ضرورت بازتحلیل نظریه‌مند شعر فارسی با رویکرد سبک‌شناسی کلامی (نمونه: مؤلفة امکان رؤیت خداوند در شعر نظامی گنجوی)

1.‌ مقدمه

1-1.‌ بیان مسئله

زبان و اندیشه دو پدیدۀ ناگزیرِ جدایی‌ناپذیرند. هیچ سخن معناداری را نمی‌توان متصور شد که حتی به‌قدر ناچیز، از بار اندیشه و نظریه خالی باشد. در گسترة تمدّن ایرانی اسلامی ما همواره دو اَبَر جریانِ تصوّف و کلام اسلامی سیطره داشته که ابعاد گونه‌گون روحیه و جامعة ایرانی را از دین و سیاست و ادبیات و فرهنگ در تأثیر قرار داده است.  اقلیم‌های خراسان بزرگ و ماوراءالنهر درجایگاه دو مرکز سیاسی و فرهنگی ایران قدیم در ادوار تاریک و روشن خود میزبان و مهد نحله‌های عرفانی و کلامی مختلف «کرامیه، جبریه، اشاعره، ماتریدیه، معتزله، مرجئه، خوارج، شیعة زیدیه، شیعة اسماعیلیه، شیعة اثناعشریه و ...» بوده‌ است. این کلان‌فرقه‌ها و فرقه‌های متفرع از آن، همواره بر سر مسائل کلامی مثل اعتقاد به توحید و لوازم آن، افعال خداوند و بندگان، رؤیت خداوند، عدل الهی، امامت، نبوت، مخلوق‌بودن یا غیرمخلوق بودن قرآن و ... با همدیگر اختلاف داشتند و گاه این اختلافات نظریه‌مند، خونریزی‌های فجیعی را دامن می‌زد. این کلان‌فرقه‌ها در دوره‌های بعد بازهم از درون، دچار تشتّت آراء شدند و با گسترش‌یافتن خرده‌فرقه‌های متفرع زمینة اختلافات درون‌فرقه‌ای را پدید آوردند. صف‌آرایی برون‌فرقه‌ای و درون‌فرقه‌ای مذاهب، در قرن‌های نخستین اسلامی از‌آنجا‌که با دین و عقیده و باورهای قلبی مردم سر‌و‌کار داشت، همة جنبه‌های فرهنگ ایرانی را از‌جمله شعر و ادبیات در تأثیر قرار داد و ناگزیر در ذهن و زبان شاعران پارسی‌گوی متجلّی شد. از‌آنجا‌که زبان، محمل اندیشه است، بدون شک فهم عمیق‌تر شعر و ادبیات فارسی، مستلزم تحقیق و تفحص و درک دقیق‌تر این جریان‌هاست؛ چه اختلافات نظریه‌مند برون‌فرقه‌ای و چه اختلافات نظریه‌مند درون‌فرقه‌ای.

دانش سبک‌شناسی لایه‌ای، سخن را در پنج لایة آوایی، واژگانی، دستوری، بلاغی و نظریه‌مند واکاوی و ارتباط این لایه‌ها را با‌هم بررسی می‌کند. پژوهش‌های ادبی در روزگار ما، بیشتر به چهار لایة نخست توجه کرده است و پژوهشگران به لایة نظریه‌مند سخن به‌خصوص در حوزة تحقیق ما، یعنی تحلیل مؤلفه‌های کلامی متن، کمتر عنایت کرده‌اند. هم اینکه به‌طور معمول بیشتر این تحقیقات از کلّی‌گویی‌‌هایی که دربارۀ آرای فِرَق در کتاب‌های تاریخ علم کلام آمده، به دور نمانده است. متأسفانه بیشتر این تحقیقات با رویکرد تک‌بُعدی و تک‌جریان و براساس پیش‌فرض‌ها و پیش‌داوری‌هاست و هرگز به فردیت آرای متکلمان در صف‌آرایی‌های درون‌فرقه‌ای توجه و نظر نشده است. در کتاب سبک‌شناسی، نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها برای نشان‌دادنِ تجلّی نظریه در زبان، مثالی از نظریة کسب اشعریان زده شده است که روش سبک‌شناسی نظریه‌های کلامی را تأیید می‌کند: «بهاء‌ولد در محیط کلام اشعری زیسته است. اشعریان در مسئلة جبر و اختیار به فاعلیت مطلق خداوند باور دارند. در دیدگاه اشعریان، انسان مختار نیست بلکه "کسب فعل می‌کند"؛ یعنی پذیرای افعال و ظرف فعل خداوند است؛ مانند گیاه که در فرایند روییدن، کنش‌گر (فاعل) نیست، بلکه کنش‌پذیر است؛ یعنی فرایند روییدن در او تحقق می‌یابد. بهاء‌ولد پس از اعتقاد به "نظریة کسب"، آن را با استعارة مفهومی"هستی، مزرعة صفات خداست" شکل می‌دهد. تمام جهان پذیرندة فعل خداست مانند گیاه. هیچ گیاهی فاعل و انجام‌دهنده نیست، بلکه همه پذیرندة فعل روییدن هستند: "نظریة کسب"» (فتوحی، 1392، ص. 363).

نویسندگان در این مقاله، با بیان ضرورت‌ها و برای تحلیل دقیق‌تر لایة نظریه‌مند متون ادبی «سبک‌شناسی با رویکرد کلامی» را معرفی و پیشنهاد می‌کنند و با مشخص‌کردن و رمزگذاری دقیق‌تر ساختار فکری آرای امامان، متکلمان، فقیهان و ... و نشان‌دادن صف‌آرایی‌های برون‌فرقه‌ای و درون‌فرقه‌ای، زمینه را برای سبک‌شناسی کلامی مؤلفة «رؤیت خداوند» در شعر فارسی فراهم می‌کنند و برای نمونه آن را در آثار حکیم نظامی گنجوی نشان می‌دهند.

1-2. پیشینه پژوهش

تا‌به‌حال هیچ پژوهش مدوّنی در حوزة معرفی «تحلیل لایة نظریه‌مند متون ادبی با رویکرد سبک‌شناسی کلامی» صورت نگرفته است، اما مقالاتی به‌خصوص برای نشان‌دادن مؤلفة رؤیت در ادب فارسی انجام شده است که یادآوری آنها ضروری می‌نماید.

