مطالعه ترکیب فلوریستیکی منطقه جاجی‌آریوب، استان پکتیا، کشور افغانستان

مقدمه

پوشش گیاهی بخش مهمی از اکوسیستم‌های طبیعی را تشکیل می‌دهد. گونه‌های گیاهی براساس ویژگی‌های ذاتی و نیز شرایط اکولوژیکی حاکم بر هر منطقه انتشار می‌یابند. فلور هر ناحیه برآیندی از برهم‌کنش‌های جامعه گیاهی با شرایط کنونی محیط و همچنین تکامل گیاهان در دوران گذاشته است (Khajeddin and Yeganeh, 2010). بررسی و ارزیابی فلور هر منطقه ازجمله تعیین فهرست فلوریستیک، طیف زیستی و انتشار جغرافیایی گونه‌های گیاهی آن ازنظر شناخت تنوع زیستی و مدیریت منابع طبیعی حائز اهمیت است. اشکال رویشی هر منطقه، به ایجاد تعادل بین گونه‌های گیاهی و محیط زندگی و درنهایت به سازگاری گیاهان با شرایط حاکم بر محیط پیرامونی منجر می‌شود. طیف اشکال زیستی رانکایر براساس موقعیت و چگونگی حفاظت ساختارهای تجدیدکنندة گیاهان در فصول نامساعد بنا شده است (Raunkiaer, 1934). با توجه طیف متفاوت اشکال زیستی گیاهان در اقلیم‌های گوناگون، در صورت مناسب‌بودن عوامل اکولوژیک برای یک گونه، گستره پراکندگی آن افزایش خواهد یافت (Vaseghi et al., 2008). بررسی گستره پراکندگی جغرافیایی گونه‌های گیاهی هر منطقه و تغییرات آن در پی تأثیر عوامل مختلف و نیز تشخیص گونه‌های بومزاد (انحصاری) اهمیت زیادی دارد.

پوشش گیاهی افغانستان به‌دلیل اقلیم غالباً نیمه‌خشک منطقه و همچنین تخریب‌های گسترده انسانی، به‌جز چند هفته از بهار تا اوایل تابستان (به استثنای مناطق تحت آبیاری و همچنین مناطق معدود جنگلی)، فاقد پوشش گیاهی متراکمی است. این پوشش گیاهی به شدت فصلی و متأثر از اقلیم غالب خشک حاکم بر این کشور است.

در طی میلیون‌ها سال، گونه‌های گیاهی منطقه ایرانی - تورانی با اقلیم غالب خشک، تمرکز باران و برف در طول زمستان سرد، شرایط مساعد کوتاه‌مدت با دمای معتدل همراه با مقداری بارندگی و رطوبت ذخیره‌شده در خاک در طول فصل بهار، گرما و خشکی بلندمدت در طول تابستان و پاییز سازگاری‌ پیدا کرده‌اند.

انجام مطالعات فلوریستیک در مناطق مختلف هر کشور می‌تواند غنای فلوری آن را مشخص و برجسته‌تر کند (Arjmandi et al., 2023; Mahmoodi et al., 2022; Memariani et al., 2022; Akhavan Roofigar and Bagheri 2021; Khanhasani et al., 2021).

تاریخچه مطالعات فلوریستیک در افغانستان به قرن نوزدهم برمی‌گردد (Griffith, 1847; Honigberger, 1852; Aitchison, 1888). از آن زمان به بعد، به‌ویژه در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم، جامع‌ترین مطالعه فلوریستیکی در فلات ایران با عنوان فلورا ایرانیکا انجام گرفت که شامل کل کشور افغانستان نیز می‌شد (Rechinger, 1963-2015). در ادامه، گیاه‌شناسان دیگری فلور افغانستان را بررسی کردند (Kitamura, 1960; Breckle, 1967, 1976, 1983, 2007; Grey-Wilson, 1974; Breckle et al., 1975, 2013; Freitag, 1970, 1972, 1986; Breckle & Rafiqpoor, 2010; Podlech, 2012; Ghahremaninejad et al., 2017; Noroozi, 2020). در یکی از این مطالعات ارزشمند (Breckle et al., 2013)، حدود 5000 گونه گیاهی از این کشور گزارش شده است. در یکی از جدیدترین مطالعات، فلوریستیکی منطقه برکی‌بَرَک در استان لوگر در افغانستان بررسی شده است (Rasikh, 2021).

