlkill))، اطلاعاتی را دربارۀ این بانو به اَشکال مختلف گرد‌‌آوری کرده‌‌اند.

 پژوهش‎‍های متعددی دربارۀ شخصیت حضرت فاطمه‌(س) در زمینۀ آثار مستشرقان مختلف انجام شده است که موارد زیر اشاره می‌شود:‌ نقد و بررسی تاریخی مقالۀ لورا وچیا والیری، در کتابی با عنوان تصویر حضرت محمد‌(ص) و حضرت زهرا‌(س) در دایرةالمعارف اسلام (ترجمه و نقد) توسط جان‎‍احمدی (1388)، جازاری معمویی (1401) نیز، نقد روشی دیدگاه لامنس را به نگارش درآورده است. تحقیقاتی ازنظر قرآنی وجود دارد که‌ رضایی هفتادر (1386)، رضایی اصفهانی (1387)، هاشمی (1394)، باعزم و دیگران (1395) و علاءالدین (1399) در زمینۀ مقالۀ جین دمن مک اولیف انجام داده‌اند، همچنین پایان‌نامه‎‍ای که عسکری (1392) از همین منظر نگاشته است و همچنین دسته‎‍ای از مطالعات انجام‎‍شده در زمینۀ شخصیت و گونه‎‍شناسی اثر برخی مستشرقان مانند‌ مقاله‎‍های  پارسا (1388)، نوروزی (1388)، صحرائی و دیگران (1397) و پایان‎‍نامه‎‍های المطهری (1398) و الشحمانی (1399).

اما با توجه به اینکه پژوهش مستقلی^[1] در این زمینه، دربارۀ مقالۀ کلم Klemn)‌ (2005)) با عنوان «شکل‎‍گیری تصویری از یک افسانۀ اسلامی: فاطمه دختر محمد پیامبر» در کتاب ایده‎‍ها، تصاویر و روش‎‍های آن، بینشی در ادبیات کلاسیک عرب و اسلام انجام نشده است، تمرکز این نگارش بر این مقاله است. ترسیم کلم (2005) از شخصیت حضرت فاطمه‌(س) بر‌اساس منابع اهل سنت بوده و توصیف منابع شیعیان را خیالی و اسطوره‎‍گونه دانسته است. نظر به اینکه حضرت فاطمه‌(س) در عقاید مسلمانان، اعم از شیعه و اهل سنت دارای احترام و منزلت خاص بوده است، بنابراین برای جلوگیری از ایجاد یک‎‍سری تصویرسازی‎‍های ناموزون از شخصیت ایشان و تبیین واقعیت‎‍ها، ضرورت تحلیل مقالۀ کلم مشخص می‎‍شود. به همین منظور این پژوهش با هدف پاسخگویی به این سؤالات به نگارش درآمده است که تحلیل کلم از شخصیت حضرت فاطمه‌(س) چگونه و چه عواملی در نوع تحلیل او مؤثر بوده است؟‌

روش این پژوهش، تحلیل محتوا (Content Analysis) است که از‌نظر کریپندروف (Krippendorff) (1390) تکنیکی پژوهشی است و به‌منظور استنباط تکرارپذیر و معتبر از داده‎‍ها دربارۀ متن به کار می‎‍رود. باردن (Bardin) (1375) تحلیل محتوا را فنی می‎‍داند که توصیف‎‍های ذهنی و تخمینی را تلطیف و تصفیه می‎‍کند و ماهیت و قدرت نسبی محرک‎‍های داده‌شده به شخص را‌ به‌صورت عینی آشکار می‎‍‌کند. بنابراین هدف این تحلیل، فراهم‌آوردن شناخت، بینشی نو، تصویر واقعیت و راهنمای عمل است. در این روش رویدادهایی که‌ خصوصیات مشترک دارند، با عنوان یک مفهوم دسته‎‍بندی‌ (استرواس و کوربین، 1398، ص. 125) و سپس در حوزه‎‍ها و مشخصه‎‍های مختلف طبقه‎‍بندی می‌شوند (کریپندروف، 1390، ص. 76). برای رسیدن به دقت بیشتر، اصلاح کیفیت، تفسیر و استتناج (هولستی، 1373، ص. 21) و پیشبرد اهداف پژوهش، فراوانی‎‍سنجی نوع و تعداد منابع نیز با توجه به این روش انجام شده است. بنابراین در این پژوهش ابتدا مفاهیم شخصیت تاریخی و افسانه‎‍ای بیان‎‍شده در مقالۀ کلم استخراج و حوزه‎‍بندی و سپس برای نظم و تسهیل در بررسی، در جدول‎‍های جداگانه ترسیم شده است. در ادامه، نوع و تعداد منابع درخور توجه او نیز فراوانی‎‍سنجی شده است. در پایان با بازبینی حوزه‎‍ها و منابع درخور توجه کلم، بر‌اساس منابع کتابخانه‎‍ای، عوامل مؤثر در تحلیل ارائه‎‍شدۀ او بررسی شده است.