مشیّدی در مقالة «رؤیت حق در نظر مولوی» پس از ذکر کوتاه و کلّی عقایدِ فرقه‌ها در باب رؤیت، بیان می‌کند مولانا در شعر خود از رؤیت، معانی وصال، کشف و شهود، دیدن جلوه‌های حق، رسیدن به عین‌الیقین و درک معیّت حق با همه را منظور داشته است (مشیدی، 1377). خاتمی در مقالة «پنهان ز دیده‌ها و همه دیده‌ها از اوست» پس از بیان کلّیاتِ کلامی دربارۀ رؤیت، به دیدگاه شاعران اشاراتی می‌نماید و سپس این مسئله را ازمنظر مولوی با تکیه بر مثنوی دنبال می‌کند (خاتمی، 1386). خدادادی و ملک ثابت و جلالی پندری در مقالة «رؤیت از دیدگاه شمس تبریزی و بررسی بازتاب آن در مثنوی مولوی»، ضمن بیان کلّی عقاید کلامی فرقه‌ها در باب رؤیت و طرح دیدگاه‌‌های شمس تبریزی، بخشی از آرای مولوی در زمینة رؤیت را متأثر از عقاید شمس دانسته‌اند (خدادادی و همکاران، 1389). همچنین محرمی در مقالة «دیدگاه عرفانی امام محمد غزالی و جلال‌الدین مولوی در باب رؤیت خداوند» آرای غزالی و مولوی را مقایسه می‌کند و با یادکرد تمایزها نتیجه می‌گیرد دیدگاه کلامی غزالی بر دیدگاه عرفانی‌اش غالب بوده، اما دیدگاه عرفانی مولانا غالب بر دیدگاه کلامی اوست (محرمی، 1392).

متأسفانه در مقالات فوق، مطالعات نظریه‌مند شعر فارسی، براساس پیش‌فرض‌ها و پیش‌داوری‌ها صورت‌ گرفته است و نویسندگان به گفتمان کلّی کلان‌فرقه‌ها در باب رؤیت توجه کرده‌اند و اختلافات درون‌فرقه‌ای و فردیت آرای متکلّمان یک فرقه مطالعه نشده است. افزون بر این چون هیچ‌کدام از مقالات فوق، با رویکرد سبک‌شناسی کلامی نوشته نشده‌اند، نویسندگان نتوانسته‌اند با نشان‌دادن واژه‌های معنادار و یادکرد انحراف از معیارهای اعتقادی، رابطة لایة نظریه‌مند متن را با لایه‌های دیگر بلاغی، دستوری و ... نشان دهند.

1-3. روش پژوهش

این پژوهش با روش توصیفی- تطبیقی و تحلیلی انجام شده و داده‌های آن به‌شیوة اسنادی - کتابخانه‌ای گِرد آمده است. به این صورت که نویسندگان پس از استخراج داده‌های کلامی از منابع اصلی و دست‌اول، طبقه‌بندی جزئی‌تر اطلاعات را انجام داده و ضمن تبیین مفهوم نظریه و سبک‌شناسی لایه‌ای، بیان ضرورت‌های این رویکرد و معرفی رویکرد سبک‌شناسی کلامی همراه ارائة روش و الگو، نظریة رؤیت را در آثار نظامی تحلیل کلامی کرده‌اند. ¹

2. مبانی نظری پژوهش

2-1. ماهیّت نظریه

اصطلاح نظریه از مفاهیم پُرمجادله بین صاحب‌نظران علوم اجتماعی است و از‌آنجا‌که هیچ مکالمه، متن و گفتمانی خالی از اندیشه نیست و ساده‌ترین و پیچیده‌ترین رفتارهای آدمی بر ‌بنیاد اندیشه استوار است، شناخت ماهیت نظریه به‌صورت یکی از مصادیق یا جلوه‌های اندیشه در این پژوهش ضروری می‌نماید. نظریه در عام‌ترین  و خنثی‌ترین مفهوم خود «برای اشاره به هر نظامی از هنجارها و باورها به‌کار می‌رود که نگرش‌های اجتماعی و سیاسی یک گروه، طبقه اجتماعی یا جامعه را به‌عنوان یک کُلّ هدایت می‌کند» (مکاریک، 1383، ص. 44). پین با تأکید به همین معنا، نظریه را یک نظام فکری کمابیش آگاهانه و مجموعه‌ای از نظرات، اعتقادات و نگرش‌ها و در کل جهان‌بینی یک طبقه یا گروه اجتماعی خاص می‌داند (پین، 1382، ص. 108). از‌این‌رو نظریه به‌عنوان «نظامی از باورهای بنیادین» یک گروه و اعضای آن، با مباحث ادراکی و شناختی مرتبط است و چگونگی، تفکّر، تکلّم و استدلال فرد و گروه را هدایت می‌کند (فتوحی، 1392، ص. 348). در تعریف مارکس، نظریه، هر نوع اندیشه‌ای است که آگاهانه یا ناآگاهانه، به قصد توجیه یک واقعیت اجتماعی خاص پدید می‌آید. ازنظر مارکس، دین نیز بخشی از واقعیت ذهنی است که به‌دنبال توجیه‌بخشی از واقعیت عینی اجتماع پدید می‌آید؛ بنابراین هر دینی، هویت نظریه‌مند دارد (پارسانیا، 1376، ص. 6). این نظریه، دامنة گسترده‌ای از باورهای فلسفی، سیاسی، دینی و اعتقادی افراد، گروه‌ها، حزب‌ها و فرقه‌های مختلف را در‌برمی‌گیرد و از‌آنجا‌که زبان، محمل اندیشه و تفکر است، نظریه در پیش ‌پا افتاده‌ترین و رسمی‌ترین صورت خود در زبان و ادبیات نمود می‌یابد. چنان‌که فرکلاف زبان را صورت مادی نظریه و درواقع آغشته به نظریه می‌دانست (فرکلاف، 1379، ص. 96).

2-2. سبک‌شناسی لایه‌ای و تحلیل لایة نظریه‌مند سخن

برخلاف شیوه‌های صوری و انسجام‌گریز سبک‌شناسی سنّتی، امروزه سبک و سبک‌شناسی از‌جمله حوزه‌های میان‌رشته‌ای جذاب و کارآمدِ زبان‌شناسی و مطالعات ادبی محسوب می‌شود (حرّی، 1390، ص. 38) که میان ادبیات و شاخه‌های علوم دیگر از روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و الهیات و ... پیوند برقرار می‌کند و می‌کوشد فراتر از متن ادبی، رابطة محتوای یک اثر را با بافت و موقعیت برونی آن اثر تحلیل و تبیین کند.