متأسفانه به‌دلیل مشکلات ناشی از چندین دهه جنگ در افغانستان، مطالعات فلوریستیکی معدودی در این کشور انجام گرفته است.

همچنین، ویژگی‌های اقلیمی و جغرافیایی خاص این منطقه، مانند قرارگیری در گذار بین نواحی بیابانی و کوهستانی، موجب ایجاد شرایط اکولوژیکی متنوع در این منطقه شده است. به علاوه، چرای شدید دام در مراتع منطقه، حاکی از نابودی تدریجی گیاهان این منطقه است؛ بنابراین، مطالعه فلور و پوشش گیاهی آن از جنبه‌های مختلف از لحاظ کاربرد برای احیا و اصلاح این مراتع و نیز شناخت تنوع زیستی کشور حائز اهمیت است.

مواد و روش‌ها

شهرستان جاجی‌آریوب دارای حدود ۶۰۲ کیلومتر مربع مساحت است و مرکز آن در عرض شمالی ۳۳ درجه، ۵ دقیقه، ۲۱ ثانیه و طول شرقی ۶۹ درجه، ۵۴ دقیقه، ۱۲ ثانیه قرار دارد. این منطقه که یکی از شهرستان‌های استان پکتیا و در مجاورت مرز با پاکستان قرار گرفته است، جمعیتی در حدود ۱۵۰ هزار نفر دارد (شکل 1). ارتفاع منطقه ۱۵۰۰ تا ۲۹۰۰ متر بالاتر از سطح دریا است. بارندگی سالانه حدود ۴۶۰ تا ۶۸۰ میلی‌متر و دمای سالانه آن از ۳۸+ تا ۱۱- سانتی‌گراد متغیر است (Larawai et al., 2020). نمودار آمبروترمیک منطقه براساس دوره آماری 2020 تا 2021 ترسیم شد (شکل 2). حداقل و حداکثر میانگین دمای سالانه، به‌ترتیب مربوط به ماه‌های دی و بهمن (11/1- درجه سانتی‌گراد) و تیر و مرداد (25 درجه سانتی‌گراد)، حداکثر مجموعه بارش ماهانه طی دوره یک ساله در ماه‌های فروردین و اردیبهشت (72/45 میلی‌متر) و حداقل در ماه‌های آذر و دی (5/2 میلی‌متر) گزارش شد.

شکل 1- موقعیت جغرافیایی شهرستان جاجی‌آریوب، استان پکتیا، شرق افغانستان

Figure 1. Geographical position of Jaji Aryob county, Paktia province, east of Afghanistan

شکل 2- منحنی آمبروترمیک مرکز گردیز، استان پکتیا، طی دوره 1399-1398

Figure 2. Ombrothermic diagram of Gardez, Paktia province, during 2019-2020

جمع‌آوری نمونه‌ها در تابستان سال ۱۴۰۱ و بهار ۱۴۰۲ و طی ۱۷ سفر به منطقه انجام شد. منطقه مطالعه‌شده به دقت ارزیابی شد. سپس جمع‌آوری گیاهان به‌صورت سیستماتیک - تصادفی و به روش پیمایش زمینی کلی منطقه انجام شد که یکی از روش‌های مرسوم مطالعات فلوریستیکی - تاکسونومیکی است (Rabie et al., 2012). ایستگاه‌های مطالعه‌شده شامل 9 ایستگاه به نام‌های گوی و کوتکی (منطقه کوهستانی)، سپینه‌شگه و گل‌عوندی (کم‌ارتفاع و دامنه کوه)، شوخیل، بیان‌خیل، سرگل، برعلیسنگی و لرلیوانی (کم‌ارتفاع، پست و در کنار رودخانه) بودند (شکل 3).

