ارزیابی عناصر سرزندگی فضا در پیادهراه جهانشهر کرج

مقدمه

شهر حیاتی‌ترین فضای تولید و زندگی انسان است. در دستور کار جدید شهری و یازدهمین هدف توسعۀ پایدار که سازمان ملل پیشنهاد کرده، تأکید شده است که شهر پایدار باید سرزنده، فراگیر، تاب‌آور و برخوردار از امنیت باشد (Cheng, 2021). پاره‌ای محققان، سرزندگی شهری را به‌منزلة مادة خام و منبع انرژی یک شهر دانسته‌اند که زمینه را برای جذب سرمایه‌ها و استعدادها فراهم آورده است، رقابت‌پذیری و خلاقیت را ترقی می‌دهد و تاب‌آوری شهر را محفوظ می‌دارد (Landry, 2000; Liu et al., 2023). سرزندگی خیابان‌ها به‌طور کلی، به‌عنوان نیروی همیشه حاضر خیابان‌های شهری است (Lynch, 1960). سرزندگی یک شهر تا حد زیادی بر قابلیت‌های توسعة آیندة آن و رفاه ساکنان آن تأثیر می‌گذارد (Lin et al., 2021). خصیصه‌های غیرمادی شهر تا حد زیادی تحت‌تأثیر فضای فیزیکی شهری، یعنی محیط مصنوع قرار دارد (Lefebvre, 1968). در این میان، به ارتباط میان سرزندگی شهری با ویژگی‌های فیزیکی فضا بسیار توجه شده است (Ye et al., 2018; Oliveira, 2023). عناصر شهری از آن جمله فضاهای عمومی است که معابر، خیابان‌ها و پیاده‌راه‌ها جزء اصلی آن است. فضاهای عمومی در زمرة این عناصر شهری هستند که معابر، خیابان‌ها و پیاده‌راه‌ها از اجزا اصلی آنها هستند و به‌دلیل ساختار متفاوتی که دارند سطح متفاوتی از سرزندگی را دارند (Montogomery, 1998). شناخت ارتباط میان این عناصر و سرزندگی شهری برای درک بهتر چگونگی تأثیر محیط ساخته‌شده بر فعالیت‌های انسانی، پایش سلامت شهری، توسعۀ شهری هوشمند، رشد شهری خلاقانه و شهرنشینی مردم‌محور ضرورتی انکارناپذیر دارد (Fang et al., 2021).

یکی از عناصر مهم شهری که کارکردهای متنوع فضاهای عمومی در راستای سرزندگی، بی‌کم‌وکاست در آنها قابل تحقق است، پیاده‌روها و به‌ویژه پیاده‌راه‌های شهری است. چنانکه Jacobs پیاده‌راه‌ها را فضای عمومی و حیاتی‌ترین بخش آن می‌داند (Wenze et al., 2019). پیاده‌راه به معبری گفته می‌شود که فقط در اختیار افراد پیاده قرار دارد. وسایل نقلیۀ موتوری فقط در شرایطی مانند خدمات‌رسانی ضروری اجازۀ ورود به این معابر را دارند و به‌طور معمول، یک تا چند معبر هستند. پیاده‌راه‌ها می‌توانند به‌صورت بازار، کوچه، میدان، پارک و مانند اینها باشند (Lunecke & Mora, 2018).

با‌وجود گذشت چند دهه از جنبش پیاده‌محوری، طراحی مسیرهای پیاده‌محور در کشور ما هنوز بحثی نوست (قربانی و جام‌کسری، 1389). از‌جمله تجربه‌های پیاده‌راه‌سازی در شهرهای ایران می‌توان به تفکیک پیاده از سواره در خیابان‌های استاد شهریار، تربیت و محور قلعه‌سنگی در تبریز اشاره کرد. در اجرای این طرح اقدام‌هایی چون ایجاد کف‌سازی و نورپردازی مناسب، تبدیل لبۀ باغچه‌ها به محل نشستن و قرار‌دادن نیمکت در این لبه‌ها انجام شده است (کاشانی‌جو، 1393). در مشهد نیز اقدام‌هایی مانند ایجاد کاربری‌های مختلط، هدایت آب‌های سطحی و ایجاد تمهیدات مناسب برای حرکت پیاده در خیابان جنت صورت گرفته است (کاشانی‌جو، 1393). همچنین، در تهران خیابان سپهسالار با‌توجه به پیشینۀ تاریخی و زمینۀ تجاری مناسب به‌صورت پیاده‌راه درآمده است. نمونۀ دیگر در تهران پیاده‌راه حرم شهر ری است که از وجود عواملی مانند کف‌سازی و جداره‌سازی، تنوع‌دادن به فعالیت‌ها و ترویج رویدادهای فرهنگی بهره‌برده شده است (فصیحی و همکاران، 1398).

احداث پیاده‌راه‌ها به‌دلیل تقویت سیمای شهری، منطقه‌های تاریخی و بناها و نقشی که در هویت‌بخشی به شهرها دارند می‌توانند از‌جمله راه‌حلی عملی و علمی برای بازگرداندن حیات اجتماعی به مراکز شهرها باشند تا اینکه بتوان با کنترل کیفیت زندگی به مقابله با تراکم، آلودگی، مهاجرت و افول شرایط اقتصادی در مراکز شهرها پرداخت ( قربانی و جام‌کسری، 1389، ص. 62). درک تأثیرات واقعی محیط‌های شهری بر سرزندگی شهری، موضوع اصلی طراحی شهرهای سرزنده و زیست‌پذیر و ارتقا کیفیت زندگی است. محققان در پژوهش حاضر مؤلفه‌های سرزندگی در پیاده‌راه جهانشهر را به‌عنوان یک شریان اصلی که نقش اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در پرترددترین و حیاتی‌ترین بخش از شهر کرج را برعهده دارد، ارزیابی کرده‌اند. یافته‌های این پژوهش خواهد توانست شناختی پایه و تحلیلی از مقولة بررسی‌شده را در اختیار مدیران و برنامه‌ریزان شهری قرار دهد تا از آن در راستای بهبود سرزندگی در این پیاده‌راه که اصلی مهم در ارتقا کیفیت زندگی ساکنان و زیست‌پذیری شهرهاست، بهره ببرند. با‌توجه به ضرورت و اهمیت سرزندگی در پیاده‌راه‌ها به‌عنوان فضاهای عمومی حیاتی شهرها و این حقیقت که هدف اساسی از سیاست تغییر برخی خیابان‌های شهری به پیاده‌راه، نیل به سرزندگی فضا در شهرها بوده است، محققان پژوهش حاضر در‌صد پی‌بردن به این مفهوم هستند که در پیاده‌راه جهانشهر کرج مؤلفه‌های سرزندگی فضا در چه وضعیتی قرار دارند؟