شمیسا با بیان اینکه استفن اولمن سبک را از دیگران کامل‌تر تعریف کرده است، به نقل از او سبک را حاصل سه مقولة نگرش خاص، گزینش و عدول از هنجار می‌داند (شمیسا، 1393، ص. 17). شفیعی‌کدکنی اذعان می‌کند «هیچ نوشته‌ای نیست که سبک نداشته باشد و هیچ سبکی را جز ازطریق مقایسة نُرم و درجة انحراف از آن نُرم، نمی‌توان تشخیص داد و در یک کلام، سبک یعنی انحراف از نُرم هنجار» (شفیعی کدکنی، 1366، ص. 38-39).

سبک‌شناسی لایه‌ای درجایگاه یکی از روش‌های سبک‌شناسی ادبی، مبانی سبک‌ساز را در پنج لایة (آوایی، واژگانی، نحوی، بلاغی و نظریه‌مند) واکاوی می‌کند. مزیت روش لایه‌ای در این است که بهره‌گیری از روش‌های متنوع را در هر لایه امکان‌پذیر می‌سازد و سهم هر لایه را در برجسته‌سازی متن، جداگانه مشخص می‌کند (فتوحی، 1392، ص. 27-28). در تحلیل لایة نظریه‌مند سخن که این پژوهش بر‌مبنای آن صورت گرفته است، یادآوری این نکته ضروری است که زبان هم در بخش «واژگان» و هم در حوزة «صناعات بلاغی» و هم در قلمرو «نحو» درتأثیر عوامل برون‌متنی همچون نظریه است و خواننده یک متن ادبی در خوانش یک متن ادبی بارها با نمودهایی صریح و روشن یا مبهم از نظریه روبه‌رو می‌شود. «نظریه‌ها در متون به دو صورت صریح و ضمنی بازتاب می‌یابند. متن‌هایی که در آنها نظریه با صراحت و شفافیت بازتاب یافته، از نوع متن‌های گفتمانی‌اند که به‌طور مستقیم، نشانه‌ها و محتوای گروه نظریه‌مند را بیان می‌کنند. این متن‌ها متعلق به یک «جامعه گفتمانی» یا جامعه تفسیری خاص هستند... تراکم عناصر نظریه‌مند در تولید یک متن یا در تفسیر آن، نشان از تعلق متن به یک «نظام اعتقادی گروه» است و درون نظام زبانی و نشانه‌شناختی مشخصی که برساختة آگاهی نظریه‌مند است تکوین می‌یابد.... دوم متن‌هایی هستند که نظریه در آن‌ها پنهان و پوشیده و در شمار معانی ضمنی است. در این گروه از متن‌ها، مفاهیم و ارزش‌های نظریه‌مند را به مدد شگردهای بیانی ضمنی با صناعات ادبی و ابهام‌های هنری پنهان می‌کند. کار مفسّر ادبی، کشف مواضع نظریه‌مند و جهان‌بینی نهفته در چنین متن‌هایی است» (فتوحی، 1392، ص. 350-352).

در سبک‌شناسی لایه‌ای و تحلیل لایة نظریه‌مند سخن، این نظریه صریح یا پنهان، در سه لایة «واژگان»، «بلاغت» و «نحو» جست‌وجو و پیگیری می‌شود. واژگان از حیث بازتاب نظریه به دو دستة واژگان خنثی یا بی‌نشان یا واژگان نشان‌دار تقسیم می‌شوند. واژگان بی‌نشان از طبیعی‌ترین و عادی‌ترین اقلام زبانی هستند که در اختیار همة اهل زبان قرار دارند و به گفتمان خاصی تعلق ندارند، ولی واژه‌های نشان‌دار حامل تلقّی‌های نظریه‌مند هستند و از این‌رو شاخص‌های اجتماعی دارند. شاخص‌های اجتماعی آن دسته از عناصر زبانی هستند که به‌طور مستقیم یک «پاره‌گفتار» را به محتوای آگاهی‌های یک «گروه اجتماعی» پیوند می‌دهند (فتوحی، 1392، ص. 355). همچنین در تبیین کیفیت بازتاب نظریه در بلاغت، یادآوری این نکته ضروری است که اگر نظریه همان محتوای متن دانسته شود، صناعات ادبی تابع محتوای متن هستند و به‌طور عمیق در شکل‌دادن به واقعیات دخالت دارند. زمانی‌که نویسندۀ نظریه‌پرداز بخواهد اطلاعات «گروه رقیب» را بی‌اهمیت جلوه دهد و بر اوصاف منفی گروه رقیب تأکید کند از شگردهای بلاغی مانند مبالغه، بزرگ‌نمایی، تخفیف، حُسن تعبیر، تکرار، طنز، کنایه و تهکّم بهره می‌گیرد‌ (فتوحی، 1392، ص. 360-361). در قلمرو نحو کلام نیز، نظریه خود را بر روابط نحوی کلمات تحمیل می‌کند. کاربرد جملات معلوم و مجهول، تغییر جایگاه نهاد، چیدمان واژه‌ها و نظم واژگانی جمله‌ها، استفاده از صفات تفضیلی و عالی برای ترجیح نگاه خود بر دیگری، استفاده از عناصر تأکیدی مانند مترادفات، تکرار، قیدهای تاکیدی و ...، ازجمله نمودهای بروز نظریه در ساختار دستوری کلام است (فتوحی، 1392، ص. 358-360).

3. سبک‌شناسی لایة نظریه‌مند سخن با رویکرد کلامی؛ ضرورت‌‌ها، الگو و روش

3-1. ضرورت سبک‌شناسی نظریه‌مند با رویکرد کلامی

مطالعه و تحلیل کلام اسلامی در شعر فارسی همواره پژوهشگران را با مسائل و مشکلاتی مواجه کرده است که این مسائل به دلایل ذیل، ضرورت سبک‌شناسی نظریه‌مند شعر فارسی را با رویکرد کلامی ایجاب می‌کند:

الف). اشتراکات اعتقادی فِرَق مختلف: فرقه‌های کلامی در باورهای اعتقادی خود با یکدیگر، اشتراکات و هم‌پوشانی عقیدتی زیادی دارند و هر نوع پیش فرض، یک‌سونگری، قضاوت کلّی و بی‌توجهی به عقاید مشترک فِرَق دیگر از مقام تحقیق به دور است؛ این در حالی است که متأسفانه مقالات بسیاری با پیش‌فرض «تأثیر باورهای اشاعره در شعر فلان شاعر» پدید آمده‌اند و اشتراکات آراء فرقه‌ها نادیده گرفته شده‌اند.