پس از جمع‌آوری نمونه‌ها، براساس اصول رایج هرباریوم‌ها، گیاهان هرباریومی شدند. سپس نمونه‌ها از کشور افغانستان به هرباریوم دانشکده علوم پایه دانشگاه گیلان انتقال یافتند. پس از آن، روی کاغذهای مخصوص هرباریومی قرار داده شدند. شناسایی نمونه‌ها با استفاده از منابع مختلف ازجمله فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2015)، فلور ایران (Assadi et al., 1989-2021)، گیاهان رگ‌دار افغانستان (Breckle et al., 2013)، فلور چین (Wu et al., 1994-2013)، فلور پاکستان (Nasir & Ali, 1972-1994)، مجموعه فلور رنگی ایران (Ghahreman, 1978-2021) و فلور ترکیه (Davis, 1965-1985) انجام گرفت. اعتبار اسامی گونه یا زیرگونه‌های گیاهی و همچنین نحوه نگارش نام مؤلفان اسامی گیاهی ازطریق International Plant Name Index به آدرس اینترنتی http://www.ipni.org و Plant of the Word Online (POWO) به آدرس https://powo.science.kew.org ارزیابی شدند.

شکل3- نقشه منطقه مطالعه‌شده نشان‌دهندة مسیر جمع‌آوری نمونه‌های گیاهی. علائم فلش‌ نشان‌دهندة مسیر جمع‌آوری و علائم دایره‌ نشان‌دهندة محوطه جمع‌آوری است.

Figure 3. The map of study area indicating the plant specimen’s collection route. Arrow symbols present the collection route and circle symbols present the collection area.

نتایج

در مطالعه فلوریستیکی حاضر، در مجموع ۱۰۲ گونه متعلق به 90 جنس و ۳۹ تیره ثبت شد (جدول ۱). در بین گیاهان شناسایی‌شده، 3 تیره، 3 جنس و 4 گونه از بازدانگان شناسایی شدند. نهاندانگان شامل دولپه‌ای‌های حقیقی با 89 گونه، ۸۰ جنس، 32 تیره و همچنین تک‌لپه‌ای‌ها با 9 گونه، 7 جنس و 4 تیره هستند. غنی‌ترین تیره‌‌های گیاهی براساس تعداد گونه، شامل تیره‌های Asteraceae و Fabaceae (هرکدام شامل ۱۳ گونه)، Lamiaceae و Rosaceae (هرکدام شامل10 گونه) و Brassicaceae (شامل 7 گونه) هستند. بررسی شکل زیستی گونه‌ها نشان داد 36 گونه تروفیت، 27 گونه فانروفیت، 23 گونه همی‌کریپتوفیت، 12 گونه ژئوفیت و 4 گونه کامفیت هستند (شکل 4).

جدول 1- فهرست گونه‌های گیاهی، شکل زیستی و پراکندگی جغرافیایی (کوروتیپ)

Table 1. List of plant species, plus their life form and geographical distribution (chorotype)

علائم اختصاری: Th= تروفیت، He= همی‌کریپتوفیت، Ch= کامفیت، Ph= فانروفیت، Ge= ژئوفیت، IT= ایرانی- تورانی، ES= اروپایی- سیبری، PL= چندناحیه‌ای، Cosm= جهان‌وطنی، M= مدیترانه‌ای، SS= صحرا سندی

شکل 4- فراوانی اشکال زیستی گیاهان منطقه مطالعه‌شده. علائم اختصاری: =Th تروفیت، =He همی‌کریپتوفیت، =Ph فانروفیت، =Ge ژئوفیت، Ch= کامفیت

Figure 4. Frequency of life forms of plants in the study area.

Abbreviation: Th, Therophyte; He, Hemicryptophyte; Ph, Phanerophyte; Ge, Geophyte; Ch, Chamaephyte

بیشترین تنوع اشکال زیستی (کامفیت، ژئوفیت، همی‌کریپتوفیت و تروفیت) در تیره‌های Asteraceae وLamiaceae  مشاهده می‌شود. تیره‌ Fabaceae دارای 3 نوع شکل زیستی (تروفیت، همی‌کریپتوفیت و فانروفیت) است و تیره‌های Poaceae (تروفیت و ژئوفیت)، Rosaceae (فانروفیت و تروفیت)، Boraginaceae (تروفیت و همی‌کریپتوفیت) و Brassicaceae (تروفیت و همی‌کریپتوفیت) دارای 2 نوع شکل زیستی هستند. در بین تیره‌های بزرگ منطقه، Rosaceae دارای بیشترین درصد گونه فانروفیت (90 درصد) و Brassicaceae دارای بیشترین درصد گونه تروفیت (86 درصد) است. فراوانی نسبی اشکال زیستی در این تیره‌ها در شکل 5 نشان داده شده است.