1. زیست علمی ورنا کلم

خانم کلم متولد 29 آوریل 1956م در شهر فریدبرگ (Friedberg) از ایالت بایرن (Bayern) در کشور آلمان است. او استاد آلمانی مطالعات ‎‍اسلامی و رئیس مؤسسۀ مطالعات ‎‍عربی در دانشگاه لایپزیگ (Leipzig University) است که مطالعات دینی تطبیقی، مصرشناسی و مطالعات فرهنگی تجربی را در دانشگاه توبینگن (Tubingen University) خوانده ‎‍‎‍است. او در سال 1988م، رسالۀ دکترای خود را زیر نظر هاینز هالم (Heinz Halm) با پایان‎‍نامه‎‍ای دربارۀ مُبلغ اسماعیلی، مؤید فی‎‍الدین شیرازی (متوفی قرن پنجم هجری)، دریافت کرد. او از سال 2003م، استاد زبان عربی و زبان‎‍شناسی شرقی در دانشگاه لایپزیگ است و از سال 2006م، چندین پروژه را برای بنیاد پژوهش‎‍های آلمان^[2]، که در آن نسخ خطی اسلامی کتابخانۀ دانشگاه لایپزیگ ضبط و تحقیق می‎‍شود، هدایت کرده است. او در سال 2016م به عضویت آکادمی علوم ساکسون انتخاب شد. کلم مؤلف کتاب‎‍ها و مقاله‎‍های متعددی در زمینۀ تاریخ اسلام، ادبیات عرب و زبان و ادبیات فارسی است که کتاب‎‍های درک ادبیات شرق نزدیک: طیفی از رویکردهای بین رشته‎‍ای، خاطرات یک مأموریت و مقالۀ «فاطمه» از آن جمله است.[3]

2.بررسی ویژگی‎‍های موضوعی حضرت فاطمه‌(س) در اندیشۀ‎‍ ورنا کلم

کلم در صدد ارائۀ فرایند چگونگی شکل‎‍گرفتن تصویر حضرت فاطمه‌(س) در طول قرن‎‍هاست که با بهره‎‍گیری از ادبیات داستانی و تحقیقات هم‎‍عصران خود در این زمینه، ضمن بررسی منابع به ترتیب سیره، حدیث اهل سنت و تصویر ارائه‎‍شده در منابع حدیثی شیعی سدۀ چهارم هجری به بَعد، به این نتیجه رسیده است که جهان تاریخی دربارۀ حضرت که به‌صورت انسانی عادی و مطلوب (انسان والایی که‌ مکارم و فضایل اخلاقی و معنوی دارد) مشخص شده است، به مرور با جهان خیالی در ادبیات شیعی، همراه و ادغام شده و به‌صورت «افسانه‎‍ای مقدس-خیالی» در این منابع باقی مانده‎‍ است. البته به عقیدۀ کلم، اطلاعات متناقض و تکراری موجود در آثار تاریخی و زندگی‎‍نامه‎‍ای همچون تاریخ طبری، سیرۀ ابن‎‍هشام، تاریخ یعقوبی، انساب‎‍الاشراف، الکامل فی‎‍التاریخ و طبقات الکبری نشان‎‍دهندۀ کم‌اهمیت‌بودن زندگی‎‍نامۀ این بانو برای تدوین‎‍کنندگان این آثار بوده است. او ذکر نام ایشان را در چند گزارش تاریخی به‌عنوان شخصیت مرکزی، تصادفی قلمداد می‌کند و معتقد است اگر توجه خاصی نسبت‌به ایشان در آثار تاریخی وجود دارد، به‌دلیل دختر پیامبر بودن ایشان‌ است (Klemm, 2005, p. 185-186).

در مقالۀ پیش رو، ابتدا جنبه‎‍های مختلف مفاهیم شخصیت تاریخی و انگارۀ شخصیت خیالی مدعای کلم برای بررسی و تحلیل بهتر در حوزه‎‍های متعدد دسته‎‍بندی و در جدول‎‍های جداگانه بررسی شده است. در ادامه نیز، نوع و تعداد منابع فراوانی‎‍سنجی شده‎‍اند. همچنین آدرس صفحات مشخصه‎‍ها و تحلیل‎‍های بیان‎‍شده به‌وسیلۀ کلم نیز در جدول‎‍ها آمده است.

2.1.شخصیت تاریخی

به نظر کلم، شخصیت واقعی حضرت فاطمه‌(س) مستند به گزارش‎‍های تاریخی است که در یک بُرهه از زمان به آن توجه شده است. او بیشتر ازطریق داده‎‍ها و مستندات تاریخی اهل سنت،‌ این بُعد شخصیتی را بررسی می‌کند. اهم حوزه‎‍های بررسی‌شدۀ او برای سهولت مطالعه در زمینه‎‍های فردی، همسری، مادری و اجتماعی دسته‎‍بندی شده است.

الف- زمینۀ فردی: کلم برای ارزیابی شخصیت تاریخی حضرت در زمینۀ فردی، به پنج جنبه‎‍ توجه کرده است.