ب). وجود اختلافات درون‌فرقه‌ای و فردیت آراء متکلّمان: اختلافات کلامی فرَق به اختلافات کلان‌فرقه‌های اشاعره و معتزله و ... محدود نمی‌شود، بلکه این کلان‌فرقه‌ها خود به خرده‌فرقه‌های متفرعی تقسیم می‌شوند که بعضی در یک مؤلفۀ اعتقادی یا کیفیت آن با هم اختلاف دارند؛ مثلاً اگرچه جمهور معتزله قائل به عدم رؤیت خداوند هستند، اما إخشیدیه، یاران ابوبکر اخشیذی از خرده‌فرقه‌های معتزله قائل به رؤیت خداوند بدون بیان کیفیت آن است؛ پس هر نوع قضاوت کلّی، حکم قیاس مع‌الفارق را دارد. هم اینکه اختلافات درون‌فرقه‌ای متکلمان شامل کیفیّت، زمان، مکان و قیود دیگر یک مؤلفه اعتقادی می‌شود که تبیین و برجسته‌سازی دقیق‌تر آن، سبک‌شناس را در فهم واژه‌های نشان‌دار و تفسیر متن یاری می‌رساند.

ج). اتّهام و انتساب آراء متناقض و متضاد به صاحبان فِرَق: متأسفانه در قرون ابتدایی اسلامی، نگارش کُتب ملل و نحل، ردّیه‌ها و کتاب‌هایی که دربارة عقیدة جبهة مخالف نوشته شده است، از کوردلی، تعصّب و افتراء به دور نمانده است. گاه دیده می‌شود مخالفان از عقاید مختلف یک فرقه نتایجی می‌گرفتند و آن نتایج یا الزامات را به‌صورت یک باور به جبهة مخالف نسبت می‌دادند؛ مثل اتهام باورمندی هشام بن حکم به جسمانیت خداوند که در کتب مقالات، ملل و نحل و ردّیه‌ها بازتاب یافته است. متأسفانه بسیاری از مقالاتی که به تجلّی کلام در شعر فارسی اختصاص یافته، بدون هیچ جرح و تعدیلی بر‌پایة همین کتاب‌های کلّی استواری یافته است و بر‌مبنای آن متون را تحلیل و قضاوت کرده‌اند و  پژوهشگران کمتر کتاب‌های اختصاصیِ صاحبان یک فرقه را مطالعه کرده‌اند تا باورهای راستین ایشان را ضبط کنند.

د). تجلّی مؤلفه‌های اعتقادی فرقه‌های کلامی مختلف در شعر یک شاعر: گاهی هنگام مطالعة باورهای نظریه‌مند یک شاعر مثلاً حکیم سنایی می‌بینیم که در بعضی مؤلفه‌های اعتقادی پیرو آراء اشاعره و در برخی از آراء اعتقادی از شیعه و ... پیروی کرده است و همین موضوع به‌ظاهر گونه‌ای تناقض را در اندیشه و مذهب شاعر نشان می‌دهد. این باعث شده است که پژوهشگران از دریچة نگاه فرقه خاصی نظریه شاعر را بررسی کنند و درنهایت استنباط کنند که فلان شاعر به فلان مذهب معتقد است، در‌حالی‌که سبک‌شناسی نظریه‌مند با رویکرد کلامی، یک رویکرد جامع و در عین حال جزئی‌نگر است و با نشان‌دادن ارتباط دقیق‌تر لایه‌های مختلف سخن و تفسیر آن می‌کوشد به نظریه شاعر نزدیک‌تر شود و تصویر روشن‌تری از نظریه شاعر عرضه کند.

ی). فهم دقیق‌تر متون ادبی: در سبک‌شناسی سنّتی، سبک‌شناس بدون توجه به ارتباط لایه‌های مختلف سخن و مشخص‌کردن سهم هر لایه درباب عقیدة شاعر پیش‌داوری و قضاوت کلّی می‌کرد، درحالی‌که چنان‌که اشاره شد سبک‌شناسی نظریه‌مند با رویکرد کلامی، در یک چشم‌انداز به عقاید همة کلان‌فرقه‌ها و خرده‌فرقه‌های متفرع توجه دارد و افزون بر این اختلاف آراء هر فرقه و متکلّم را به‌طور جزئی‌تر نشان می‌دهد. همین قابلیت باعث می‌شود ما تحلیل آسان‌تر و در عین حال درک و فهم عمیق‌تر و دقیق‌تری نسبت‌به بار نظریه‌مند متن داشته باشیم؛ مثلاً گاه یک حرف مثل حرف «ی لیاقت» در کلمة «دیدنی»، مفهوم جواز رؤیت خداوند را در اندیشه اشاعره، در برابر وجوب رؤیت در ذهن سبک‌شناس تداعی می‌کند.

3-2. روش‌شناسی سبک‌شناسی نظریه‌مند با رویکرد کلامی

در فرایند سبک‌شناسی نظریه‌مند با رویکرد کلامی که درنهایت به تحلیل متن و شناخت باورهای اعتقادی شاعر از‌طریق متن می‌انجامد، پژوهشگر نُرم‌های اعتقادی را بررسی می‌کند و سبک‌شناس جایگاه اصلی را دارد. همان‌طور‌که در سبک‌شناسی سنتی ما بر‌اساس مختصات سبک خراسانی، سبک آذربایجانی، سبک عراقی، سبک وقوع و واسوخت، سبک هندی و ... به شناخت سبک دوره یا سبک خصوصی یک شاعر نایل می‌آییم و در صورت نبود معیارها و مختصات سبک دوره‌ها، هرگز نمی‌توانستیم سبک یک دوره را از دوره‌های دیگر یا سبک شاعر را از دیگران متمایز کنیم، در سبک‌شناسی نظریه‌مند با رویکرد کلامی نیز برای شناخت باورهای اعتقادی شاعر باید همة نظام‌های نظریه‌مند را شناخته و رمزگذاری کنیم. پُرروشن است که با توجه به مبانی نظری تحقیق می‌توان هرکدام از مذاهب، فرقه‌ها و طایفه‌های کلامی در سده‌های نخستین اسلامی را گونه‌ای از نظام‌ نظریه‌مند تلقّی کرد.