توجه به موضوع پیاده‌راه‌سازی از سال‌های 1960 در آمریکا با رویکرد بازگشت به مراکز شهری شکل گرفت. بر این اساس، در بیشتر شهرها خیابان‌های پیاده‌محور به نام Mall که بیشتر در راستای تحقق هدف‌های تجاری و ایجاد محیط‌های مطلوب برای گردش و خرید در مرکز شهرها بود، شکل گرفتند. در دهۀ 1970 در شهر تورنتو کانادا طرحی به نام ناحیۀ مرکزی با رویکرد توسعۀ کاربری‌های مختلط، گسترش حمل‌ونقل عمومی و تسهیل در حرکت پیاده اجرا شد. در فرانسه از سال 1975 گسترش خیابان‌های مخصوص افراد پیاده شروع شد (قربانی و جام‌کسری، 1389، ص. 58). به همین ترتیب، از سال 1980 دیدگاه شهرسازی انسان‌گرا در‌مقابل شهرسازی خودرومحور در بیشتر کشورهای اروپایی به‌خصوص دو کشور هلند و آلمان شکل گرفت (کاشانی‌جو، 1393). الگوی جابه‌جایی در این زمان بر میزان درک افراد پیاده، توانمندی‌های انسانی و قابلیت‌های فیزیکی فضاهای درون شهری بنا شد که هدف خارج‌کردن تسلط خودرو بر بافت‌های تاریخی شهری و حفاظت و احیای اجتماعی بافت‌های قدیمی مراکز شهری را دنبال می‌کرد (یدی‌همدانی و همکاران، 1390). از سال 1981 با انتشار اثر با عنوان «خیابان‌های سرزنده» برای نخستین بار بحث سرزندگی وارد ادبیات تخصصی طراحی شهرها شد (پورمحمدی و همکاران، ص. 3). در این دوره مفهوم واژۀ سرزندگی بیشتر حول کلمة Livehiness بود که در فارسی به «سرزندگی» معنی می‌شود (پورمحمدی و همکاران، 1398، ص. 3). از این زمان، دربارۀ نقش پیاده‌راه‌ها در کیفیت زندگی شهروندان به‌ویژه با سرزنده‌سازی فضا، تحقیقات گسترده‌ای در ایران و جهان صورت گرفته است که به پاره‌ای از آنها اشاره می‌شود.

قهرمانپوری و همکاران پژوهشی با عنوان «سرزندگی یک خیابان عابر پیاده در شهر جوهور بهرو» انجام دادند. محققان در این پژوهش مؤلفه‌های اساسی را در میزان سرزندگی در خیابان عابرپیادۀ Meldrum شناسایی و بررسی کردند. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که عواملی مانند وجود فعالیت‌های انسانی از‌جمله فروشگاه‌ها و غرفه‌های مواد غذایی، امکان تماشای زندۀ مسابقات، مناظر تاریخی و تفکیک زمانی فعالیت‌ها از‌جمله دلایل پیاده‌‌راه سازی است که بر احساس سرزندگی در این خیابان تأثیر داشته است (Ghahramanpouri et al., 2015).

لونک و مورا پژوهشی با عنوان «شهر چند‌لایه: شبکه‌های عابر پیاده در مرکز شهر سانتیاگو و تأثیر آنها بر سرزندگی شهری» انجام دادند. نتایج این پژوهش دلالت بر این دارد که بخش اعظم سرزندگی شهر سانتیاگو وابسته به ساختار فیزیکی معابر پیاده، خیابان‌های پیاده‌محور و مجموعه‌های تجاری است (Lunecke & Mora, 2018).

یی کی و همکاران پژوهشی با عنوان «بررسی ویژگی‌های بصری سرزندگی خیابان شهری با استفاده از یک شبکۀ عصبی کانولوشن» انجام دادند. محققان در این مطالعه با بررسی ویژگی‌های بصری سرزندگی خیابان شهری از یک الگوریتم نوین یادگیری بصری رایانه‌ای در محیط مصنوع شهری برای شبیه‌سازی فرآیند استفاده و سپس ویژگی‌های بصری سرزندگی خیابان شهری را در منطقه‌ای در اطراف دریاچۀ Mochou در Nanjing چین شناسایی و ارزیابی کردند (Yi Qi et al., 2020).

مندزینا و ووگول پژوهشی با عنوان «اهمیت و برنامه‌ریزی خیابان‌های عابر پیاده در محیط شهری» انجام دادند. در این پژوهش از نورپردازی مناسب درساعات تاریکی، احساس امنیت، فعالیت، دسترسی و اجتماعی‌بودن به‌عنوان مؤلفه‌های اصلی استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان داد که مؤلفه‌های اصلی مطلوبیت خیابان برای عابران پیاده است ( Mendzina & Vugule, 2021).

گو و همکاران پژوهشی با عنوان «ارزیابی سرزندگی خیابان‌های پیاده‌مدار در شهر Nanjing چین» انجام دادند. محققان در این مطالعه نتیجه گرفتند که موقعیت و پیاده‌مداری، تراکم ساختمان‌ها، تعداد ورودی و خروجی‌ها، مؤلفه‌های اصلی تأثیرگذار بر سرزندگی بالا در این فضاهاست (Guo et al., 2021).

ایستریت پژوهشی با عنوان «سرزندگی خیابان: چه چیزی جریان‌های عابر پیاده و فعالیت‌های ثابت را در خیابان‌های عمدتاً مسکونی چین در‌مقیاس میانی پیش‌بینی می‌کند؟» انجام داد. محقق در این مطالعه پیش‌بینی جریان‌های عابر پیاده و ارتباط آن با سرزندگی را با استفاده از داده‌هایی که با مشاهده‌های مستقیم میدانی، نقشه‌برداری رفتاری و شمارش حاصل شده بود، 15 خیابان شهر شانگ‌های چین را بررسی کرد. نتایج نشان داد که عرض معابر با فعالیت‌های ثابت همبستگی منفی دارد (Istrate, 2023).

پوراحمد و همکاران (1395) پژوهشی با عنوان «تحلیل نقش پیاده‌راه‌های شهری در ارتقای سرزندگی فضای شهری: مطالعۀ موردی: پیاده‌راه 17 شهریور، تهران» انجام دادند. محققان نتیجه گرفتند که این فضا با‌توجه به کارکرد و ساختار خود نتوانسته است باعث سرزندگی در محیط اطراف خود شود.

قربانپور و همکاران (1397) پژوهشی با عنوان «ارزیابی مؤلفه‌های مؤثر بر تقویت سرزندگی در مسیرهای پیاده شهری: مطالعۀ موردی: پیاده‌راه علم‌الهدی شهر رشت» انجام دادند. در این مطالعه چهار معیار کالبدی، کاربری و فعالیت، دسترسی و ارتباطات، اقلیمی و زیست‌محیطی و 16 شاخص، مبنای این ارزیابی بوده است. داده‌ها با ابزار پرسشنامه از استفاده‌کنندگان پیاده‌راه علم‌الهدی گردآوری شد. نتایج نشان داد که برای تدوام و افزایش حضور افراد در پیاده‌راه، راهبرد «تجهیز محیط بر‌اساس اقلیم» بیشترین و راهبرد «افزایش پیوستگی حرکت پیاده» کمترین تأثیر را دارد.

موسوی و همکاران (1397) پژوهشی با عنوان «نقش پیاده‌راه‌سازی در ارتقای کیفیت اجتماعی شهر تهران: مطالعۀ موردی: پیاده‌راه 17 شهریور» انجام دادند. محققان در این مطالعه نقش پیاده‌راه 17 شهریور تهران را در کیفیت اجتماعی فضای میدان امام حسین (ع) تا میدان شهدا مطالعه کردند. نتایج نشان داد که تنها عامل خوانایی با کیفیت فضا ارتباط معناداری دارد و متغیرهای نفوذپذیری و سرزندگی به‌عنوان عوامل تأثیرگذار بر تعاملات اجتماعی در‌بین مردم تأثیرگذار نیستند.