جدول1: زمینۀ فردی شخصیت تاریخی

Table 1. The individual context of the historical figure

جدول فوق نشان می‎‍دهد که کلم در زمینۀ فردی شخصیت حضرت، به پنج حوزۀ ولادت، القاب، جایگاه نزد پیامبر(ص)، رحلت و شباهت به حضرت مریم‌(س) توجه کرده است. تحلیل‎‍های ارائه‎‍شدۀ او در زمینه‎‍های ولادت و جایگاه نزد پیامبر‌(ص)، نمونه‎‍ای از شخصیت انسان عادی را به نمایش گذاشته است. دربارۀ القاب و شباهت به حضرت مریم‌(س)، تحلیل‎‍های او نشانی از انسان مطلوب را دارد. اما در حوزۀ رحلت، هر دو نشانۀ انسان عادی و مطلوب در تحلیل کلم مشهود است؛ بنابراین تحلیل او به‌طور کلی، رویدادهای طبیعی و بشری شخصیت ایشان را نشان می‎‍دهد. در زمینۀ منابع، بیشترین تمرکز او بر تحقیقات هم‎‍عصران است که در حوزه‎‍های ولادت، القاب، جایگاه نزد پیامبر‌(ص) و شباهت به حضرت مریم‌(س) از آنها بهره برده است. کلم با بهره‎‍گیری از منابع تاریخی اهل سنت در حوزه‎‍های ولادت، القاب، جایگاه نزد پیامبر‌(ص)، رحلت و شباهت به حضرت مریم‌(س)، در نشان‎‍دادن واقعیت زندگی حضرت در این مشخصه‎‍ها کوشیده است. او‌ در حوزه‎‍های ولادت و رحلت، تنها به یک منبع شیعی توجه کرده است. شایان ذکر است که در اثر کلم، یک مورد تحلیل بدون ارائۀ سند در حوزۀ القاب در این زمینه، وجود دارد؛ پس تحقیقات هم‎‍عصران او و منابع اهل سنت، منابع مهمی برای تحلیل کلم در این زمینه بوده است.

ب- زمینۀ همسری: سه حوزۀ مشخص در این زمینه، از مقالۀ کلم استخراج شده است.

جدول2: زمینۀ همسری شخصیت تاریخی

Table 2. Spouse context of historical figure

با عنایت به جدول فوق، کلم در این زمینه به حوزه‎‍های ازدواج، فقر خانوادگی و روابط با حضرت علی‌(ع) توجه کرده است. تحلیل‎‍های او در هر سه حوزه، شخصیت حضرت را در قالب یک انسان عادی و واقعی نشان می‎‍دهد. در رابطه با منابع، کلم منابع تاریخی اهل سنت را در هر سه حوزه، حدیثی اهل سنت و تحقیقات جدید هم‎‍عصران خود را در حوزۀ روابط با حضرت علی‌(ع) لحاظ کرده و از منابع شیعیان غافل شده است. بنابراین منابع تاریخی اهل سنت، سند معیار او برای تحلیل مذکور بوده است.

پ- زمینۀ مادری: به یک حوزه در این جنبۀ مطالعاتی اشاره شده است.

جدول3: زمینۀ مادری شخصیت تاریخی

Motherland of the historical figure Table 3.

جدول بالا نشان می‎‍دهد کلم در این زمینه، تنها به تعداد فرزندان حضرت توجه کرده است. او بیشترین مراجعه را به منابع تاریخی اهل سنت داشته و تحلیل خاصی ارائه نداده است. اما گزارش مربوط به مرگ پسر سوم حضرت را، که برگرفته از منبع تاریخی شیعیان است، افسانه پنداشته است. بنابراین به نظر می‎‍رسد که کلم، داده‎‍های منابع تاریخی اهل سنت را واقعیت زندگی حضرت قلمداد کرده است.

ت- زمینۀ اجتماعی: زمینۀ اجتماعی با دو حوزه در این مقاله‌ بررسی شده است.

جدول4: زمینۀ اجتماعی شخصیت تاریخی

The social context of the historical figure Table4.

کلم در زمینۀ اجتماعی شخصیت حضرت فاطمه‌(س)، در صحنه‎‍های تاریخی پیش و پس از رحلت پیامبر‌(ص)، معتقد به حضور تاریخی و وجود شخصیت واقعی ایشان است. او جریان مباهله را با نشانه‎‍هایی از انسان مطلوب و رخدادهایی همچون تمسخر توسط زنان قریش، حملۀ فیزیکی دشمنان، سقط جنین، نپذیرفتن ابوبکر و عمر توسط حضرت و رحلت ایشان را با تحلیل افسانه به تصویر کشیده است. در زمینۀ منابع، بیشترین تمرکز او بر منابع تاریخی اهل سنت در دو حوزه است. او توجهی به منابع تاریخی شیعیان نداشته و با توجه به منابع حدیثی شیعی، یک مورد حضور تاریخی و چند مورد از رخدادهای پس از رحلت پیامبر‌(ص) را افسانه‎‍ای تحلیل کرده است. او با استناد به تحقیقات هم‎‍عصران خود، حضور تاریخی ایشان را بازتاب شیعی و ضامن رسالت پیامبر‌(ص) دانسته است؛ از این رو شخصیت واقعی حضرت فاطمه‌(س) با توجه به منابع اهل سنت در این زمینه، مشهود است.