پژوهشگر نُرم‌های اعتقادی، برای به‌دست‌دادن مؤلفه‌های کلامی کلان‌فرقه‎ها و خرده‌فرقه‌های متفرع وظیفه دارد با مطالعة دقیق کتاب‌های عمومی ملل و نحل و کتب خصوصی در زمینة شناخت فرقه‌ها و با اهتمام ویژه به یادکرد جزئی تضادها و انحراف از نُرم‌های نظریه‌مند برون‌فرقه‌ای و درون فرقه‌ای، مؤلفه‌های اعتقادی فرَق را در زمینة توحید و انواع آن، نبوّت و لوازم آن، امامت و مراتب آن، معادشناسی و اسباب آن و دیگر مسائل کلامی استخراج، دسته‌بندی و رمزگذاری کرده، داده‌ها را به‌صورت متن یا جدول ارائه کند. در‌واقع سبک‌شناسی نظریه‌مند با رویکرد کلامی یعنی تبدیل باورها و عقاید کلامی به بن‌مایه‌های کوچک‌تر برای نشان‌دادن تمایزها و انحراف از معیارهای عقیدتی و تشریح و تحلیل مستدلّ این تمایزها و انحراف از معیارها در زبان شعر. ازسویی سبک‌شناس نظریه‌مند با رویکرد کلامی وظیفه دارد با توجه به داده‌ها و بن‌مایه‌های اعتقادی به‌دست‌آمده، واژگان نشان‌دار و معنادار نظریه‌مند را مشخص کند و در ادامه ارتباط لایة نظریه‌مند متن را با لایه‌های آوایی، واژگانی، نحوی و بلاغی متن نشان دهد و با توجه به متن شعر و داده‌های کلامی، انحراف از نُرم باورهای اعتقادی شاعر را از دیگر فرقه‌ها تحلیل و تبیین کند.

در ادامة این نوشتار ما برای ارائه‌دادن الگویی برای سبک‌شناسی نظریه‌مند با رویکرد کلامی مؤلفة «امکان رؤیت خداوند» را در کتب کلامی جست‌وجو کردیم و با تبدیل این مؤلفه کلامی به بن‌مایه‌ها و مولکول‌های فکری کوچک‌تر‌ آن را در جدولی نشان دادیم. سپس سبک‌شناسی نظریه‌مند مؤلفة امکان رؤیت خداوند را بررسی کردیم و در‌نهایت «سبک‌شناسی نظریه‌مند با رویکرد اعتقادات کلامی» را به‌صورت یکی از رویکرد‌های سبک‌شناسی لایة نظریه‌مند پیشنهاد می‌کنیم.

3-3. ارائة الگویی برای نشان‌دادن انحراف از نُرم‌های اعتقادی در مؤلفة امکان رؤیت خداوند

پژوهشگر نُرم‌های اعتقادی، آن‌گونه‌که این مسائل و الزامات در کتب کلامی دیده می‌شود، برای تبدیل‌ مؤلفۀ اعتقادی «امکان رؤیت خداوند» به نُرم‌ها و ساختارهای فکری جزئی‌تر این مؤلفة اعتقادی را سؤال قرار می‌دهد و  درنهایت پاسخ‌ها را به‌صورت متن نوشتاری یا برای پرهیز از زیاده‌نویسی به‌صورت جدول به سبک‌شناس عرضه می‌کند؛ مثلاً چه کسانی خداوند را می‌بینند؟ حکم رؤیت خداوند چگونه است؟ جواز رؤیت یا وجوب رؤیت یا...؟ وسیلة رؤیت خداوند چیست؟ وعدة دیدار کجاست؟ و در چه زمانی؟ دیدارکنندگان خداوند، او را با چه کیفیتی می‌بینند؟ آیا امکان دارد نور خداوند یا چیزهای دیگر را به جای او ببینند؟ زمینه و اسباب رؤیت خداوند چیست؟ خداوند با چه انگیزه‌ای خود را به دیدارکنندگان نشان می‌دهد؟ آیا در این دیدار فقط می‌توان خدا را دید یا مثلاً می‌توان با او دست داد و او را در آغوش گرفت و ...؟

(جدول اختلاف قائلان به رؤیت خداوند متعال)

در‌برابر جبهة قائلان به رؤیت خداوند، کلان‌فرقه‌های معتزله به جز إخشیدیه، شیعة زیدیه، شیعة اثناعشریه، شیعة اسماعیلیه، جمهور خوارج، گروهی از مرجئه، معدودی از مجسّمه، نجّاریه، جهمیه قائلین به عدم رؤیت خداوند با چشم سر هستند که نویسندگان به‌دلیل حجم کوتاه مقالات از ارائه جدول قائلان به عدم رؤیت خداوند معذورند و تنها برای الگو به جدول قائلان به رؤیت خداوند که با دیدگاه حکیم نظامی هم‌سویی دارد، بسنده می‌کنند.

4. سبک‌شناسی کلامی مؤلفة رؤیت خداوند در شعر نظامی گنجوی

در این بخش از پژوهش با ذکر ابیاتی از مخزن‌الأسرار، هفت‌ پیکر و لیلی و مجنون حکیم نظامی گنجوی در حوزة کلامی رؤیت خداوند، واژگان نشان‌دار و معنادار را در شعر او مشخص کردیم و با توجه به اطلاعات کلامی جدول بالا و اطلاعات تکمیلی در رساله، انحراف نرم‌های عقاید او را از فِرَق مختلف نشان می‌دهیم. حکیم نظامی در مخزن‌الأسرار می‌گوید:

همچنین وی در هفت ‌پیکر می‌گوید:

افزون بر این وی در لیلی و مجنون می‌گوید:

الف) در معراج/ عرش

«در معراج» در جایگاه عنوان شعر، در مخزن الأسرار و در بیت اول از هفت پیکر، اولین ترکیب معناداری است که به «وضعیت: زمان» واقعة عروج پیامبر یعنی «شب معراج» و دیدار او با خداوند اشاره دارد که آیات 7 تا 18 سورة نجم به این واقعه اختصاص یافته است؛ جز اینکه صحابه و ... احادیث گونه‌گونی دربارة رؤیت پیامبر روایت کرده‌اند. «ابن عباس می‌گوید: «پیامبر صلّی الله علیه خداوند را در شب معراج دید» (بزودی، 1423ق، ص. 83). در این معنا، این واقعة رؤیت پیامبر در «شب معراج»، طبق جدول دربرابر روایاتی مانند روایت «رؤیت‌‌کردن پیامبر (ص) خداوند را در خواب» رک: (ابن‌فورک، 1425ق، ص. 88) از امّ‌طفیل یا در برابر روایت «رؤیت‌کردن پیامبر (ص) خداوند را در دنیا» (ابن‌فورک، 1425ق، ص. 81-82) از ابن‌عباس قرار می‌گیرد. همچنین واژة «عرش» کلمة کلیدی دیگری است که در بیت اول از هفت پیکر به مکان دیدار خداوند اشاره دارد.