شکل 5- فراوانی اشکال زیستی در غنی‌ترین تیره‌های گیاهی منطقه

Figure 5. Percentage of life forms per the richest families in the study area

گیاهان منطقه مطالعه‌شده ازنظر پراکندگی جغرافیایی، عمدتاً چندناحیه‌ای (39 گونه) هستند. عناصر ایرانی - ‌تورانی در رتبه بعدی قرار دارند (21 گونه). تعداد سایر گروه‌های جغرافیای گیاهی در شکل 6 نشان داده شده است.

شکل 6- نمودار فراوانی پراکندگی جغرافیایی عناصر گیاهی منطقه مطالعه‌شده، علائم اختصاری: IT (ایرانی - تورانی)، ES (اروپایی - سیبری)، PL (چندناحیه‌ای)، Cosm (جهان‌وطنی)، M (مدیترانه‌ای)، SS (صحرا سندی)، Him (هیمالیایی)، E. Asiatic (شرق آسیایی)

Figure 6. Percentage diagram of chorological types of the study area plants.

Abbreviations: IT, Irano-Turanian; ES, Euro-Siberian; PL, Pluriregional; Cosm, Cosmopolitan; M, Mediterranean; SS, Sahara-Sindian; Him, Himalayan; E. Asiatic, East Asia.

بحث

در این مطالعه، به‌دلیل کمبود مطالعات فلوریستیکی جامع انجام‌شده در کشور افغانستان، نتایج به‌دست‌آمده با داده‌های مربوط به دو منبع جامع گیاه‌شناسی انجام‌شده روی فلور افغانستان مقایسه شده‌اند (Rechinger, 1963-2015; Breckle et al., 2013). از مهم‌ترین نتایج این مطالعه می‌توان به معرفی 1 گونه به‌عنوان گزارش جدید برای فلور افغانستان، 19 گونه برای فلور استان پکتیا و همچنین گزارش دو گونه بومزاد (انحصاری یا اندمیک) Colutea afghanica و Iris cabulica اشاره کرد (جدول 4). براساس نتایج حاصل از این مطالعه، تیره‌های Asteraceae، Fabaceae، Lamiaceae، Rosaceae و Brassicaceae از لحاظ تعداد گونه به‌ترتیب غنی‌ترین تیره‌های منطقه هستند. براساس منابع قبلی (Breckle et al., 2013; Ghahremaninejad et al., 2017) نیز دو تیره Asteraceae و Fabaceae بزرگ‌ترین تیره‌های افغانستان ازنظر تعداد جنس و گونه هستند. Asteraceae با حدود ۱۳۶ جنس و حدود ۷۳۰ گونه اولین تیره ازنظر تعداد جنس و گونه و Fabaceae با حدود ۴۸ جنس و ۶۵۵ گونه دومین تیره ازنظر تعداد گونه هستند. همچنین، Lamiaceae با ۴۸ جنس و ۲۴۰ گونه پنجمین تیره ازنظر جنس و ششمین ازنظر تعداد گونه است و Brassicaceae با ۸۳ جنس، سومین تیره بزرگ افغانستان محسوب می‌شود (Ghahremaninejad et al., 2017).

جدول 4- مقایسه آماری گونه‌های شناسایی‌شده در این مطالعه با منابع قبلی (Rechinger, 1963-2015; Breckle et al., 2013)

Table 4. Statistical comparison of identified species in the current study with previous references

(Rechinger, 1963-2015; Breckle et al., 2013)