فصیحی و همکاران (1398) پژوهشی با عنوان «بررسی نقش پیاده‌راه‌ها در سرزندگی فضاهای عمومی: مطالعۀ موردی: پیاده‌راه حرم شهر ری» انجام دادند. محققان در این پژوهش برای تحلیل داده‌ها از آزمون فریدمن و روش‌های آمار توصیفی استفاده کردند. بر‌اساس نتایج این مطالعه سرزندگی در پیاده‌راه حرم شهر ری وضعیت متوسط دارد. عوامل تأثیرگذار بیشتر در بُعد اجتماعی و اقتصادی بوده و ضعف سرزندگی فضا بیشتر متأثر از عوامل کالبدی است.

مولوی و همکاران (1400) پژوهشی با عنوان «بررسی نقش پیاده‌راه‌های شهری در ارتقای شاخص‌های سرزندگی شهری و تعامالت اجتماعی: مطالعۀ موردی: پیاده‌راه مرکز رشت» انجام دادند. محققان در این مطالعه داده‌ها را با ابزار پرسشنامه گردآوری و برای تجزیه‌وتحلیل از آزمون‌های همبستگی پیرسون، رگرسیون خطی و تحلیل عاملی اکتشافی استفاده کردند. نتایج نشان داد که سطح رضایت ساکنان در شهر رشت کمترین و تعاملات اجتماعی بیشترین تأثیر را در سرزندگی فضا دارد.

طهماسبی و همکاران (1399) پژوهشی با عنوان «ارزیابی و تحلیل ترجیحات معیارهای سرزندگی شهری در خیابان ولیعصر تهران» انجام دادند. محققان در ارزیابی سرزندگی فضاهای عمومی شهری در پیاده‌راه خیابان ولیعصر تهران دریافتند که حضور عابران پیاده و توقف طولانی‌مدت، تنوع در کاربری‌ها و فعالیت به‌ترتیب بیشترین تأثیر را بر سرزندگی فضا داشته است.

با‌‌توجه به آنچه در پیشینه آمد، موفقیت تمامی طرح‌های پیاده‌راه‌سازی در شهرهای مختلف و در ابعاد و شاخص‌های متعدّد از سرزندگی همانند و یکسان نیست؛ از این رو هر طرح از این مورد شرایط خاص خود را دارد و نیازمند ارزیابی ویژه است. به همین دلیل، در پژوهش اخیر تنها پیاده‌راه احداث‌شده در شهر کرج ارزیابی شده است و امید می‌رود که آشکارسازی کاستی‌ها و نقاط ضعف که از نتایج این مطالعه مشخص خواهد شد، بتواند شناختی درخور فراروی مدیران و برنامه‌ریزان این کلانشهر قرار دهد تا ضمن اهتمام در رفع نواقص در فضای مطالعه‌شده از تکرار آنها در طرح‌های مشابه در شهر پرهیز کنند.

مبانی نظری پژوهش

سرزندگی شهری یک مفهوم آرمان‌گرایانه است که Jacobs شهرساز برجسته پیشنهاد کرده است. وی بر چندین الزام برای بازسرزنده‌سازی منطقه‌های شهری تأکید کرده که شامل الگوی ترکیبی کاربری زمین، بلوک‌های کوچک، تراکم کافی برای جذب مردم، ساختمان‌های با عمر متفاوت، سهولت دسترسی به امکانات عمومی و کنترل خلأهای مرزی مانند جاده‌های بزرگ (Jacobs, 1968) است. این الزامات ارتباط نزدیکی با محیط‌های مناسب پیاده‌روی دارد؛ زیرا نظریة سرزندگی بر ایجاد و رشد محیط‌های با مقیاس انسانی متمرکز است. در شهرهای امروزی تأمین سرزندگی و پویایی فضاهای شهری به یکی از اصلی‌‌ترین مسائل مدیریت شهری به‌خصوص در کشورهای توسـعه‌یافتـه تبـدیل شـده است (گلکار، 1386، ص. 67). Cowan در لغتنامة شهرسازی سرزندگی را فراهم‌کنندۀ مطلوبیت و کیفیت زندگی تعریف می‌کند (Cowan, 2010) که به‌معنای حضور و امکان فعالیت مردم در محیط‌های شهری است. هرقدر این حضور و فعالیت بیشتر باشد، فضاهای شهری سـرزنده‌تـر و پویاترخواهنـد شد. سرزندگی به‌معنای ایجاد انرژی روحی و جسمی است و زمانی به کار می‌رود که افراد در وجود خود احساس انرژی، سلامتی و شور و شوق می‌کنند (Ryan & Frederick, 1997). سرزندگی در مفهوم عام خود به پایداری، خودکفایی، سازگاری، ظرفیت تغییر، انعطاف‌پذیری، مسئولیت، امنیت و خودسازی مربوط می‌شود. سرزندگی، زندگی و حیات اجتماعی است و آن چیزی که به فضا حیات و زندگی می‌بخشد، حضور پر‌شور و فعّال افراد است (پاکزاد، 1384). افراد آن فضایی را که در آن رفتارهای متفاوت با تراکم زیاد اتفاق می‌افتد، زنده احساس می‌کنند و به آن فضاها ویژگی سرزندگی را نسبت می‌دهند (خراسانی‌زاده و همکاران، 1399، ص. 72). فضای سرزندة شهری آن فضایی است که جمعیت زیادی در آن حضور و فعالیت دارد و تنوع جمعیت (جنسی و سنی) در بازه‌های زمانی متفاوتی از شبانه‌روز اغلب به‌صورت اجتماعی یا انتخابی در آن است (پورمحمدی و همکاران، 1398، ص. 52).

نبود سرزندگی در فضاهای شهری سبب کاهش چشمگیر امنیت، جذابیت، مطلوبیت و حضور مداوم مردم در فضاهای عمومی شهر می‌شود و امکان انتخاب حضور افراد را در فعالیت‌های مکانی و اجتماعی برای تبادل و تعاملات فرهنگی سلب می‌کند (Yue et al., 2021). به نظر مانتگومری سرزندگی یکی از عوامل مهم کیفیت در فضـاهای عمومی شهری به‌ویژه پیاده‌روهاست که باعث انگیزش بیشتر عابران پیاده مـی‌شـود (Motogomery, 1998). پیاده‌راه‌ها به‌عنوان عرصه‌هایی شناخته می‌شوند که بیشترین نقش را در ایجاد سرزندگی در محیط‌های شهری به عهده دارند. پیاده‌راه‌های سرزنده مردم را به حضور اختیاری و داوطلبانه در محیط‌های شهری تشویق می‌کنند (پورمهابادیان و همکاران، 1396، ص. 207). پیاده‌مداری اصلی اساسی از سرزندگی شهری است که در ایجاد مکان سرزندۀ شهری نقشی پایه دارد (Shamsuddin et al., 2012). ژانگ معتقد است که عواملی مانند تنوع کاربری متناسب با هر سکانس پیاده‌راه، وجود کاربری‌های خدماتی (به‌دلیل نقش این خدمات در استمرار حضور ساکنان)، تنوع مبلمان، وجود کاربری‌های اوقات فراغت، ایجاد روشنایی مناسب در تمام مسیر پیاده‌راه و تأکید روشنایی بر بدنۀ بناهای شاخص باعث ایجاد سرزندگی در پیاده‌راه‌ها می‌شود (Zhang et al., 2022, P. 15). مندزینا سرزندگی را با تردد عابران در زمان‌های مختلف در محیط‌های شهری می‌داند. اعتقاد او بر این است که سرزندگی ارتباط تنگاتنگی با تنوع فعالیت‌ها، مناسب‌سازی محل تردد پیاده، وجود مراکز خرید و غذاخوری‌ها و مبلمان مناسب دارد. همچنین، او وجود مسیرهای پیاده‌محور را شرطی اساسی برای موفقیت یک شهر می‌داند (Mendzina & Vugule, 2021).