2.2.انگارۀ شخصیت خیالی

در اثر کلم، این بُعد از شخصیت حضرت فاطمه(س) جنبه‎‍های فرابشری است که بیشتر در روایات و گزاره‎‍های تاریخی شیعیان آمده است. بنابراین گزارش‎‍‎‍هایی که به‌نوعی شخصیت حضرت را فراتر از حد بشری بیان می‎‍کنند، سبب شده‌اند تا او تعبیر شخصیت افسانه‎‍ای، که با تخیل آمیخته شده است، را در نوشتار خود به کار برد. او گزارش‎‍های روایی را نوعی داستان‎‍سرایی از نویسندگان شیعی و ایجاد شخصیت خیالی برای حضرت قلمداد می‎‍کند. برای تسهیل در بررسی، مهم‎‍ترین حوزه‎‍ها در زمینه‎‍های فردی و همسری، تقسیم‎‍بندی شده است.

الف- زمینۀ فردی: کلم به هفت حوزه در این زمینه توجه کرده است.

جدول5: زمینۀ فردی انگارۀ شخصیت خیالی

The individual context of the imaginary character Table5.

با توجه به جدول 5، کلم در این زمینه به حوزه‎‍هایی همچون‌ ولادت، نام‎‍ها و القاب، ویژگی‎‍های جسمانی، معجزات، ارتباط با قرآن، حضور در قیامت و شباهت به حضرت مریم‌(س) توجه کرده است. تحلیل او دربارۀ شخصیت حضرت در تمام حوزه‎‍ها به‌جز ارتباط با قرآن، که شخصیت انسان مطلوب تاریخی در آن مستتر است، شخصیتی مقدس، خیالی و افسانه‎‍ای را ترسیم می‎‍کند. در زمینۀ منابع، او برای اثبات انگارۀ شخصیت خیالی حضرت فاطمه‌(س) بر منابع حدیثی شیعیان در حوزه‎‍های ولادت، نام‎‍ها و القاب، ویژگی‎‍های جسمانی، معجزات، حضور در قیامت و شباهت به حضرت مریم‌(س)، موارد بی‎‍سند در حوزه‎‍های معجزات و ارتباط با قرآن و تحقیقات هم‎‍عصران خود در حوزه‎‍های ارتباط با قرآن و شباهت به حضرت مریم‌(س) متمرکز شده است. او در این زمینه از منابع تاریخی و حدیثی اهل سنت بهره‎‍ای نبرده‌ و تنها به یک منبع تفسیری اهل سنت در حوزۀ شباهت به حضرت مریم‌(س) مراجعه کرده است. او معیار تحلیل خود را در این زمینه، منابع حدیثی شیعیان، تحقیقات هم‎‍عصران خود و داده‎‍های بی‎‍سند قرار داده است.

ب- زمینۀ همسری: یک حوزه در زمینۀ همسری‌ بررسی شده است.

جدول6: زمینۀ همسری انگارۀ شخصیت خیالی

Spousal context of imaginary character Table 6.

جدول 6 نشان می‎‍دهد‌ کلم در این زمینه تنها به حوزۀ خواستگاری و ازدواج حضرت با تمرکز بر تنها یک منبع حدیثی شیعیان توجه کرده است. او گزارش‎‍های این منبع را دستمایۀ وجود شخصیت مقدس، خیالی و افسانه‎‍ای حضرت قرار داده است.

2.3.برآیند

با توجه به اینکه کلم، به زمینه‎‍های فردی و همسری در دو بُعد شخصیتی حضرت فاطمه‌(س) توجه کرده است، نتیجه‎‍ای‌ در مقایسۀ دو مورد در هر زمینه به دست آمده و به این صورت است که در قیاس دو جدول‌ زمینۀ فردی (1 و 5)، کلم تحلیل‎‍های خود را از واقعیت‎‍های زندگی یک انسانِ عادی با توجه به منابع اهل سنت به‌سمت مقدس، افسانه‎‍ای و تخیلی‌بودن شخصیت حضرت با توجه به منابع شیعیان، تحقیقات هم‎‍عصران و داده‎‍های بی‎‍سند در این زمینه، سوق داده است. با مقایسۀ دو جدول زمینۀ همسری (2 و 6) مشخص می‎‍شود که نزد ‌او، تصویر شخصیت واقعی حضرت فاطمه‌(س) بر‌اساس منابع اهل سنت، به شخصیتی افسانه‎‍ای-مقدس و خیالی در منابع شیعیان مُبدل شده است.

اما به‌طور کلی با عنایت به جدول‎‍های ذکرشدۀ مربوط به هر دو بُعد شخصیتی، این نتیجه حاصل می‎‍شود که‌ کلم با تمرکز بیشتر بر منابع تاریخی و حدیثی اهل سنت، شخصیت تاریخی حضرت را واقعی قلمداد کرده است، به صورتی‎‍که تحلیل‎‍های او از شخصیت حضرت فاطمه‌(س) به‌عنوان یک بشر و انسانی عادی است که صفات و شخصیت او از یک انسان معمولی تا مطلوب با خواسته‎‍های متعالی تسری‌دادنی‌ است. اما تحلیل‎‍های مربوط به انگارۀ شخصیت خیالی با تمرکز بیشتر بر منابع حدیثی شیعیان، خیالی، مقدس-افسانه‎‍ای بیان شده است. این تصویر، شخصیتی برتر و فراتر از یک انسان معمولی را به نمایش می‌گذارد و خصوصیات نسبت داده ‎‍شده به ایشان، قابلیت تطابق با انسان‎‍های عادی را ندارد. تحقیقات هم‎‍عصران کلم در پژوهش او نمود چشمگیری در هر دو بُعد داشته است؛ اما گزارش‎‍های بدون‎‍سند‌ در تحلیل انگارۀ شخصیت خیالی حضرت، تعداد بیشتری را نسبت‌به شخصیت تاریخی به خود اختصاص داده است.