اشکال زیستی گیاهان، همواره به‌صورت معیاری برای توصیف در تجزیه و تحلیل فلوریستیکی پوشش گیاهی استفاده می‌شوند. اشکال زیستی نشان‌دهندة سازگاری گیاه با شرایط محیطی و به‌خصوص شرایط اقلیمی است و بر همین اساس، می‌توان گیاهان را براساس شرایط زیستگاه طبقه‌بندی کرد (Archibold, 1995; Memariani et al., 2016). چیرگی شکل زیستی تروفیت در منطقه مطالعه‌شده، انعکاسی از اقلیم خشک و فشار ناشی از فعالیت‌های انسانی در منطقه است (Cain, 1950; Archibold, 1995). برخلاف وجود پوشش گیاهی متنوع، موقعیت جغرافیایی و ساختار طبیعی منحصربه‌فرد منطقه (Larawai et al., 2020)، فشارهای مستقیم یا غیرمستقیم ناشی از فعالیت‌های انسانی در نواحی کوهستانی (به‌ویژه در ارتفاعات پایین) به حضور درصد بالایی از گیاهان تروفیت در منطقه منجر شده است؛ ازجمله این فعالیت‌های انسانی مخرب می‌توان به استفاده بی‌رویه از جنگل و منابع متنوع گیاهی منطقه به‌منظور تأمین سوخت، مسکن، غذا و دارو اشاره کرد (Larawai et al., 2020). همچنین، درصد بالای تروفیت‌ها در مناطق پست‌تر به‌دلیل چرای گسترده دام ایجاد می‌شود (Grime, 2001; Naqinezhad et al., 2010; Ghahremaninejad et al., 2011; Bazdid vahdati et al., 2014). علاوه بر این، مداخله انسان و به وجود آوردن فرصت توسعه گیاهان یک‌ساله مشابه علف‌های هرز در برخی مناطق، به‌ویژه در مکان‌های سایه‌دار و مرطوب نزدیک رودخانه‌ها و حوضچه‌های موقت از دیگر عوامل مؤثر در چیرگی این شکل زیستی است (Naqinezhad et al., 2010; Ahmadauli et al., 2015).

گروه دوم اشکال زیستی در منطقه، یعنی فانروفیت‌ها با توجه به حساسیت بالا نسبت به شرایط نامساعد محیطی، اصولاً انعکاسی از وجود عوامل مساعدی از منظر خاک، دما و منابع آبی در بخش‌هایی از منطقه هستند (Toghranegar & Vafadar, 2020). این گروه از گیاهان شامل طیف متنوعی از گیاهان با ارتفاع متفاوت‌اند و شامل عناصری مزوفانروفیت (ارتفاع کمتر از 30 متر و بیش از 4 متر) همچون Juglans regia، Pinus brutia، Olea ferruginea، Pinus gerardiana، Malus pumila، Prunus cerasifera، Prunus persica، Salix excelsa، Crataegus pseudoheterophylla، Cydonia oblonga و گیاهان نانوفانروفیت (ارتفاع کمتر از 4 متر) شامل Berberis brevissima، Ephedra intermedia، Indigofera colutea، Rosa beggeriana، Punica granatum، Daphne mucronata، Lonicera japonica، Cotoneaster nummularius و Colutea afghanica هستند. به‌طور کلی، با افزایش ارتفاع در ایستگاه‌های مطالعه‌شده، بیشتر این گیاهان از گروه نانوفانروفیت بودند که انعکاسی از پاسخ به تنش‌های موجود در ارتفاعات است.

همچنین، وجود تعداد چشمگیری گیاه همی‌کریپتوفیت و ژئوفیت در منطقه، نشان‌دهندة وجود شرایط سخت محیطی و کوهستانی‌بودن بخش‌هایی از منطقه است. گیاهان همی‌کرپیتوفیت برای زنده‌ماندن در اکوسیستم، سازگارهای متفاوتی دارند که از آن جمله می‌توان به ذخیره آب، استفاده از آب‌های زیرزمینی، کاهش نیاز آبی با از دست دادن برگ‌ها، کاهش رشد رویشی هوایی و تولید قسمت‌های رویشی زیرزمینی در شرایط دشوار اشاره کرد. گیاهان ژئوفیت نیز با ایجاد ساختارهای زیرزمینی شامل پیاز، سوخ، غده یا ریزوم از جوانه‌های درحال رشد خود در برابر زمستان‌های سخت محافظت می‌کنند (Memariani et al., 2016).