به‌طور کلی، رویکرد غالب در بررسی سرزندگی پیاده‌راه‌ها بر نقش پیاده‌راه‌ها در سرزندگی فضاهای شهری تأکید دارد. در این رویکرد تأثیر فکری اندیشمندانی چون Caramona و Mumford منجر به ساختارشکنی در طراحی‌ها و برنامه‌ریزی‌های یک‌جانبه‌نگر معماران و شهرسازان شد. در این رویکرد مؤلفه‌هایی چون تفکیک قلمروی پیاده و فضاهای اجتماعی، ایجاد فضاهای جمعی و تحکیم خاطره‌سازی امن، اولویت موضوع‌های طراحی و اصلاح پیاده‌راه‌ها وجود دارد. کارمونا گسترش الگوهای جابه‌جایی را که باعث تفکیک قلمرو پیاده و فضای اجتماعی می‌شود، عامل از بین رفتن جایگاه اجتماعی و در‌نهایت، کاهش سرزندگی فضاهای شهری می‌داند. وی بر این اعتقاد است که حرکت پیاده با درک محیط پیاده‌روها به‌عنوان یک فضایی اجتماعی در هماهنگی با یکدیگر است (Carmona, 2012). مامفورد نیز به حضور افراد پیاده و ایجاد فضاهای پیاده‌محور به‌عنوان راه‌حلی برای دفاع از حقوق از بین رفتۀ ساکنان شهری با ورود وسایل نقلیة موتوری به محیط‌های شهری توجه دارد. وی برای طراحی فضاهای پیاده از معماران درخواست کمک و خاطر نشان می‌کند که این معابر با‌توجه به عملکردشان در زندگی اجتماعی و به‌دنبال آن سرزندگی فضاهای شهری باید به‌گونه‌ای طراحی شود که امکان ملاقات، دوستی و رقابت بین افراد را فراهم کند (Mumford, 1990). شفتو به این رویکرد با دیدی معمارانه نگاه می‌کند و سرزندگی پیاده‌راه‌ها را در گرو ایجاد زندگی اجتماعی در این عرصه‌ها می‌داند. به پنداشت او تعبیۀ امکانات برای نشستن به‌صورت گروهی (پله‌ها و نیمکت‌ها)، تعبیۀ نیمکت‌های متحرک برای نشستن و ایجاد فرصت‌های انتخاب، افزایش پیوندهای عملکردی، هویت و ایجاد حس مشارکت در برگزاری آیین‌ها و رویدادها، نبود اختلاف سطح در پیاده‌روها، مناسب‌سازی فضای پیاده‌راه‌ها برای تمامی افراد و پیوند افراد ناتوان حرکتی با اجتماع، دخل و تصرف تصمیمات ساکنان محلی در نماسازی و زیبایی بصری مسیر عبور افراد پیاده ازجمله معیارهای یک پیاده‌رو با‌کیفیت ایجاد‌کنندة سرزندگی است. وی عوامل دیگری مانند اندازه و شکل فضاها، نبود نورهای مزاحم و آفتاب‌گیری برای استفادۀ افراد حساس از این مکان‌ها را به‌عنوان عوامل کم‌اهمیت‌تر بیان می‌کند (Shaftoe, 2008).

روش‌شناسی پژوهش

محدودۀ مطالعه‌شده

محدودة مطالعاتی پژوهش حاضر پیاده‌راه جهانشهر است که در شمال شرقی شهر کرج و در منطقۀ 8 شهرداری این شهر قرار گرفته است. جهانشهر تا سال 1343 یک منطقۀ کشاورزی و دامداری بود و از املاک خالصه محسوب می‌شد (نیلوفری، 1394). تسمیۀ جهانشهر از نام همسر پدیده‌آورندة جهانشهر، یعنی محمد صادق فاتح یزدی نشئت گرفته است. نام کارخانه‌های جهان نیز که در اواخر دهة 1340 در این منطقه احداث شد، چنین ریشه‌ای دارد. مهاجران جویای کار با احداث کارخانه‌ها و شکل‌گیری محله‌های مسکونی به این منطقه توجه کردند (نیاورانی، 1391) و این موضوع سبب شد تا زمین‌های کشاورزی به منطقه‌های مسکونی و به‌طور کلی، به زمین‌های شهری‌شده مبدل شود. این محدوده به‌تدریج به اصلی‌ترین راه اتصال بخش قدیمی و جدید شهر کرج و محل تمرکز کاربری‌های مختلف تبدیل شد تا به امروز که نقش‌های مختلفی از‌جمله نقش تجاری و درمانی برای شهر کرج و شهرها و سکونتگاه‌های پیرامون کرج دارد که تا پیش از تبدیل این مسیر به پیاده‌راه، گذر پیاده‌ها از این مسیر به‌دلایلی چون کم‌عرض‌بودن پیاده‌رو، عرض زیاد جوی‌های این مسیر (به‌دلیل قدیمی‌بودن درختان و ضخیم‌بودن تنة آنها)، نامناسب‌بودن کف‌پوش پیاده‌رو، حرکت انبوه موتورسوارها، آلودگی صوتی، فاضلاب‌های رها‌شده، بوی نامطبوع ناشی از کودهای استفاده‌شده در خانه‌باغ‌ها، تجمع زباله‌ها و پسماند در جوی‌ها، وجود گل‌و‌لای در زمان بارندگی دشوار بود. دشواری حضور، مکث و برقراری تعامل در این فضا موجب شد که سرزندگی فضا تضعیف شود. علاوه‌بر آنچه گفته شد، مشکلات ترافیکی و آلودگی‌ صوتی امکان حرکت ایمن و با آرامش پیاده‌ها را زایل کرده بود. این مسیر در سال 1392 از خیابانی که در آن عمدة فضا به تردد وسایل نقلیۀ موتوری اختصاص داده شده بود به مسیری ویژه برای پیاده‌ها (پیاده‌راه) تبدیل شد. پیاده‌راه جهانشهر به‌عنوان محدودة مطالعاتی این پژوهش یک شریان اصلی و اتصال‌دهندة چند منطقة شهرداری در کرج (منطقۀ1، 8 و 7) است که در زیباترین و سرسبزترین بخش از شهر کرج قرار دارد. این پیاده‌راه با برخورداری از پوشش‌گیاهی غنی در جوانب، باغ‌های سرسبز، مراکز متعدّد تفرجگاهی و تفریحی، پذیرایی، خرید و سرگرمی، مراکز متعدّد فرهنگی، آموزشی، بهداشتی-درمانی، اداره‌ها و مراکز پولی-مالی و مانند اینها در‌طول شبانه‌روز و به‌ویژه در ساعت‌های فعالیت، انبوهی از عابران را به خود جلب می‌کند. طول پیاده‌راه 900 متر و عرض آن حدود 35 متر است. این پیاده‌راه در حد فاصل میدان کسری تا بلوار ماهان قرار گرفته است (شکل 1).