3.تحلیل انگاره

مطالعه و تحقیق دربارۀ شخصیت‎‍های تاریخی مهم و مذهبی که به‌نوعی محبوبیت ذاتی دارند، کار را برای محقق سخت و دشوار می‎‍کند؛ زیرا عوامل مختلفی بر روند پژوهشی آنها تأثیرگذار خواهد بود که محققان این حوزه برای اتقان کار خود، باید به آن توجه ویژه داشته باشند؛ از‌جملۀ آنها منابعی است که از آن‌ها استفاده می‌کنند. اعتقادات پیروان یا بغض و مخاصمۀ مخالفان آنها‌ در شکل‎‍گیری تصویر شخصیت‎‍های شهیر و نامی تأثیرگذار است. در این میان جمع آرای موافقان و مخالفان از مواردی است که در ارزیابی کلی یک گزارش تاریخی تأثیر بسزایی دارد. همچنین فهم کامل از اوضاع زمانی و مکانی نگارش دربارۀ یک شخصیت نامور در تجزیه و تحلیل‎‍های عقلانی و منطقی پژوهشگر، بسیار مؤثر خواهد بود؛ از این‎‍ رو یک متتبع تاریخ اسلام با درک صحیح از این عوامل و تنگناهای پیشرو، ‌در انجام کار خود به نتیجۀ مطلوب می‌رسد (ابن‎‍خلدون، 1408ق، ص. 1/37).

یکی دیگر از عوامل تأثیرگذار در پژوهش‎‍های این حوزه، روش استفاده از این منابع است. یکی از روش‎‍های مرسوم مستشرقان در بررسی متون، مطابقت و مقابله است. در این روش که محقق به مقابله‌کردن و مطابقت‌دادن نصوص، تفسیر و تحلیل آنها برای دستیابی به یک فرضیۀ علمی روی می‌آورد، میزان تأثیر و تأثر متون از یکدیگر مشخص ‌و با تحلیل آن، تأثیر‎‍پذیری اشخاص، نظریات و مکاتب روشن ‎‍می‎‍شود. هرچند این روش ‌نتایج گران‌بهایی را در پی دارد، اما در صورت‌ توجه‌نکردن ویژه به آن، احتمالاً دچار آسیب‎‍هایی در پژوهش‎‍ها می‌شود. برخی معتقدند مستشرقان از قاعدۀ مقابله و مطابقت میان داده‎‍ها استفاده کرده و خود نیز مُبدع آن بوده‎‍اند، ولی در بیشتر مواقع نتایج آنها در تحقیق نصوص با این روش صحیح نیست (سالم‎‍الحاج، 1422ق، ص. 1/171).

از نکات مهم در مطالعات تاریخی این است که‌ هر پژوهش نظام‎‍مندی، باید از سه مرحلۀ اساسی توصیف، تحلیل و تبیین برخوردار باشد. در مرحلۀ توصیف، محقق با استفاده از منابع، اسناد و متون، دگرگونی ایجادشده در یک مسئلۀ تاریخی را نشان می‎‍دهد (قراملکی، 1390، ص. 195) و در مرحلۀ دوم، به تحلیل، یعنی داده‎‍سازی یا داده‎‍یابی از یافته‎‍ها روی می‌آورد (واسعی، 1385، ص. 146). او در آخر کار تبیین و چگونگی شکل‎‍گیری آنها را انجام می‌دهد که‌ پاسخ به چرایی پدیده است و معمولاً بیان علت یک پدیده، با بیان قاعده و قانون کلی انجام می‌شود که تخلف‎‍پذیر نباشد (قراملکی، 1390، ص. 180-195). چنین روشی با گزارش تاریخی مختصر سازگار نخواهد بود. غفلت از این موارد سبب ایجاد مشکلات و آسیب‎‍هایی در امر پژوهش خواهد بود که مهم‎‍ترین آنها‌ در موارد زیر دیده می‌شود. شایان ذکر است که توجه به اوضاع نامساعد امامان شیعه و پیروان ایشان در ادوار مختلف اموی (امین، بی‎‍تا، ص. 3/378-381) و عباسی (کاشف‎‍ آل‎‍الغطا، 1373، ص. 51)، حساسیت سیاسی و اجتماعی اهل سنت نسبت‌به شخصیت حضرت فاطمه‌(س) (ابن ابی‎‍طیفور، 1378، ص. 24-33) و دقت‌ ناکافی در جمع‎‍آوری احادیث (جمعی از پژوهشگران، 1399، ص. 2/130)، که بر گزارش‎‍های تاریخی شخصیت حضرت تأثیر گذاشته است، برای بررسی شخصیت ایشان ضروری است؛ زیرا مجموعۀ این عوامل باعث به وجودآمدن افراد کذاب و مجهول‎‍الحال در بین راویان شیعه شده (علامه حلی، 1340، ص. 1/269) و رد پای جریان غلات را در میان روایات شیعیان پررنگ کرده است (کَشی، 1348، ص. 1/290-291).