مقایسه اشکال زیستی منطقه مطالعه‌شده با منطقه برکی‌برک واقع در استان لوگر (Rasikh, 2021) حاکی از حضور درصد بالایی از عناصر تروفیت در هر دو منطقه است؛ با این حال، نسبت بالاتری از این گیاهان در منطقه برکی‌برک بالاتر (45 درصد) گزارش شده است. این تفاوت احتمالاً ناشی از شدت بیشتر فعالیت‌های انسانی به‌ویژه وجود اراضی زراعی در منطقه برکی‌برک در مقایسه با جاجی‌آریوب است (Larawai et al., 2020). همچنین، مقایسه اشکال زیستی دو منطقه، حاکی از تنوع بیشتر اشکال زیستی فانروفیت، ژئوفیت و کامفیت در منطقه جاجی‌آریوب است. این تفاوت می‌تواند ناشی از رطوبت و بارندگی بیشتر در این منطقه باشد. گفتنی است بخش‌های شرقی افغانستان علاوه بر دریافت بارندگی ماهانه (که به سمت شمال و شرق افزایش می‌یابد)، متأثر از باران‌های مونسونی تابستانه نیز هستند. وقوع این بارش‌های کم در شرق افغانستان، اهمیت زیادی در پوشش گیاهی و گیاهان زراعی این مناطق دارد (Breckle et al., 2013). منطقه جاجی‌آریوب به‌دلیل موقعیت شرقی‌تر نسبت به برکی‌برک، میانگین بارش سالیانه بیشتری دارد؛ به‌طوری‌که میزان بارش سالیانه در جاجی‌آریوب، ۴۶۰ تا ۶۸۰ میلی‌متر و در برکی‌برک، ۱۰۰ تا ۱۱۰ میلی‌متر است. همچنین در منطقه برکی‌برک، نسبت بالاتری از گیاهان همی‌کریپتوفیت گزارش شده است که احتمالاً ناشی از سازگاری بالای این گیاهان با شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک منطقه است.

الگوی پراکندگی جغرافیایی مجموعه گیاهی یک منطقه بازتابی از سازگاری آنها با شرایط حاکم بر هر منطقه است. هر گونه گیاهی محدوده اکولوژیکی منحصربه‌فردی دارد و قادر به تحمل مقدار معینی از تغییرات اکولوژیکی است؛ بنابراین، بررسی پراکندگی جغرافیایی گونه‌های گیاهی، برای شناخت شبکه‌های حیاتی پیچیده‌تر و درنتیجه ایجاد محیطی پایدارتر ضروری است. درصد نسبتاً بالای عناصر فلوریستیکی ایرانی - تورانی در ترکیب فلوریستیک منطقه مطالعه‌شده، نشان‌دهندة استقرار منطقه در محدوده جغرافیای گیاهی ایرانی - تورانی است. با توجه به غالب‌بودن شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک همراه با دماهای پایین زمستانی در منطقه ایرانی - تورانی، وجود تعداد زیاد چنین عناصری در منطقه، انعکاسی از همین واقعیت است. همچنین، کاهش دما و رطوبت در چنین مناطقی، مانع از حضور پررنگ عناصر جغرافیایی دیگری همچون عناصر اروپایی - سیبری و مدیترانه‌ای در چنین مناطقی می‌شود (Asri, 2004). نتایج بررسی حاضر نشان دادند در برخی نقاط در ارتفاعات بالا و پایین منطقه، به‌دلیل وجود ریزاقلیم‌های مساعد مرطوب ناشی از وجود منابع آبی دائمی، شرایط اکولوژیکی مناسب برای استقرار سایر عناصر جغرافیایی همچون ایرانی – تورانی – اروپایی - سیبری، ایرانی – تورانی – اروپایی – سیبری - مدیترانه‌ای و ایرانی – تورانی - مدیترانه‌ای نیز مهیا شده است.

همچنین تعداد کمی از گونه‌های منطقه، عناصر جهان‌وطنی هستند. چنین گیاهانی اصولاً چندان وابسته به شرایط اقلیمی خاصی نیستند و بیشتر تابع شرایط زیستگاهی خود هستند (Asri, 2004). با توجه به اینکه چنین گونه‌هایی اغلب مهاجم و فرصت‌طلب هستند، افزایش تعداد آنها موجب کاهش سهم گونه‌های بومی و طبیعی هر منطقه‌ای شده است و می‌توانند باعث بر هم زدن توازن و کاهش تنوع زیستی هر منطقه‌ای شوند (Mehrabian et al., 2009).

درنهایت، گفتنی است به‌دلیل مشکلات موجود در کشور افغانستان، متأسفانه امکان انجام مطالعات پیوسته فلوریستیکی به خوبی مهیا نیست؛ با این حال، باید تلاش کرد در این زمینه و به‌منظور ارائه اطلاعات به‌روز دربارة وضعیت خزانه ژنی گیاهان ارزشمند افغانستان، مطالعات بیشتری به انجام برسد.

سپاسگزاری

نویسندگان از جناب آقای مهندس محمدرضا جوهرچی به‌دلیل مساعدت برای شناسایی آرایه‌های گیاهی صمیمانه تشکر می‌کنند.