شکل 1: موقعیت جغرافیایی محدودۀ مطالعه‌شده (منبع: ترسیم نگارندگان با استفاده از فایل‌های جی آی اس، 1402)

Figure 1: Geographical location of the study area

داده و روش کار

پژوهش حاضر از‌لحاظ هدف، کاربردی و از‌لحاظ روش، تحلیلی_ارزیابی است. شاخص‌های ارزیابی سرزندگی فضا با‌توجه به پیشینۀ پژوهش از‌میان شاخص‌های پرتکرار منطبق بر فضای مطالعه‌شده تعیین شده است. برای گردآوری داده دربارۀ عناصر فیزیکی ملموس و ثابت فضا از سیاهة ارزیابی (چک‌لیست) و برای متغیرهای ناملموس و یا فیزیکی ناثابت از پرسشنامه استفاده شده است. نمره‌گذاری سیاهۀ ارزیابی بر‌مبنای میانگین امتیاز مشاهده‌گر در 4 نوبت از اوقات شبانه‌روز (صبح، حدود ظهر، عصر، اوان ساعات شب) در دامنۀ 0 تا 5 صورت گرفته است؛ به‌طوری که رقم بیشتر بر کیفیت بهتر متغیر دلالت می‌کند. استفاده‌کنندگان از فضا پرسشنامه را که به شکل تصادفی از قسمت‌های مختلف فضا انتخاب شده است، در اوقات چهارگانۀ یاد‌شده از شبانه‌روز برای روزهای تعطیل و غیرتعطیل به تعداد به‌نسبت یکسان تکمیل کردند. با پاسخگویی 270 پاسخگو اشباع نظری در این زمینه حاصل شد. جدول 2 اطلاعات توصیفی نمونۀ آماری را نشان می‌دهد.

ارزیابی پاسخگویان نیز در دامنه 0 تا 5 و به مانند ابزار سیاهۀ ارزیابی بوده است. 4 متخصص برنامه‌ریزی شهری روایی سؤال‌های آزمون را پس از اعمال پیشنهاد‌های اصلاحی، تصدیق کردند. همچنین، پس از ورود اطلاعات پرسشنامه در نرم‌افزار SPSS، آلفای کرونباخ برابر 782/0 پایایی سؤال‌ها را تأیید کرده است. اجرای One Sample T-Test  میانگین رقم هر شاخص از پرسشنامه را به دست داده که به کمک آن و رقم میانگین شاخص‌های ارزیابی‌شده با سیاهة ارزیابی، سرزندگی فضا به‌صورت یکپارچه ارزیابی شده است.

جدول 1: شاخص‌های سرزندگی پیاده‌راه‌ها که در این پژوهش استفاده شده است

Table 1: Vitality indices of walkways that are used in this research

منبع: نگارندگان، 1402

یافته‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل

اطلاعات توصیفی نمونه آماری در جدول 2 آمده است. بر‌اساس اطلاعات جدول، 58 درصد پاسخگویان مرد و 42 درصد زن هستند. میانگین سن نمونۀ آماری 31 بوده است و اغلب پاسخگویان در طبقۀ سنی 25 سال و کمتر قرار داشته‌اند. همچنین، آنها در درجۀ اول شغلی در دستۀ سایر مشاغل داشته و پس از آن به‌ترتیب، مشاغل حقوق‌بگیر شرکت‌ها، زن خانه‌دار، کارمند و حقوق‌بگیر دولت، بازنشسته، دانشجو و دانش‌آموز، فروشنده و مغازه‌دار، کارگر ساده و کارکن فروشگاه و مراکز خدماتی بیشترین نسبت را داشته‌اند. غالب افراد نمونۀ آماری به‌لحاظ تحصیلات، تحصیلاتی در‌سطح کارشناسی و دانشجوی کارشناسی داشته‌اند.

جدول 2: اطلاعات توصیفی نمونۀ آماری

Table 2: Descriptive information of the sample people

منبع: اطلاعات پیمایش، 1402

بر‌اساس اطلاعات به‌دست‌آمده از نمونۀ آماری، میانگین فاصلۀ محل سکونت مراجعه‌کنندگان به فضای مطالعه‌شده برابر با 6/49 کیلومتر است. محل سکونت 33/2 درصد از مراجعه‌کنندگان در فاصلۀ 500 متر و کمتر تا پیاده‌راه جهانشهر قرار داشته است، 33/13 درصد در فاصلۀ 500 متر تا 1 کیلومتری زندگی می‌کرده‌اند، محل سکونت 66/16 درصد در فاصلۀ 1 تا 2 کیلومتری و 66/16 درصد در فاصلۀ 2 تا 5 کیلومتری قرار داشته است و 33/53 درصد در فاصلۀ بیش از 5 کیلومتر به فضای عمومی مطالعه‌شده مراجعه داشته‌اند. به این ترتیب، می‌توان نتیجه گرفت که بیش از نیمی از مراجعه‌کنندگان به پیاده‌راه جهانشهر در فاصلۀ بیش از 5 کیلومتر سکونت دارند. همچنین، غالب مراجعه‌کنندگان (70 درصد) به دفعات به این پیاده‌راه مراجعه کرده‌اند؛ بنابراین از بازدیدکنندگان و استفاده‌کنندگان همیشگی فضا هستند.

همان‌طور که گفته شد، هر‌یک از پاسخ‌دهندگان شاخص‌های ارزیابی‌شده را در طیف‌های پنج‌گانه ارزیابی کرده‌اند. میانگین نمرۀ ارزیابی هر شاخص بر‌اساس رابطۀ (1) به‌صورت زیر محاسبه و در جدول 3 آورده شده است.

رابطۀ (1)

S_i : میانگین نمرهG ارزیابی شاخص مدنظر در دامنه 1 ت                    E : تعداد انتخاب طیف بسیار خوب

G : تعداد انتخاب طیف خوب                                                     A : تعداد انتخاب طیف متوسط

B : تعداد انتخاب طیف                                                    W : تعداد انتخاب طیف بسیار‌ضعیف

همچنین، میانگین نمرۀ ارزیابی در دفعات مشاهده برای شاخص‌های ارزیابی‌شده با ابزار سیاهة ارزیابی منظور و در جدول 3 آورده شده است.