3.1. نبود تناسب میان منابع و موضوع

کلم در اثر خود با تمرکز بر کتاب طبقات‎‍الکبری، شخصیت حضرت فاطمه‌(س) را تحلیل کرده است. او که سعی کرده است مقالۀ تاریخی خود را با تحلیل‎‍های ادبیات کلاسیک جهانی ادغام و مقایسه کند، از اثر کسانی چون دونر (Donner)، گونتر (Gunther)، گرتز (Geertz)، لامنس، کلبرگ، استواسر، مک اولیف، ایوب (Ayoub)، هالم، آیسر، اسپلبرگ، روت رودد، لورا وچیا والیری، مادلونگ (Madelung)، اکر (Echer) و اسمیت (Smith) بهره جسته است. در جدول زیر، تعداد منابع و حوزه‎‍های‌ استفاده‌شده به تفکیک مشخص شده است.

جدول7: تناسب منابع و موضوع

Table 7. Proportion of sources and topic

با توجه به جدول 7، کلم که بیشتر با رویکرد تاریخی-توصیفی‌ شخصیت حضرت را بررسی کرده‎‍ است، از توجه به تناسب منابع و موضوع تحقیق، غافل شده است. با توجه به جایگاه ویژۀ حضرت فاطمه‌(س) نزد شیعیان، باید توجه بیشتری به منابع تاریخی شیعیان می‌کرد؛ اما او به 4 مورد از منابع تاریخی اهل سنت، درمجموع در 29 حوزه (ردیف2)، 6 مورد از منابع حدیثی اهل سنت، درمجموع در 14 حوزه (ردیف4) و یک مورد از منابع تفسیری اهل سنت در یک حوزه (ردیف 6) توجه کرده است. کلم یک منبع تاریخی شیعیان جمعاً در 3 حوزه (ردیف1)، 4 منبع حدیثی شیعیان جمعاً در 17 حوزه (ردیف 3) توجه کرده و از مراجعه به منابع تفسیری شیعیان (ردیف 5) غافل شده است. همچنین 10مورد مراجعه به تحقیقات جدید هم‎‍عصران، درمجموع در 13 حوزه (ردیف7) در نگاشتۀ کلم وجود دارد. به این ترتیب منابع تاریخی اهل سنت، حدیثی شیعیان، حدیثی اهل سنت، تحقیقات هم‎‍عصران، تاریخی شیعیان، تفسیری اهل سنت، به ترتیب بیشترین تا کمترین ارجاع را در تحقیق او داشته است.

3.2.توجه به گزارش‎‍های مشخص و محدود

اگرچه به‎‍طور کلی اثر کلم، از تعدد مقبولی از منابع برخوردار است و او در این باره، تسلط فراوانی را از خود به نمایش گذاشته است، اما نکتۀ غفلت‌شده، تمرکز و پافشاری بر چند منبع خاص و محدود در برخی موضوع‎‍هاست. این نکته در جدول7 به‌خوبی مشهود است که اصرار او بر توجه به کتاب طبقات‎‍الکبری از میان منابع تاریخی اهل سنت (درمجموع 9حوزه)، به‌ویژه در موضوع‎‍های تاریخی، بحارالانوار (درمجموع11حوزه) و مناقب آل ابی‎‍طالب (درمجموع 3حوزه) از میان منابع حدیثی شیعی، در حوزه‎‍های انگارۀ شخصیت خیالی بوده است. بنابراین به نظر می‌‌رسد تمرکز ایشان بر منابع خاص، محدود و غافل‌شدن از منابع دیگر، زمینۀ مقایسۀ روایت‌‌های مختلف دربارۀ رویدادهای تاریخی را از او سلب کرده و نتوانسته‌‌ است جنبه‌‌های مختلف گزارش‌‌های گوناگون را از دیدگاه مورخان دیگر بررسی و آشکار کند. بنابراین امکان خطا در نتیجۀ به دست آمده، وجود خواهد داشت. در این ‎‍صورت نه‌تنها قسمتی از واقعیت آشکار نخواهد شد،‌ برآیند آن خلاف واقع خواهد شد.

