پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 43 |
| تعداد شمارهها | 1,639 |
| تعداد مقالات | 13,339 |
| تعداد مشاهده مقاله | 29,949,152 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 11,980,115 |
Studying the effectiveness of George Yule's (2000) presupposition theory in determining the predictions of the first revealed chapters of the Holy Quran | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Linguistic Research in the Holy Quran | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| دوره 12، شماره 1، آبان 2023، صفحه 87-100 اصل مقاله (1.02 M) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: Research Article | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/nrgs.2023.135882.1834 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسنده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ensiyeh Sadat Hashemi* | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Assistant Professor, Department of Arabic Language and Literature, Tehran University, Tehran, Iran | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| There are new theories in pragmatics, which deal with the study of the meaning in the context. One of these theories is George Yule's theory of presuppositions (2000), which proposes several types of presuppositions-based linguistic patterns. This article aims to investigate this theory's efficiency in identifying the presuppositions in the verses of the Holy Qur'an with a descriptive-analytical method. For this purpose, the first revealed surahs have been used as the basis of investigation. This research has studied the types of preconceptions raised in Yule's theory in the first five surahs revealed to examine the application of this theory in diagnosing the prejudices of the audience of the Age of Revelation based on the verses of the Qur'an. This study shows that definite nouns in Arabic indicate presupposition of existence and verbs with the meaning of knowing indicate factive presupposition; Rhetorical Questions and unreal conditionals show the non-factive presupposition; Superlative structure, and the use of sentences in the position of conjunction, adjective, and adverb, as well as modifying verbs are the signs of Structural presupposition. This research also shows that words such as Rabb, Qalam, and Cosmic and Otherworldly phenomena, etc., are presuppositions of the existence of the Age of Revelation, the lack of previous knowledge of man, and the existence of the misguided and guided people are factive presuppositions, and finally, the prophet's appeasement and the equality of Muslims and criminals are non-factive presuppositions. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژهها | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Pragmatics؛ Presuppositions؛ George Yule؛ The Holly Qur’an؛ First revealed surahs؛ Audience of the Age of Revelation | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کاربردشناسی زبان شاخهای از زبانشناسی است که معنای منتقلشده توسط گوینده یا نویسنده به شنونده یا خواننده را بررسی میکند. این رشته بیش از آنکه واژه یا عبارت را بررسی کند، منظور افراد از پارهگفتارهایشان را تحلیل میکند؛ بدین صورت که منظور افراد در یک بافت خاص و تأثیر آن بافت بر پارهگفت را در نظر میگیرد تا ببیند سخنگویان چطور با در نظر گرفتن مخاطب، مکان، زمان و شرایط حاکم سخن خود را سازماندهی میکنند؛ بنابراین، کاربردشناسی با بررسی معنای بافتی درصدد پاسخ به این سؤال است که شنوندگان چگونه برای فهم منظور گوینده، سخن او را استنباط میکنند و چطور بخش بزرگی از ناگفتهها جزو پیام بهشمار میرود. همچنین، به این پرسش پاسخ میدهد که چه عواملی تعیین میکنند چه چیز باید به زبان آید و چه چیز ناگفته بماند (ر.