جدول 3: امتیاز ارزیابی شاخص‌های سرزندگی پیاده‌راه جهانشهر در دامنۀ 5-1 (5 بهترین وضعیف و 0 ضعیف‌ترین وضعیت)

Table 3: The score of the evaluation of the vitality indicators by Jahanshahr pedestrian in the range of 1-5 (5 indicate the best condition and 0 is the weakest condition)

منبع: یافته‌های پژوهش، 1402

با‌توجه به اطلاعات جدول 3 و شکل 3 شاخص‌های «ایجاد آرامش، راحتی و لذت»، «تنوع کاربری‌های اوقات فراغت»، «وجود فعالیت‌های اقتصادی متناسب برای تفریح و گذران اوقات فراغت (بستنی‌فروشی، فست‌فود، کافی‌شاپ)»، «نظافت و تمیز‌بودن»، «پرجنب‌و‌جوش‌بودن لبه‌ها (دارا‌بودن لبه‌های فعّال و پرجنب‌و‌جوش از‌نظر خرید و سرگرمی و غذاخوری‌ها و کافی‌شاپ‌ها)»، «ارتقای تجربۀ پیاده‌ها در مسیر با معماری و طراحی چشم‌اندازهای مؤثر»، «گلکاری و فضای سبز»، «نورپردازی مناسب»، «روشنایی بناهای شاخص»، «نبود آلودگی منظر (آشفتگی در تابلوها، چادرهای جلو مغازه‌ها، سیم‌های برق و ...)»، «نماسازی و زیبایی بصری نما»، «وجود گذرهای دسترسی‌‌دهنده به فضاهای پیرامون» «ظرفیت کافی فضا برای دور‌هم جمع‌شدن گروهی» و «کف‌سازی مناسب» امتیازی بیشتر از رقم میانه و میانگین (3) را دارند. رقم میانگین این دسته از شاخص‌ها برابر با 67/4 بوده و بیشترین آنها 68/4 و مربوط به شاخص «ارتقای تجربۀ پیاده‌ها در مسیر با معماری و طراحی چشم‌اندازهای مؤثر» است. پیاده‌راه جهانشهر به‌دلیل برخورداری از تنوع و انبوهی پوشش‌گیاهی، باغ‌ها و خانه‌باغ‌ها در شهر کرج شهرت دارد. مرفه‌نشین‌بودن محله، توجه بیشتر ساکنان و شهرداری به ادارۀ محله مانند توجه به نظافت و بهداشت مکان‌های عمومی (آبخوری‌ها، سرویس بهداشتی، کف پیاده‌راه)، وجود درختان کهنسال و بسیار مرتفع، زیباسازی و توجه به نماسازی و طراحی مجتمع‌های مسکونی، توجه خاص به نورپردازی مجتمع‌های مسکونی و حتی نورپردازی پوشش‌گیاهی، موقعیت قرارگیری و دسترسی به گذرگاه‌های اصلی، نبود کوچه‌های فرعی در این مسیر و ممنوعیت تردد وسایل نقلیۀ موتوری و نماسازی و زیباسازی طبیعی این مسیر یک فضای لذت‌بخش، آرام و راحتی را برای عابران پیاده فراهم آورده است. تنوع کسب‌وکارهای جذب‌کنندۀ جمعیت به فضا به‌ویژه آنچه فعالیت خرید را با تفریح و وقت‌گذرانی عجین می‌کند، ویژگی بارز فضای مطالعه‌شده است. مشاهدۀ مستقیم و شمارش کسب‌وکارها حاکی از وجود حدود 964 رشته فعالیت اغذیه و اشربه‌فروشی (378 فست‌فود، 172 سالن غذاخوری خانوادگی، 214 کافی‌شاپ، حدود 200 دکّۀ سیار اغذیه)، حدود 765 رشته فعالیت در فروش لوازم آرایشی و عطریجات، حدود 514 رشته فعالیت درزمینۀ اسباب‌بازی و وسایل خاص کودکان، حدود 1200 کسب در‌زمینۀ پوشاک و کفش، حدود 590 فعالیت در‌زمینۀ خدمات بهداشتی-درمانی و پیراپزشکی (حدود 230 باب مطب پزشکی و دندان‌پزشکی، 13 باب داروخانه، 23 باب آزمایشگاه پزشکی و تصویرنگاری، 78 باب فروش کالای بهداشتی)، حدود 816 آرایشگاه مردانه و زنانه، 45 باب جواهر و ساعت، حدود 100 باب دوزندگی زنانه و مردانه، حدود 95 کالای آشپزخانه، حدود 120 باب فروشگاه لوازم خانگی، 67 باب خدمات فنی، 42 باب فروش کالاهای فرهنگی، 12 باب آموزشگاه، 32 باب فروش وسایل حیوانات خانگی و 2 شهربازی سرپوشیده است.

در ارزیابی صورت‌گرفته رقم شاخص نظافت محیط 67/4 است. آنچه زمینه‌ساز نظافت این پیاده‌را شده عرض کافی آن است که امکان رفت‌وروب مکانیزه و عبور راحت کامیون‌های حمل پسماند را فراهم آورده است. کف‌سازی مناسب و تعبیۀ سطل‌های زباله و صندوق‌های محل گردآوری پسماند و تخلیۀ منظم آنها نیز در این موضوع تأثیرگذار بوده است. چنانکه در این پیاده‌راه حدود 176 سطل زباله تعبیه شده که فاصلۀ میانگین آنها از یکدیگر حدود30 متر است. همچنین، 4 صندوق زباله به‌عنوان مرکز گردآوری پسماند با فاصله میانگین حدود 200 در محل وجود دارد. رفتگران و مأموران نظافت به‌طور تقریبی، همیشه در محل حضور دارند و کار تنظیف را انجام می‌دهند.

رقم شاخص نماسازی و زیبایی بصری نما نیز 67/4 است. نوع مصالح (سنگ مرمر، شیشه،آجرهای سه سانتی و پوشش‌گیاهی) و نوع طراحی غالب رومی در نماسازی و معماری بسیار جالب توجه بوده است. نماسازی تجمّلی رومی که طراحی غالب این محله است در استفاده از سنگ در روکار و نورپردازی بسیار مشهور است که جلوه و چشم‌نوازی خاصی هنگام شب دارد. همچنین، وجود درختان میوه و پوشش‌گیاهی در نما و حیاط خانه‌ها منظری زیبا در کنار سنگ و نور را ایجاد می‌کند.

پویایی و تحرک جمعیتی این محله به‌خصوص هنگام شب و در جمع جوانان و نوجوانان و پاتوق شناخته‌شدن پارک‌های محله و مسیر پیاده‌راه‌ها سبب استقرار فعالیت‌های اقتصادی متناسب برای تفریح و گذران اوقات فراغت و پرجنب‌و‌جوش‌بودن لبه‌ها (دارا‌بودن لبه‌های فعّال و پرجنب‌و‌جوش از‌نظر خرید و سرگرمی و غذاخوری‌ها و کافی‌شاپ) شده است.

19 پهنه فضای سبز و گلکاری‌شده در فضا با مساحت 6/57 هکتار، 4/37 درصد مساحت کل کاربری‌های (به‌جزء مساحت معابر) را تشکیل می‌دهد. درختان مثمری چون درخت گردو، فندق، سیب، زیتون، سنجد، گیلاس، آلبالو، سیب گلاب، گلابی، انار، آلو، زالزالک، انجیر و درختان زینتی چون چنار، نارون، اقاقیا، سرو و کاج و گل‌های زیبا مثل ارغوان، موگه و مروارید، پیاده‌راه را بسیار دل‌انگیز جلوه می‌دهد.

آزادراه‌های جمهوری، کسری و استانداری دسترسی سواره‌ها را به این پیاده‌راه تسهیل می‌کنند. عریض‌بودن خیابان‌ها و مناسب‌بودن شرایط پارک در دو طرف خیابان شرایط را برای پارک در کنار خیابان‌ها تسهیل کرده است. در این میان، افرادی کمی از پارکینگ‌های عمومی (به‌دلیل دور‌بودن از این پیاده‌راه) استفاده می‌کنند. گرچه دسترسی با خطوط اتوبوسرانی و حمل‌ونقل عمومی در این محله تا حدّی دشوار است، به‌دلیل دسترسی به خیابان‌های اصلی و آزادراه، دسترسی با وسایل نقلیۀ شخصی بدون دغدغه و دشواری امکان‌پذیر است.