 ب) پیامبر (ص)

 «ماهیت دیدارکنندة خداوند» در این واقعه در بیت پنجم مخزن‌الأسرار، به پیامبر اسلام (ص) اختصاص یافته است و طبق جدول این اختصاص، مانع رؤیت سایر دیدارکنندگان نظیرِ مسلمانان، مؤمنان، بهشتیان و... می‌شود.

ج) آیت نور/ نور بی‌حجاب/ خدا

آنچه در این دیدار رؤیت می‌شود خداست که در بیت سوم مخزن‌الأسرار و در بیت دوم هفت‌ پیکر به آن اشاره شده است و در بیت اول مخزن‌الأسرار از او به «آیتِ نور زوال‌ناپذیر» تعبیر شده است، گویی حکیم نظامی در بیت سوم مخزن‌الأسرار با ذکر «خدا» از استعارة مفهومی نور در بیت اول رمزگشایی کرده است. «نور بی‌حجاب» در بیت دوم هفت پیکر نیز به عیان و آشکارا‌بودن نور الهی اشاره دارد که ابوالحسن اشعری از آن به عنوان «رؤیت عیان» یاد می‌کند (اشعری، بی‌تاف ص. 16). خداوند طبق آیة 35 سورة النور، نور آسمان‌ها و زمین است و اخبار متعددی از امامان شیعه و متکلّمان اهل سنّت در رؤیت نورِ خداوند به ما رسیده است. «[یعقوب بن اسحاق] گفت که از حضرت [امام حسن عسکری (ع)] سؤال کردم که آیا رسول خدا (ص) پروردگار خود را دید؟ حضرت (ع) در جواب نوشت که خداوند تبارک و تعالی به دل رسولش نمود از نور عظمت خویش آنچه را که دوست می‌داشت و می‌خواست به او نشان داد؛ یعنی به دل خود آن را دید» (شیخ صدوق، 1394، ص. 166). از فحوای این حدیث که به رؤیت نورِ خداوند اشاره دارد به‌روشنی بر می‌آید که شیعیان اثناعشری قائل به رؤیتِ قلبی پیامبر (ص) در معراج هستند. افزون‌بر‌این ابوالحسن اشعری روایتی از حضرت پیامبر(ص) نقل می‎کند که در آن روایت پیامبر قائل به نوربودنِ خداست «کسی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دربارۀ رؤیت خداوند در دنیا سؤال کرد و به او گفت: آیا پروردگارت را دیده‌ای؟ [پیامبر] گفت: نوری است که او را می‌بینم، زیرا چشم در دنیا نورهایی را که بر‌اساس واقعیت آنها خلق شده است، درک نمی‌کند ...، اگر خداوند مقرر فرموده که چشم با نگاه به چشمة خورشید پایدار نماند، سزاوارتر است که چشم با نگاه به خداوند متعال پایدار نماند مگر این که خداوند عز و جل آن را تقویت می‌کند، زیرا رؤیت خداوند متعال در دنیا مورد اختلاف است» (اشعری، بی‌تا، ص. 16-17). اشعری بنابر این روایت می‌گوید رؤیت خداوند در دنیا محل اختلاف است و در‌صورتی‌که خداوند چشم‌ها را تقویت کند، چشم‌ها می‌توانند او را ببینند.

د) دیدن/ دیده /چشم سر

«دیدن»، «دیده» و «چشم سر» از واژگان دیگر نشان‌داری هستند که در نشان‌دادن مؤلفه‌های نظریه‌مند متن نقش بنیادین دارند. همة فرقه‌های اصلیِ «کُلّابیه، اشاعره، حشویه، ماتریدیه، مشبّهه، مجسّمه‌، کرّامیه، معتزله، شیعه با زیرمجموعه‌های فرعی‌تر آنها» به‌نسبت قائل به رؤیتِ بصری یا شهود قلبی خداوند هستند، ولی باز هم تکرار ترکیبِ کلیدی «چشمِ سر»، مطابق داده‌های جدول‌، قائلان به رؤیتِ خداوند با حسّ ششم یا شهود قلبی از «مرجئه، حفصیه، معتزله، ضراریه، شیعة اسماعیلیه، شیعة زیدیه، شیعة اثناعشریه، ماتریدیه و ...» را از گود خارج می‌کند. فعل معنادار «دیدن» در مخزن‌الأسرار، هفت پیکر و لیلی و مجنون، انحراف معیار دیدگاه حکیم نظامی را از حدیث منقول عایشه نشان می‌دهد که پیامبر (ص)  فرمودند «خداوند تعالی را در شب معراج ندیدم» (بزودی، 1423ق، ص. 83). روشن است که در همین صف‌آرایی دیدن و ندیدن روایت منقول از ابن‌عباس –که قبل‌تر بیان شد- و روایت منقول از عایشه در برابر هم قرار می‌گیرند. در این صف‌آرایی دیدن و ندیدن، امام محمد غزالی  با اینکه که خود از نظریه‌پردازان‌ بزرگ اشاعره است، در جبهة قائلان به «عدم رؤیت خداوند در معراج» قرار می‌گیرد: «و در رؤیت پیغامبر – علیه‌السلام- خدای را در شب معراج اختلاف است، و صحیح آن است که پیغامبر – علیه‌الصلاه و السّلام - در شب معراج حق را ندید» (غزالی، 1390، ج4ف ص. 540) و همین موضوع زمینة صف‌آرایی درون‌فرقه‌ای فرقة اشاعره را در مؤلفة رؤیت خداوند پدید می‌آورد. افزون‌بر‌این ترکیب معنادارِ «چشمِ سر» در بیت پنجم مخزن‌الأسرار و تکرار بلاغی آن که دلالت بر تأکید دارد، به‌صورت وسیلة رؤیت، دیدگاه حکیم نظامی را در جبهه‌ای مقابل دیدگاه معتزله و حتّی دیدگاه  أبومنصور ماتریدی قرار می‌دهد، جایی‌که أبومنصور ماتریدی حدیثی مبنی‌بر شهود قلبی پیامبر (ص) نقل می‌کند: «و از پیامبر سؤال شد: آیا پروردگارت را دیدی؟ [پیامبر] گفت: "با قلبم"» (ماتریدی، 1431ق، ص. 144). محققان کتاب التوحید ماتریدی دکتر بکر طوبال اوغلی و دکتر محمد آروشی، در زیرنویس کتاب می‌نویسند این عبارتِ «رؤیت با قلب» به سخن پروردگار در واقعة معراج پیامبر اشاره دارد که «وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى- و قطعاً بار دیگرى هم او را دیده است» (النجم: 13). این بیانگر آن است که ابومنصور ماتریدی رؤیت پیامبر در معراج را با چشم دل می‌دانسته است نه با چشمِ سر. ازسویی چنان‌‌که در مباحث نظری پژوهش گذشت، طرفداران یک نظریه آراء حزب و گروه مخالف را تحقیر و استهزاء می‌کنند. در بیت «دیدنش از دیده نباید نهفت/ کوری آن کس که به دیده نگفت» نیز حکیم نظامی جبهه‌های مخالف یعنی قائلان به «عدم رؤیت خداوند» و قائلان به «رؤیت خداوند با چشم دل یا حسّ ششم» را نفرین و استهزاء‌ میکند.