ک: یول، 1387ش، ص 11-12). فرگه، منطقدان برجسته آلمان، مفهوم پیشفرض را در سال 1892 مطرح کرد (محمدی، 1396ش، ص 26). طبق تعریف یول پیشفرض موضوعی است که گوینده صحت آن را پیش از ادای پارهگفت مفروض میگیرد (یول، 1387ش، ص 40). یول پیشفرضها را به چند نوع بالقوه، وجودی، واقعیتپذیر، واقعیتناپذیر، واژگانی و ساختاری تقسیم میکند. هدف این پژوهش، نشاندادن گوشهای از تناسب زبان قرآن کریم با مخاطب از نگاه کاربردشناسانه است. قرآن کریم در ابتدای نزول، به بیان مطالبی کاملاً جدید برای مخاطب نپرداخته است؛ بلکه از آنچه برای مخاطب مفروض بوده، استفاده کرده و با ابزار زبانی، آنها را بهصورت پیشفرض به کار گرفته است. نظریه یول چارچوب مناسبی برای دستهبندی این پیشفرضها ارائه میکند تا روشن شود قرآن کریم از کدام پیشفرضهای وجودی، واقعیتپذیر، غیر واقعیتپذیر و غیره استفاده کرده و هریک را در چه قالب زبانی مطرح کرده است. پژوهش حاضر با روش توصیفیتحلیلی، انواع پیشفرضها را در پنج سورة نخست نازلشده قرآن بررسی میکند تا به سؤالات زیر پاسخ دهد:
دادههای تحقیق از نخستین سورههای نازلشده قرآن انتخاب شدند؛ چون هدف از پژوهش این است که پیشفرضهای ذهنی مخاطبان عصر نزول بررسی شود، نه پیشفرضهای حاصل از آیاتی که قبلاً نازل شدهاند. ترتیب نزول آیات قرآن کریم تاکنون در کتب و مقالات مختلفی بررسی و اعتبارسنجی شده است. در مقاله اکرمی (1398) پس از اعتبارسنجی روشهای مختلف بررسی ترتیب نزول آیات، جدولی براساس روایات ترتیب نزول ارائه شده است که ترتیب سورهها را براساس روایت عطاء از ابنعباس به نقل از سیوطی، طبرسی و معرفت، روایت امام صادق(ع) به نقل از شهرستانی و ابنواقد و نیز تقسیمبندی ابنندیم مطرح میکند. در اینجا ده سوره نخست این جدول ذکر میشود (اکرمی، 1398ش، ص 122).
همانطور که در جدول بالا دیده میشود سورههای علق، قلم، مزمل، مدثر و مسد طبق تمام اقوال، نخستین سورههای نازلشده هستند و تفاوتهای جزئی، آسیبی به نتایج پژوهش حاضر نمیزند. سلمانزاده نیز در پژوهش دیگری با استفادة روشمند از همة شاخصهای دخیل و مؤثر در تریب نزول، در دو مرحلة بررسی درونی و بیرونی اخبار ترتیب نزول، همین ترتیب را ارائه میکند (سلمانزاده، 1399ش، ص 107 و 111). از آنجا که نظر واحدی دربارة ترتیب نزول آیات و سور قرآن کریم وجود ندارد، ترتیب نزول مشهور بین اخبار ترتیب نزول مدنظر قرار گرفته است. طبق این ترتیب نزول، اولین سورههای نازلشدة قرآن عبارتاند از: علق، قلم، مزمّل، مدثّر، مسد، تکویر، اعلی، لیل و ... (سلمانزاده، 1399ش، ص 111). پژوهش حاضر به بررسی پیشفرضهای مخاطبین از پنج سورة نخست میپردازد. پژوهشها نشان میدهند برخی از آیات این سورهها مدنی هستند و بعد نازل شدهاند و به دستور خداوند در جای خود قرار گرفتهاند. براساس تفسیر بیانالمعانی که طبق ترتیب نزول انجام شده است، آیات 6 تا آخر سورة علق (ملاحویش، 1382ش، ج1، ص 23)، 17 تا 33 و 48 تا 50 سورة قلم (ملاحویش، 1382ش، ج1، ص 75) و 10، 11 و 20 سورة مزمل (ملاحویش، 1382ش، ج 1، ص 90) مدنیاند که از دادههای تحقیق حذف میشوند. از سورة علق، تنها 5 آیة نخست بررسی میشوند که طبق روایات، اولین آیات نازلشده بر پیامبر اکرم بودهاند (ملاحویش، 1382ش، ج1، ص23)، از سورة قلم بهجز آیات 17 تا 33 و 48 تا 50 که مدنیاند (ملاحویش، 1382ش، ج1، ص 75) و از سورة مزمّل بهجز آیات 10 و 11 و 20 که مدنیاند (ملاحویش، 1382ش، ج1، ص90) سایر آیات بررسی میشوند (حذف).