دومین شاخص‌های تأثیرگذار «گردش آزادانه و بدون محدودیت پیاده‌ها در تمامی مسیر» و «امنیت» است. این محور به‌عنوان پاتوق ورزشکاران و دورهمی‌های جوانان شناخته‌شده می‌شود. سومین شاخص تأثیرگذار «ایجاد فرصت و دورهمی‌های گروهی» است که با شرایط تشریح‌شده بی‌ارتباط نیست. پیاده‌راه جهانشهر به‌دلیل مجاورت با بوستان‌های متعدّد با کارکردهای ورزشی مانند باغ فاتح، باغ خانواده و نیز استقرار مراکز پذیرایی، غذاخوری‌ها و کافی‌ شاپ‌ها و مراکز خرید در آن که محل رجوع جوانان و دانشجویان است، از گذشته به‌عنوان مکانی برای دورهمی‌ها شهرت داشته است. وجود باغ ایران کوچک در این محله و برگزاری انواع آیین‌های کهن در این مکان مانند ورزش‌های باستانی، ساخت و نمایش انواع معماری اقلیم‌های مختلف کشور، دعوت از انواع قومیت‌ها و برگزاری جشنواره‌های قومیتی باعث تمرکز این قسم از فعالیت‌ها و ایجاد فضای شورآفرین و نشاط‌آور در مناسبت‌های مرتبط می‌شود. از آنجا که این محور تا چند دهة پیش باغ و زمین‌های کشاورزی بوده است، ساختمان‌های تاریخی جزء به تعداد انگشت شمار در آن دیده نمی‌شوند.

پایین‌ترین رقم به شاخص‌های «مشاهدۀ نمادهای فرهنگی (پرچم و پلاکارد مذهبی سیاسی-اجتماعی)» و «برگزاری جشنواره و آیین‌های جذب‌کنندۀ مردم به فضا» اختصاص دارد. وجود باغ موزۀ ایران کوچک و برگزاری جشنواره‌های نوین خرید ازسوی کاسبان و مغازه‌داران برای درآمد بیشتر مسبّب شیوع نمادهای بیگانه و کمرنگ‌شدن نمادهای فرهنگی ایرانی در این فضا است.

دومین شاخص با کمترین امتیاز «وجود عناصر جذاب برای کودکان» است؛ حتی در غذاخوری‌ها صندلی مخصوص برای کودکان وجود ندارد. در این مسیر پرجنب‌وجوش به وجود وسایل سرگرمی برای کودکان به‌اندازۀ کافی توجه نشده است و دلیل آن وجود بوستان‌های متعدّد در نزدیکی پیاده‌راه است. در پیاده‌راه جهانشهر قسمتی برای استقرار غرفه‌های فرهنگی اختصاص داده شده است؛ اما فعالیت این غرفه‌ها مستمر نبوده است و تنها در مناسبت‌های خاص و در تابستان فعّال هستند. به همین دلیل، شاخص «وجود غرفه‌های فرهنگی» در رتبۀ سوم کمترین شاخص تأثیرگذار بر سرزندگی پیاد‌راه ارزیابی شده است.

شکل 2:  نمونه‌ای از چشم‌انداز های پیاده راه جهانشهر (تصویر1: قسمت غرفه‌های فرهنگی؛ تصویر2: مبلمان در قسمت ایستگاه پاتوق‌نشینی پیاده‌راه؛ تصویر 3: زمین بین‌المللی تنیس؛ تصویر4: نماسازی و زیبایی بصری نما در لبه‌های کناری پیاده‌راه؛  تصویر 5: مناسب‌سازی کف‌‌پوش؛ تصویر 6: پوشش طبیعی مسیر و عدم ورود وسایل نقلیۀ موتوری؛ تصویر 7: نورپردازی پوشش‌گیاهی؛ تصویر 8: غذاخوری‌های سیار) (منبع:  نگارندگان، تابستان و پاییز 1401 )

Figure 2: An example of the views of Jahanshahr's walkway (Picture 1: Cultural pavilions - Picture 2: Furniture in the pedestrian hangout station - Picture 3: International tennis court - Picture 4: Façade and the visual beauty of the view on the side edges- Picture 5: Adaptation of paving - Picture 6: Natural covering of the path without any entry for motor vehicles - Picture 7: Vegetation lighting - Picture 8: Mobile canteens)

شکل 3: نمودار ستونی مقدار‌های شاخص‌ها در دامنه 5-0(منبع: یافته‌های پژوهش، 1402)

Figure3: Column chart of the values in the range of 0-5

با‌توجه به شکل 2، 42 شاخص بالاتر از خط میانگین مفروض (3) و 5 شاخص در پایین‌تر از آن قرار می‌گیرد.

جدول 4: دسته‌بندی شاخص‌ها در سه بُعد کالبدی-محیطی، اجتماعی-فرهنگی و اقتصادی و نمره‌های ارزیابی ابعاد

Table 4: Classification of indicators in three physical-environmental, social-cultural and economic dimensions and their scores

منبع: یافته‌های پژوهش، 1402

با‌توجه به اطلاعات جدول 4 شاخص‌های بُعد اقتصادی از‌نظر تأثیرگذاری بر سرزندگی فضای مطالعه‌شده رقم 233/4 را دارند. پس از آن شاخص‌های بُعد کالبدی-محیطی با میانگین رقم 227/4 و شاخص‌های بُعد اجتماعی-فرهنگی با رقم 310/3 قرار می‌گیرند. تمرکز انواع مختلف کاربری‌ها در نزدیکی پیاده‌راه مانند کلینک‌های تخصصی-درمانی و زیبایی باعث شده است که تعداد فراوانی از افراد و خانواده‌های حتی از شهرستان‌های دور به این پیاده‌راه عزیمت کنند. مراکز تجاری و خرید مجللی چون آراکس، کوروش، یادمان، کافی‌شاپ‌ها، غذاخوری‌ها و مراکز پذیرایی مجلل مدرن یا سبک سنتی انطباق‌یافته بر ویژگی‌های فرهنگی اقوام مختلف، انواع زمین‌های ورزشی مجهز و بین‌المللی، تعداد زیاد بوستان‌های باشکوه که برخوردار از مراکز پذیرایی_ فراغتی جذاب هستند در داخل محور یا مجاور آن، رقم ارزیابی بُعد اقتصادی را در تأثیرگذاری بر سرزندگی فضاهای عمومی بیشتر از ابعاد دیگر کرده است. در‌مقابل، رقم ارزیابی بُعد اجتماعی_فرهنگی با فاصلۀ چشمگیر از بُعد اقتصادی در پایین‌ترین سطح قرار دارد. دلیل این موضوع، سودانگاری صرف کسبه، بی‌توجهی و مشارکت‌نکردن آنها در نمادسازی فرهنگی فضا، غفلت از تسهیل فضا برای حضور کودکان و سالمندان، بی‌توجهی به برپایی غرفه‌های فرهنگی و فصلی‌بودن این فعالیت‌هاست.