هـ) دیدنی/ میسّر/ بی‌عرض و جوهر

«دیدنی» نیز از واژگان مؤثر در نشان‌دادن مواضع نظریه‌مند متن است. این واژه با ساختار اشتقاقی مخصوص به خود در دستور زبان فارسی به‌عنوان «صفت لیاقت» شناخته می‌شود که بیانگر مفهوم لیاقت و قابلیت موصوف است و در مباحث مربوط به رؤیت، در متون عربیِ کلام اسلامی معادل واژة «مرئی» قرار می‌گیرد. چنان‌که در مبانی نظری پژوهش گذشت، نظریه و ساختارهای نحوی و صرفی زبان ارتباط تنگاتنگی دارند. در اینجا صفت لیاقت «دیدنی» بسیار دقیق انتخاب شده و یادآور مفهوم «جواز رؤیت» در اندیشه‌های کلامی اشاعره است. مطابق داده‌های جدول، حکم جواز رؤیت خداوند برای همة موجودات بدون تعیین ظرف زمان و مکان در آرای ابوالحسن اشعری دیده می‌شود (شهرستانی، 1430ق، ص. 348)، به‌خصوص اینکه اشعری معتقد است حضرت محمد (ص) به رؤیت خداوند در دنیا مخصوص شده است (ابن‌فورک، 1405ق، ص. 82)؛ بنابراین از سنجش سخنان اشعری چنین استنباط می‌شود که وی قائل به جواز رؤیت حضرت پیامبر (ص) در معراج بوده و حکیم نظامی گنجوی در این موضوع از وی پیروی کرده است. افزون‌بر‌این واژة کلیدی «میسّر» در معنی امکان‌پذیر بودن در مصرع «تا خدا دیدنش میسّر شد» در هفت پیکر یادآور مفهوم جواز رؤیت در اندیشه اشاعره است.

یکی از الزاماتی که شیعه و معتزله بر اشاعره وارد می‌کنند این است که «آنچه [مرئی است یعنی] با چشم دیده می‌شود باید مقابل یا درحکم مقابل باشد و این اقتضا می‌کند که او جسم یا عَرَض باشد و این منجر به تشبیه می‌شود» (شریف مرتضی، 1381، ص. 256)، نیز رک: (بدوی، 1374، ج1، ص. 460-461). ابوالحسن اشعری در پاسخ به این الزام می‌گوید: «اگر کسی بگوید که آیا تا حالا هیچ مرئی را دیده‌ای مگر اینکه جوهر یا عرَض محدودی یا حالّ در محدودی باشد؟ به او گفته شود نه؛ و مرئی، دیدنی نیست به این خاطر که محدود است و نه به این خاطر که حالّ در محدودی است و نه به این خاطر که جوهر و عرض است» (أشعری، 1374ق، ص. 67). پر واضح است که جوهر و عرَض از لوازم جسم است و همة اجسام حادث‌اند، ابوالحسن اشعری می‌گوید: «خداوند جسم محدود حادثی نیست که به‌خاطر جوهر و عرض مرئی و دیدنی باشد». گویی حکیم نظامی همان  اندیشة اشعری را در بیت دوم تکرار می‌کند: «دیدن او بی‌عرض و جوهر است»؛ چرا‌که ذات خداوند فراتر از عرض و جوهری‌ست که لوازم جسم‌اند؛ بنابراین دیدگاه حکیم نظامی د برابر فرقه‌های مشبّهه و مجسّمه و کرامیّه و برخی اهل حدیث و حشویه قرار می‌گیرد که قائل به تشبیه و جسمانیّت خداوند هستند.