1- 1. پیشینة پژوهش بررسی پیشفرضهای قرآن در مقاله ناظمیان و همکاران (1392ش) با عنوان «پیشفرضهای بافتی و تلاش پردازش در ترجمة آیات بافتمحور قرآن؛ دیدگاه نظریة مناسبت» در چارچوب تحلیل گفتمان بررسی شده و با بهرهگیری از ابزار تحلیل بافتی، عملکرد مترجمان در ارائة پیشفرضهای لازم به مخاطب را (حذف) در راستای کاهش تلاش پردازش و افزایش سطح مناسبت متن بررسی شده است. نظریة یول نیز در مقاله فضائلی و طیرانی (1393ش) با عنوان «نگاهی کاربردشناختی به کلام امام خمینی(ره) دربارۀ اصل ولایت فقیه؛ بررسی انواع پیشانگاریها» به کار رفته و انواع پیشانگاریهای مطرحشده از یول (حذف) در کلام امام مطالعه شده است. حبیب الله (2020م) در پایاننامه خود با عنوان «الافتراض المسبق فی روایة «عزازیل» لیوسف زیدان بالنظر علی جورج یول: دراسة تحلیلیة تداولیة» (پیشفرضها در رمان «عزازیل» یوسف زیدان براساس نظریه جورج یول: بررسی تحلیلی معناشناختی) شش نوع پیشفرض مذکور در نظریه جورج یول را بررسی کرده است. همچنین، مقاله رحیمی (1401ش) با عنوان «تحلیل زبانی - کاربردشناختی یک نامة دیوانی بر مبنای آرای جورج یول» به بررسی نامة اعیان دولت غزنوی به سلطان مسعود در کتاب تاریخ بیهقی براساس نظریة یول میپردازد و پیامهای ضمنی و کنشهای گفتاری آن را بررسی میکند. تاکنون کاربست نظریة یول برای بررسی پیشفرضهای آیات قرآن بررسی نشده است. مقالة حاضر درصدد بررسی چگونگی کاربست این نظریه در تشخیص پیشفرضهای آیات قرآن در نخستین سورههای نازلشده است.
فرگه، منطقدان برجسته آلمان، مفهوم پیشفرض را در سال 1892 مطرح کرد. پیشفرض[i] به اطلاعات ضمنی درون جمله یا پارهگفتار اشاره دارد. در متون زبانشناسی به جای اصطلاح پیشفرض، واژههایی چون دانش پسزمینه و ضمنی (تلویحی) به کار میرود (محمدی، 1396، ص26). طبق تعریف یول، پیشفرض عبارت از موضوعی است که چیزی است که گوینده فرض میکند پیش از ادای پارهگفت حقیقت وجود دارد. بر این اساس، این گوینده است که پیشفرض دارد، نه جمله (یول، 1378، ص 40؛ 1996، ص 25). یول انواع مختلف پیشفرضها را به دستههای زیر تقسیمبندی کرده است:
2- 1. پیشفرض بالقوه[ii] پیشفرض با کاربرد شمار زیادی از کلمات، عبارات و ساختارها در پیوند است. این صورتهای زبانی بهمنزلة شاخصهای پیشفرض بالقوه در نظر گرفته میشوند که تنها هنگامی به پیشفرضهای واقعی تبدیل میشوند که گوینده آنها را در بافت کلامی به کار گیرد (یول، 1996، ص 27). کلیه پیشفرضها با کاربرد تعداد زیادی از واژهها، عبارات و ساختارها در پیوند است. تا زمانی که این امکانات زبانی در ذهن هست وجود دارند و هنوز نمود خارجی پیدا نکردهاند یا در بافت کلامی به بیان نیامدهاند و میتوانند بیان شوند، پیشفرض بالقوه مینامند، یعنی بالفعل نشدهاند (محمدی، 1396، ص 29). حذف برای مثال، گوینده معمولاً در تولید پارهگفت «برادر مری مریم سه رأس اسب خرید» این پیشفرضها را دارد: «شخصی به نام مری مریم وجود دارد» و «مری مریم برادری دارد». همچنین، ممکن است گوینده پیشفرضهای خاصتری هم داشته باشد؛ مانند «مری مریم تنها یک برادر دارد» و «برادرش پولدار است». همة این پیشفرضها مربوط به گوینده است و ممکن است همگی نادرست باشند (یول، 1378، ص 41).
2- 2. پیشفرض وجودی[iii] در هر زبانی، شکل ساختمانهای دستوری یا عبارت خاصی نمود مییابد و از داشتن، نداشتن، بودن یا نبودن (در هر حال صحت از وجود هستی یا عدم وجود چیزی) صحبت میکند (محمدی، 1396، ص 29). در پیشفرض وجودی، گوینده وجود یک چیز را مفروض میگیرد. ساختار دستوری مِلکی در زبان انگلیسی، با پیشفرض «وجود داشتن» همراه است. فرض بر این است که پیشفرض وجودی نهتنها در ساختار مِلکی (مانند «ماشین شما»= «شما ماشین دارید»)، در هر عبارت اسمی معرفه حضور دارد (یول، 1996، ص 27). پیشفرض «وجود داشتن» در ساختار ملکی و بهطور کلی هر عبارت اسمی معرفه حضور دارد (یول، 1378، ص 43).