شکل 4: چشم‌انداز باغ ایران کوچک در پیاده‌راه جهانشهر (منبع: تصاویر از نگارندگان در تابستان 1401)

Figure 4: A view of Iran-e Koochak in Jahanshahr walkway

نتیجه‌گیری

در روزگار ما همة امور به‌سرعت به سمت مجازی‌شدن پیش می‌رود و هرآینه، نقش‌آفرینی و حضور افراد در فضاهای عینی و فیزیکی تنزل می‌یابد. این رویه در عین آنکه به‌دلایل زیاد یک فرصت مهم برای شهرها پدید آورده است، به‌لحاظ اجتماعی و روان‌شناختی برای شهروندان وخانواده‌ها عوارض منفی فراوان دارد. حضور در فضاهای فیزیکی نشاط‌آور و پرجنب‌‌وجوش و تعامل و گپ و گفت چهره‌به‌چهره با همنوعان، عامل سلامت روانی اجتماع بوده است و در رفع بسیاری از نابهنجاری‌های اجتماعی تأثیر حتمی دارد. شرایط زندگی جدید در شهرها و به‌ویژه کلانشهرها ایجاب می‌کند که آنها از فضاهای عمومی سرزنده و مطلوب که خانوارها را به حضور در خود دعوت و سرزندگی و نشاط را به آنان هدیه کنند، بهره‌مند باشند. کرج چهارمین کلانشهر ایران نیز از این نیاز به دور نیست. یکی از موجبات ایجاد فضاهای سرزنده در این شهر اقدام‌هایی است که در محور جهانشهر کرج صورت پذیرفته و به این محور حالت یک پیاده‌راه را داده است تا با تسهیل و تجهیز فضا امکان حضور فیزیکی شهروندان در آن بیشتر فراهم آید و به‌دنبال آن در ارتقا سرزندگی شهر گام برداشته شود. بی‌گمان، این اقدام‌ها و آنچه محقق شده واجد کاستی‌ها و قوت‌هایی است که ارزیابی فضا می‌تواند رهنمودی در اقدام‌های آتی برای ارتقا کیفیت فضا و سرزندگی بیشتر آن فراهم آورد. در پژوهش حاضر با اتکا به مشاهده‌ها و نیز ارزیابی استفاده‌کنندگان از فضا، پیاده‌راه جهانشهر کرج به‌لحاظ شاخص‌های سرزندگی ارزیابی شد. یافته‌های پژوهش نشان داد که یکی از کاستی‌های فضا، دسترسی نامطلوب به بانک است. چنانچه برای رسیدن به یک بانک و استفاده از خدمات حضوری بانکی باید مسیری 900متری را طی کرد. جدایی‌گزینی عملکردی خیابان بهشتی در فاصلة حدود یک کیلومتری پیاده‌راه جهانشهر به‌لحاظ استقرار مراکز پولی و مالی و تمرکز بانک‌ها در این خیابان مانع مکان‌گزینی بانک‌ها در این محور شده است. با عنایت به این نقیصه، گرانی و نبود زمین‌ها و ساختمان‌های مناسب لازم است در طرح‌های شهری برای تخصیص این نوع کاربری‌ها اقدام‌های مقتضی صورت گیرد. عرض زیاد جوی‌ها و انهار مسیر یکی از مشکلات کالبدی از‌نظر تردد و نظافت است. که به‌دلیل ضخیم‌بودن تنۀ درختان کهنسال فضاهای اختفا را فراهم می آورند. در این میان، جوی‌ها و انهار مسیر به محل دفع مدفوع حیوانات خانگی (سگ و گربه) و حتی انسان‌ها تبدیل شده است. وجود انبوهی از این حیوانات خانگی، بسیاری از افراد را از استفاده از مراکز پذیرایی مسیر برحذر می دارد. تعبیۀ سرویس بهداشتی‌های پاکیزه در جای‌جای مسیر یک نیاز فوریتی است که می‌تواند حضور سالمندان و خانوارهای همراه کودکان را در فضا تسهیل و تشویق کند. نفوذ‌ناپذیر‌‌کردن یکپارچۀ مسیر با پوشش سنگ و آسفالت، رشد مطلوب و طبیعی بسیاری از درختان را با اشکال روبه‌رو کرده است و به این دلیل، فضای سبز مسیر در جاها سلامت و طراوت مطلوب را ندارد. با عنایت به نقش مهم فضای سبز در ایجاد سرزندگی فضا، بی‌توجهی به این کاستی‌ها که عامل تخریب فضای سبز هستند، می‌تواند بر کارکردهای پیاده‌راه تأثیر منفی برجا گذارد. یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد که در طراحی و تجهیز مسیر به نیازهای کودکان توجه نشده است. قابلیت‌های زیادی در فضا برای نیل به هدف تسهیل حضور کودکان و افراد ناتوان و کم‌توان وجود دارد که نیازمند توجه، سرمایه‌گذاری و اقدام است. همچنین، کم‌رنگ‌بودن نمادها و عناصر هویتی و فرهنگی کاستی چشمگیر دیگری از این مجموعه است. این در‌حالی است که باغ‌موزۀ ایران کوچک ظرفیت نهفتة فراوانی از این نظر دارد که باید شکوفا شود.

با‌وجود این کاستی‌ها، پیاده‌راه جهانشهر به‌دلیل تنوع و تلفیق مصالح مدرن و سنتی در طراحی غرفه‌ها و قسمت‌های مختلف، تنوع مصالح کف‌سازی، طراحی متناسب با طبیعت محله و دست‌نخورده (پوشش‌گیاهی طبیعی، توجه همه‌جانبه به نماسازی و زیباسازی بصری، پاکیزه‌بودن پیاده‌راه و خیابان در کل محلۀ جهانشهر، خیابان‌های پهن و مسطح با پوشش غنی گیاهی، تمرکز مراکز درمانی برای بیماری‌های ویژه و تنوع و تعداد مناسب مبلمان) کارکرد به نسبت مناسبی دارد؛ اما در این زمینه‌ها نیز واجد ظرفیت برای توسعة بیشتر است.

مقایسة نتایج با مطالعات مشابه در پیاده‌راه‌های شهرهای مختلف جهان و ایران بیانگر آن است که در اغلب مطالعات از‌جمله مطالعات Mendzinai & Vugule (2021) در لاتویا، قهرمانپور و همکاران در جوهر، بهر و مالزی، موسوی و همکاران (1397) در پیاده‌راه 17 شهریور تهران، ثقفی (1387) در خیابان تربیت تبریز نقش عوامل اجتماعی در ایجاد سرزندگی فضا پرقوت‌تر نمایان شده است. همچنین، مطالعات Guo (2021) در نانجینگ چین، Lunecke & Mora (2018) در سانتیاگو و Istrate  (2023) در شانگهای چین بر‌خلاف نتایج مطالعة اخیر نقاط قوت را در شاخص‌های کالبدی آشکار کردند؛ اما همانند نتایج این مطالعه، مطالعات فصیحی و همکاران (1398) دربارۀ پیاده‌راه حرم در تهران و طهماسبی و همکاران (1399) دربارۀ خیابان ولی‌عصر تهران نشان دادند که وجوه قوت پیاده‌راه در ایجاد سرزندگی فضا به‌دلیل شاخص‌ها و عملکردهای اقتصادی است.