3.3.تلاش برای اثبات انگاره‎‍های پیش‎‍مفروض

یکی دیگر از مشکلات روش مطابقت و مقابله، به کار بردن آن برای اثبات فرضیه‎‍هایی است که در ذهن محقق براساس یافته‎‍های پیشین شکل گرفته است. در این‎‍ جهت پژوهشگر برای یافتن حقایق علمی تلاش نمی‎‍کند، بلکه برای برهان‎‍سازی حدسیات و انگاره‎‍های ذهنی خود از این روش بهره می‎‍برد. بنابراین امکان ایجاد نتایج معکوس در پژوهش‎‍های انجام‎‍شده، از قوت بالایی برخوردار خواهد شد. با بررسی نوشتار‎‍ مدنظر، این موضوع تقویت می‎‍شود که نگارنده در پی اثبات انگاره‎‍های پیش‎‍مفروض خود، مبنی بر کم‎‍رنگ‎‍بودن شخصیت تاریخی و افسانه‎‍ای-تخیلی‎‍بودن شخصیت حضرت فاطمه‌(س) و اقامۀ دلیل بر آن است. به همین مناسبت در لابه‎‍لای اثر کلم، تحلیل‎‍هایی از شخصیت حضرت دیده می‎‍شود که هیچ سندیتی ندارند. اگر‎‍چه‌ ممکن است گزارش‎‍های تاریخی از این استدلالات در برخی منابع تاریخی و کلامی وجود داشته باشد، مستند‌نکردن پژوهش به آنها از ارزش پژوهش می‎‍کاهد. حوزه‎‍های القاب (اهل‎‍البیت) در جدول 1، معجزات (توانایی تکثیر غذا، ارتباط با جبرئیل و فرشتگان) و ارتباط با قرآن (سوره‎‍هایی با حروف مقطعه) در جدول5، مصداق این سخن در مقالۀ کلم است که بر تحلیل و نتیجه‎‍گیری او برای اثبات انگارۀ شخصیت افسانه‎‍ای-تخیلی ایشان سایه انداخته است. از دیگر شواهد این موضوع‌ در عنوان مقاله است‌ که شکل‎‍گیری تصویری از یک افسانۀ اسلامی (Klemm, 2005, p. 181) در ابتدای آن بیان شده است و نشان می‎‍دهد‌ کلم مقالۀ خود را با این پیش‎‍فرض پیش برده است که دربارۀ یک شخصیت افسانه‎‍ای سخن خواهد راند‌. این پیش‎‍فرض‎‍ها در قسمت‎‍های دیگری از اثر او نیز نمود پیدا کرده است. در جدول3، حوزۀ فرزندان، با وجود استناد به یک منبع شیعی دربارۀ مرگ پسر سوم حضرت، آن را افسانه تلقی می‎‍کند. جدول 5 در حوزۀ پیش از رحلت پیامبر‌(ص)، پرستاری از پیامبر‌(ص) پس از جنگ احد را با وجود سند، گزارشی قصه‎‍مانند می‎‍داند. در حوزۀ نام‎‍ها و القاب در جدول 5، برای لقب الزهرا سند ارائه داده است، اما آن را با نور معنوی بی‌اساس تحلیل می‎‍کند که القا‌کنندۀ تلاش او برای اثبات انگاره‎‍های پیش‎‍مفروضش است. ‌

3.4.‌توجه‌نکردن به بینش مذهبی متن

یکی از مسائل مهم و اساسی تحقیق دربارۀ موضوع‎‍های یک علم، استفاده از روش یا روش‎‍های متناسب با آن علم است، در غیر این‎‍صورت تحلیل و نتیجۀ به دست آمده،‌ مقبول نخواهد بود. با توجه به جایگاه حضرت فاطمه‌(س) نزد شیعیان، پردازش این شخصیت رابطۀ مستقیم با علم کلام، مبانی دینی و مذهبی تشیع خواهد داشت و محقق این حوزه نیازمند درک صحیح از کلام اسلامی-شیعی و بهره‎‍گیری از منابع متقدم و موثق این مذهب خواهد بود.

کلم برای بررسی شخصیت حضرت فاطمه‌(س)، دوکتاب مناقب آل ابی‎‍طالب و بحارالانوار را از میان منابع متعدد متقدم شیعی انتخاب کرده است. او با وجود معرفی دو دانشمند حدیثی مهم و متقدم شیعیان-مرحوم کلینی و صدوق (Klemm, 2005, p. 196-197)- در مقالۀ خود و اشاره به آثار آنها، از بهره‎‍گیری از آنها غافل شده است. به نظر می‎‍رسد دلیل انتخاب او از کتاب بحارالانوار، جایگاه ویژۀ آن نزد شیعیان و جمع‎‍آوری حجم وسیعی از گزارش‎‍ها در این کتاب بوده است، اما امکان خطا در این اثر وجود دارد (مجلسی، 1363، ص. 1/53). با وجود اینکه کتاب بحارالانوار، مهم‎‍ترین و جامع‎‍ترین دایرة‎‍المعارف حدیثی شیعه است و کلم تمام توان خویش را به کار بسته است تا به روایات گزارش‎‍شده در منابع متقدم این کتاب رجوع کند، اما بایسته بود این محقق به اصل کتاب‎‍ها مراجعه کند تا درجۀ علمی کار خود را بالا برد. همچنین گزینش کتاب مناقب آل ابی‎‍طالب در کنار کتاب علامه مجلسی، این احتمال را به ذهن متبادر می‎‍کند که به‌دلیل وجود روایات داستان‎‍گونه، غیرمنطقی و گاه موازی با نمادهای طبیعت در این کتاب (برای نمونه ابن‌شهرآشوب، 1379، ص. 1/13؛ 3/325، 323، 327، 330، 333)، علت این انتخاب بوده است. همچنین به این نکته اشاره می‌شود که انتخاب کتاب مناقب آل ابی‎‍طالب نیز به‌دلیل محتوای برخی روایات، در راستای پیشبرد اهداف کلم بوده است. گواه این سخن چرخش ناگهانی ارجاعات کلم از کتاب بحارالانوار به کتاب مناقب آل ابی‎‍طالب در بخش نام‎‍های حضرت (نام‎‍ها و القاب در جدول5) است. علامه مجلسی به نام‎‍ها و اسامی حضرت در کتاب خود اشاره کرده است؛ اما با توجه به اینکه این نام‎‍ها در کتاب ابن شهرآشوب با تشابهاتی از نمادها و عناصر طبیعت ذکر شده است، کلم در این زمینه از این کتاب بهره برده است.