2- 3. پیشفرض واقعیتپذیر یا وقوعی[iv] گاهی گوینده پیش از بیان یک مطلب از افعالی مانند «میدانم که»، «فهمیدم که» یا عباراتی مانند «خوشحالم که»، «متأسفم که» استفاده میکند. به عقیدة یول، جملاتی که بعد از این عبارات بیان میشوند، پیشفرضهایی هستند که فرض بر درستبودن آنهاست (یول، 1996، ص 27). در زیر چند مثال از پیشفرض واقعیتپذیر ذکر شده است: پیشفرض واقعیتپذیر، حاصل از افعالی مانند دانستن است که بهمنزلة یک واقعیت بهشمار میآید (یول، 1378، ص 43). پیشفرضی است که فرض بر درستبودن آن است. افعالی مانند دانستن، فهمیدن یا تشخیصدادن بهمنزله یک واقعیت تلقی میشوند و عبارتی که شامل فعل (بودن) همراه با «آگاه»، «عجیب»، خوشحال، متأسف هستند، پیشفرض واقعیتپذیر دارند. کیپارسکی (1970) همانند یول، این افعال واقعیتپذیر را در جملات بند موصولی پیشنهاد میکند: خوشحالم که، افتخار میکنم که، نگرانم که و ... (محمدی، 1396، ص 30). کلمات مشخصشده در مثالهای زیر پیشفرض واقعیتپذیر دارند:
ب) متأسفیم که به او گفتیم. (<< به او گفتیم) ج) آگاه نبودم که او متأهل است. (<< او متأهل بود) د) عجیب نیست که او زود رفت. (<< او زود رفت) هـ) خوشحالم که تمام شد. (<< تمام شد) (یول، 1378، ص 43).
2- 4. پیشفرض واقعیتناپذیر[v] پیشفرضی است که فرض بر نادرستبودن خلاف واقعبودن آن است یا به عبارتی دیگر، نادرست بودنشان مفروض است. افعالی همچون «خوابدیدن»، «خیالکردن» و «وانمودکردن» این پیشفرض را دارند که آنچه پس از آنها میآید، نادرست خلاف واقع است. مثالهای زیر دارای این پیشفرض هستند: الف) خواب دیدم که ثروتمند بودم. (<< ثروتمند نبودم) ب) خیال میکردیم که در هاوایی هستیم. (<< در هاوایی نبودیم) ج) او وانمود میکند که مریض است. (<< او مریض نیست) (یول، 1378، ص 45). شرطی خلاف واقع نیز دارای پیشفرض واقعیتناپذیر است و این پیشفرض را میرساند که اطلاعات موجود در بند شرطی، هنگام ادای پارهگفت صحت واقعیت ندارد: اگر دوستم بودی، به من کمک کرده بودی (<< شما دوستم نیستی) (یول، 1378، ص 46).