ی) مطلق/ جهتِ بی‌جهتی/ مکانی نبودن/ دیدنِ به درست

«مطلق»، «جهتِ بی‌جهتی» و «مکانی» در مخزن‌الأسرار نیز از واژگان مؤثر در تعیین مواضع نظریه‌مند متن هستند که هر سه به گونه‌ای کیفیت دیدار را بیان می‌کنند. یکی از الزاماتی که مخالفان بر اشاعره وارد می‌کنند این است که «آن که به حس ببیند، چیزی نخواهد دید مگر اینکه در مقابل آن باشد یا حالّ در آنچه در مقابل یا در حکم مقابل آن است قرار گیرد و این در حالی است که ثابت شده خداوند امکان ندارد مقابل یا حالّ در آنچه مقابل یا در حکم مقابل است باشد» (بدوی، 1374، ج1، ص. 460-461). ابوالحسن اشعری در جواب این الزام و با در‌نظر‌گرفتن این موضوع که رؤیت مشروط به تصوّر مکان برای خداوند منجر می‌شود، «رؤیت خداوند» را مطلق یعنی بی‌قید و شرط می‌داند: «و الرؤیه إذا أطلقت إطلاقاً و مثلت برُؤیه العیان لم یکُن معناها إلّا برؤیه العیان - و رؤیت اگر به‌صورت مطلق، بی‌قید و شرط باشد و با دیدار چشم آشکار شود، معنایش جز رؤیتِ چشم نیست» (اشعری، بی‌تا، ص. 16). در بیت سوم می‌بینیم کلمة معنادار «مطلق» در شعر نظامی به‌صورت قید کیفیّت، معادل  و تالی تلو همان «إطلاقا» در کلام اشعری است. از سویی «مکانی‌نبودن» و «از جهتِ بی‌جهتی بودن» در شعر حکیم نظامی در معنای قید مکان و قید کیفیت‌اند که هر دو از واژگان معنادار متن هستند و کیفیّت رؤیت خداوند را بیان می‌کنند؛ چنان‌که ابوالحسن اشعری همین کیفیت را برای رؤیت خداوند برمی‌شمرد: «اشعری گوید: که دیدن حق تعالی جایز نیست که به جهت و مکان باشد، و به صورت مقابله و متصل شدن شعاع یا به طریق انطباع و این همه محال است نسبت به حق تعالی» (شهرستانی، 1361، ص. 128). «به درست» دیدن معبود در معنی به‌طور کامل دیدن خداوند نیز قیدی است که حکیم نظامی در هفت پیکر برای رؤیت خداوند ذکر کرده و یادآور شرایط رؤیت در اندیشه ابوالحسن اشعری است که رؤیت خداوند را رؤیتی کامل می‌داند و با رؤیتی که درمقابل یا حالّ در آنچه مقابل یا حکم مقابل است تفاوت دارد (بدوی، 1374، ج1، ص. 460-461).

در تحلیل نهایی با توجه به داده‌های جدول‌ها و ارتباط  واژگان نشان‌دار و معنادار حکیم نظامی با آراء اشاعره به نظر می‌رسد حکیم نظامی در مؤلفة «رؤیت خداوند در معراج» در جبهة اشاعره قرار دارد و به‌طور دقیق‌تر از آراء ابوالحسن اشعری پیروی کرده است.

5. نتیجه

بازخوانی مطالعات کلامی در ادبیات فارسی و مطالعة نظریه‌مند کلان‌فرقه‌ها و فرقه‌های فرعی‌تر در حوزة رؤیت الهی و بازتاب آن در مخزن‌الأسرار حکیم نظامی، نویسندگان را به نتایج و استنباط‌های زیر رهنمون ساخت:

1-‌ مطالعاتی که تا روزگار ما، در حوزة بازتاب مؤلفه‌های کلامی در شعر فارسی صورت پذیرفته، بیشتر بر‌اساس کتاب‌های تاریخ کلام و نه منابع دست اول بوده است. بنابراین این قبیل مطالعات پُر است از کلّی‌گویی‌ها و قضاوت‌های کلّی دربارة عقاید فرق متعدد و هرگز به اختلافات درون‌فرقه‌ای و فردیت آراء متکلمان توجه نشده است. متأسفانه پژوهشگران این قبیل مطالعات، بر‌اساس همین باورهای کلامی کلّی تحلیل نظریه‌مند شعر فارسی را انجام داده‌اند و چون از شاخصه‌ها و معیارهای معتبر در تعیین سبک نظریه‌مند متون محروم بوده‌اند، نتوانسته‌اند رابطة نظریه و زبان را نشان دهند. ازسویی مسائلی مثل اشتراکات اعتقادی فرَق کلامی مختلف، ، اتّهام و انتساب آراء متناقض و متضاد به صاحبان فِرَق، تجلّی مؤلفه‌های اعتقادی فرقه‌های مختلف در شعر یک شاعر و فهم دقیق‌تر متون ادبی ازجمله نکاتی است که سبک‌شناسی نظریه‌مند با رویکرد کلامی را ضروری می‌سازد.

2. نویسندگان این نوشتار، با بیان ضرورت‌ها و برای پرهیز از پیش‌داوری‌ها و کلّی‌گویی‌های کلامی و نشان‌دادن رابطة لایة نظریه‌مند متن با لایه‌های آوایی، واژگانی، دستوری و بلاغی، «سبک‌شناسی نظریه‌مند شعر فارسی با رویکرد کلامی» را معرفی و پیشنهاد کرده‌اند و برای نشان‌دادن انحراف از نُرم‌ها الگویی ارائه می‌کنند. چنان‌که ایشان در حوزة رؤیت، مؤلفة کلامی رؤیت خداوند را به ساختار‌های فکری جزئی‌تر «ماهیت دیدارکنندگان: پیامبر (ص)، مؤمنان، بهشتیان، کافران، فرشتگان و ... »، «حکم رؤیت: وجوب رؤیت، جواز رؤیت و ...»، «وسیلة رؤیت: چشم سر، چشم دل، حسّ ششم و ...»، «مکان و زمان دیدار: دنیا، آخرت، بهشت، موقف، معراج و ...»، «انگیزة دیدار خداوند: کرامت، اقرار و ترساندن و ...» و اجزای فکری دیگر تقسیم کرده‌اند تا علاقه‌مندان این قبیل از مطالعات بتوانند با شیوة علمی به سبک‌شناسی و رمزگذاری نظریه‌مند متون ادبی توجه کنند.
3. نویسندگان این نوشتار برای نشان‌دادن این رویکرد در عمل، به مطالعة نظریه‌مند مؤلفة کلامی رؤیت خداوند در معراج با رویکرد سبک‌شناسی کلامی در شعر حکیم نظامی گنجوی توجه نشان داده‌ و ضمن مشخص‌کردن واژگان نشان‌دار و تبیین مواضع نظریه‌مند واژگان معنادار، انحراف از معیارهای باور نظامی را از فرقه‌ها و متکلّمان مختلف نشان داده‌اند. درنهایت با تبیین و تحلیل رابطة نظریه با دستور زبان و بلاغت، اندیشة حکیم ‌نظامی را در حوزة رؤیت خداوند در معراج با اندیشة ابوالحسن اشعری هم‌سو دانسته‌اند.

پی‌نوشت

1.‌ این مقاله مستخرج از رسالة دکتری با عنوان «صف‌آرایی‌ جریان‌های نظریه‌مند در جغرافیای تاریخی خراسان قدیم و بازتاب آن در شعر فارسی» است. با توجه به حجم محدود مجلات، نویسندگان تصمیم گرفتند مؤلفه‌های کلامی و اجزای فکری مؤثر در سبک را در جدولی ارائه کنند و داده‌های تفصیلی جدول‌ را استناد هیأت تحریریه به دفتر مجله بفرستند.