از طرف دیگر بهره‎‍گیری از تحقیقات هم‎‍عصران خود در تحلیل گزارش‌‌های حدیثی شیعه و اهل سنت، بر نتیجه‎‍گیری او تأثیرگذار بوده است (Klemm, 2005, p. 183, 186, 191-192, 197, 200, 206). به نظر می‎‍رسد تحلیل داده‎‍های کلامی و حدیثی، بدون توجه به بینش مذهبی متن و یا داشتن انگیزۀ هدفمند در این کار، نتیجه‎‍گیری او را به این سمت سوق داده است. با توجه به موارد مذکور، حوزه‎‍های القاب (اهل‎‍البیت)، پس از رحلت پیامبر‌(ص) (جریان بیعت‎‍گرفتن از حضرت علی‌(ع) و ناراحتی از ابوبکر به‌دلیل انکار وراثت فدک، تمسخر به‌وسیلۀ زنان قریش، حملۀ فیزیکی دشمنان، سقط جنین، عدم پذیرش ابوبکر و عمر و گریۀ مداوم و رحلت)، ولادت (تناول میوه‎‍های بهشتی توسط پیامبر‌(ص) در معراج، ساطع‎‍شدن نور به هنگام تولد و کمک زنان بهشتی به هنگام تولد و اقرار به امامت حضرت علی‌(ع) به هنگام تولد)، نام‎‍ها و القاب (نام‎‍های مختلف، الزهرا)، ویژگی‎‍های جسمانی، معجزات (سخن‌گفتن در رحم مادر و اقامۀ نماز پس از تولد، توانایی تکثیر غذا، ارتباط با جبرئیل و فرشتگان)، ارتباط با قرآن (پیوند با قرآن، سوره‎‍هایی با حروف مقطعه)، حضور در قیامت و خواستگاری و ازدواج مصداق مواردی‌اند که کلم بدون توجه به بینش مذهبی متن، آنها را تحلیل کرده است. به نظر شایسته بود با رجوع به منابع متقدم کلامی، روایی و تفسیری شیعیان، تحلیل خود را برای این موارد بیان می‌کرد.

نتیجه

بررسی و تحلیل مفاهیم و منابع پژوهشی که کلم در رابطه با شخصیت حضرت فاطمه‌(س) انجام داده است، نشان می‌دهد از تحلیل درست شخصیت حضرت بازمانده است. او با تمرکز بیشتر بر منابع تاریخی و حدیثی اهل سنت، شخصیت تاریخی و واقعی و بر مبنای داده‎‍های منابع حدیثی شیعیان، شخصیت مقدس و افسانه‎‍ای همراه با تخیل برای ایشان متصور شده است. به نظر می‎‍رسد این تحلیل کلم، به‌دلیل‌ توجه‌نکردن به تناسب منابع و موضوع بوده است که بیشترین مراجعه به ترتیب به منابع تاریخی اهل سنت، حدیثی شیعیان، حدیثی اهل سنت، تحقیقات هم‎‍عصران، تاریخی شیعیان و تفسیری اهل سنت در آن نمود پیدا کرده است. همچنین استفاده از منابع محدود و مشخص همچون کتاب‎‍های طبقات‎‍الکبری از میان منابع تاریخی اهل سنت، بحارالانوار و مناقب آل ابی‎‍طالب از میان منابع حدیثی شیعیان، یکی دیگر از دلایل این تحلیل است. اتکا بر انگاره‎‍های پیش‎‍مفروض و بهره‎‍گیری از برخی گزارش‎‍های بدون‎‍ سند در برخی حوزه‎‍ها نیز، در تحلیل او مؤثر بوده است. توجه‎‍نداشتن به بینش مذهبی متن و‌ مراجعه‌نکردن به منابع متقدم و اصیل شیعۀ اثنی‎‍عشری و اتکا به کتاب‎‍هایی که ‌روایات ضعیف و داستان‎‍گونه دارند، همچون مناقب آل ابی‎‍طالب از دلایل دیگر تحلیل کلم است. مجموعۀ این عوامل که به نظر ‌فهم برون‎‍دینی کلم و‌ شناخت ناکافی ‌او به منابع و روایات، به‌خصوص در زمینۀ منابع حدیثی شیعیان را نشان می‌دهد، باعث شده است شخصیت حضرت فاطمه‌(س) را این‌گونه تصویرسازی کند.

[1] . شایان ذکر است، این مقاله برگرفته از پایان‎‍نامۀ نگارندۀ این مقاله است که اسفندماه سال 1401 با عنوان «بررسی انتقادی دیدگاه مستشرقان در مورد شخصیت حضرت فاطمه‌(س): شخصیت خیالی در برابر شخصیت واقعی» دفاع شده است.

[2] DFG: Deutsch Forschungsgemeinschaft

[3] https://www.uni-leipzig.de/en/ profile/ mitarbeiter/ prof-dr-verena-klemm-kuhn

[4]. مقایسه‎‍ای است که کلم بین سکوت حضرت در امر ازدواج (ارادۀ فردی) با آماده‎‍سازی برای مرگ (ارادۀ دینی) انجام داده است.