2- 5. پیشفرض واژگانی در پیشفرض واژگانی، معمولاً تعبیر متعارف یک واژه براساس معنی بیانشده یعنی لفظ و معنی بیاننشده یعنی پیشفرض آن صورت میگیرد. برای مثال، معنی بیانشدة عبارت «از عهده کاری برآمدن» این است که شخصی موفق به انجام آن کار شده است؛ اما پیشفرض یا معنی بیاننشدة آن این است که «آن شخص در انجام آن کار کوشیده است». واژگانی مانند «ترککردن»، «شروعکردن» و «دوباره» معمولاً دارای پیشفرض واژگانی هستند؛ مانند: الف) او سیگارکشیدن را ترک کرد. (<< او سیگار میکشید) ب) آنها شروع به گله کردند. (<< آنها قبلاً گله نمیکردند) ج) شما دوباره دیر آمدید. (<< شما قبلاً نیز دیر آمدید) تفاوت پیشفرض واژگانی با واقعیتپذیر در این است که در واژگانی گفتة گوینده حاوی معنای ناگفتة دیگری نیز هست؛ اما در واقعیتپذیر، کاربرد عبارت به شکلی است که برداشت میشود گوینده صحت اطلاعات بیانشده را از قبل مفروض میداند (یول، 1378، ص 44). به باور لوینسون، افعال استنباطی، افعال تغییر حالت، تکراریها، افعال مربوط به قضاوت، ساختهای مقایسهای و تقابلی دارای پیشفرض واژگانی هستند؛ افعال استنباطی مانند فراموشکردن، از عهده کار برآمدن، مجبوربودن و غیره. افعال تغییر حالت مانند آغازکردن، ادامهدادن، پایاندادن، واردشدن و غیره، افعال تکراریها با کلمات خاصی مانند دیگری، دوباره، برگشتن و غیره مشخص میشوند. افعال قضاوت افعالی هستند که از نگاه مخاطب قضاوت میشود؛ مانند متهمکردن، محکومکردن و غیره. ساختارهای مقایسهای یا تفضیلی و تقابلی، درجه صفتی را بین دو شخص یا دو چیز مقایسه میکنند (محمدی، 1396، صص 33-36).
2- 6. پیشفرض ساختاری افزون بر پیشفرضهایی که با برخی کلمات و عبارات پیوند دارند، پیشفرضهای ساختاری نیز وجود دارند. در این ساختارها در یک قالب متعارف، صحت بخشی از کلام مفروض گرفته شده است. شاید بتوان گفت علت بهکارگیری چنین ساختارهایی این است که گوینده اطلاعات مدنظر خود را از پیش، فرضشده القا کند تا شنونده آن را بهمثابة امری صحیح بپذیرد؛ برای مثال، ساختارهای پرسشی غیر تصدیقی که پاسخ بله یا خیر ندارند، معمولاً اطلاعات بعد از کلمه پرسشی را مفروض میگیرند؛ مانند: الف) او چه موقع رفت؟ (<< او رفت) ب) دوچرخه را کجا خریدی؟ (<< تو دوچرخه خریدی) در این مثال، پرسشگر رفتن او را مفروض میگیرد و از زمان آن میپرسد. در سؤال دوم نیز خریدن دوچرخه مفروض، گرفته و از مکان خرید پرسش میشود (یول، 1378، صص 44-45).
3- 1. پیشفرض بالقوه گفته شد پیشفرض بالقوه امکاناتی زبانی است که در ذهن وجود دارد؛ ولی در بافت کلامی به کار نرفته است. پیشفرضهای بالقوۀ استخراجشده از آیات مورد بحث عبارتاند از:
3- 2. پیشفرض وجودی یول در بیان مصادیق پیشفرض وجودی به صفت ملکی و اسمهای معرفه اشاره میکند. در قواعد عربی میتوان این مصداق را در شش نوع معرفه یعنی ضمیر، اضافه به اسم معرفه، اسم خاص، اسم دارای ال، اسم موصول و اسم اشاره یافت. براساس دستهبندی معارف در قواعد زبان عربی، واژههای یافتشده در جدول زیر دستهبندی میشوند:
جدول شمارة یک: واژگان دال بر پیشفرض وجودی
براساس جدول فوق، وجود خداوند، پیامبر، مخاطبان پیامبر (منکران)، قرآن، آیات، سبیل، شرکاء، کید، أبصار، خلقت، قلم، تعلیم، نوشتن، گمراهی، انتخاب، حکم، تکذیب، کفر، صبر، کتب آسمانی پیشین، ایمان، بیماردلی، مشیت، کسب و روز قیامت با توجه به معرفهبودنشان در زمان نزول این سورهها در میان مخاطبان قرآن مفروض بودهاند. دربارة پیشفرض وجود خداوند در ادامه صحبت خواهد شد. وجود پیامبر و مخاطبان او و نیز قرآن که پیامبر، آیات آن را تلاوت میفرموده، روشن است. مفاهیم تعلیم، نوشتن، انتخاب، حکم، تکذیب، کفر، ایمان و کسب نیز روشن است. اما اسمهایی که بهواسطة ال تعریف معرفه شدهاند، بسیارند که ازنظر معنایی به دستههای زیر تقسیم میشوند:
جدول شمارة دو: دستهبندی اسمهای معرفه در پنج سوره منتخب
دادههای فوق نشان میدهند کاربرد اسمهای معرفه با ال بر پیشفرض وجودی ربّ، قرآن، پدیدههای آفاقی، پدیدههای مربوط به آخرت و اشخاصی همچون فرعون و ابولهب دلالت میکند. همچنین، کاربرد ضمائر نشان میدهد مخاطب قرآن (پیامبر) با کاربرد ضمیر مخاطب، گوینده آیات (خداوند) با کاربرد ضمیر متکلم و مخالفان پیامبر با کاربرد ضمیر جمع غایب و مخاطب دارای پیشفرض وجودی هستند. کاربرد اسم موصول درباره خداوند، ندانستههای انسان، نگاشتههای انسان، گمراهان، انتخاب، حکم، قول مخالفان قرآن، کافران، اهل کتاب، مؤمنان، بیماردلان و ابولهب بر پیشفرض وجودی آنها دلالت میکند. همچنین، کاربرد اسم اشاره درباره قرآن کریم بر پیشفرض وجودی آن دلالت میکند. کاربرد صفات (اسم فاعل، اسم مفعول و ...) با ال که میتواند عهد یا موصول باشد، در هر دو حالت بر پیشفرض وجودی آنها دلالت میکند. ازجمله این صفات میتوان از مهتدین، متقین، مسلمین، مؤمنین، مصلین و نیز مکذبین، مجرمین، کافرین و خائضین نام برد. در مواردی همچون انسان، قلم، ناقور، بشر، یقین، تذکرة، تقوی و مغفرة، ال، برای جنس است؛ اما همچنان بر پیشفرض وجودی آنها دلالت میکند.
3- 2- 1. کاربردشناسی واژهها در این قسمت از پژوهش، پیشینه برخی از این واژهها بررسی میشود تا روشن شود آیا حقیقتاً مخاطب عصر نزول نسبت به آنها اطلاعات پیشین داشته است یا خیر. واژة رب: واژة رب دو بار در سورة علق، سه بار در سورة قلم، یک بار در سورة مزمل و سه بار در سورة مدثر به ضمیر مخاطب «ک» اضافه شده است. همچنین، در سورة قلم یک بار به ضمیر «هم» و در سورة مزمل به ضمیر «ه» و «مشرق و مغرب» اضافه شده است. با این حساب، واژهای که بیش از همه در سورههای نخست بهصورت معرفه به کار رفته، واژة «رب» است که نشاندهندۀ پیشفرض وجودی است. سپس واژة «الله» در سورة مدثر دو بار آمده است. واژة رب در تمامی زبانهای سامی پیش از نزول قرآن کریم با اندکی تفاوت در تلفظ در دو معنای اساسی «بزرگ» و «فراوان و زیاد» به کار میرفته است. این واژه تا اوایل قرن پنجم میلادی، تنها در زبان سبئی در سیاق دینی و در ترکیبهایی اضافی در اشاره به «خدای راستین/ خالق» به کار رفته و سپس با این معنا به زبان عربی و سایر زبانهای سامی راه یافته است (خوانینزاده، 1394ش، صص 96-97). براساس دیدگاههای فرهنگنویسان متقدم، واژه «ربّ» در زبان عربی از پیش از اسلام در معنای «مالک» به کار میرفته که میتوانسته است در تقابل با شیء یا انسان مملوک بوده باشد و در هر دو صورت به معنای «سرور/ صاحب اختیار» بوده است (خوانینزاده و نجارزادگان، 1393ش، صص 46-47). در زمان جاهلیت نیز «رب» در معنای پادشاه به کار رفته است. در شعر حارث بن حلزه آمده است: «وهو الرّبّ والشهید علی یوم الحیارین والبلاء بلاء (زبیدی، 1414ق، ج 2، ص4): او پادشاه و شاهد روز حیارین است و بلا، بلا است». در شعر لبید بن ربیعه آمده است: «فاهلکن یوماً رب کندة وابنه ورب معد بین خبت و عرعر (طوسی، بیتا، ج 1، ص33): روزی پادشاه کنده و پسرش و پادشاه معد را بین خبت و عرر از بین خواهم برد»؛ بنابراین، عرب پیش از نزول قرآن با این واژه آشنایی داشته و آن را به معنای صاحب و نیز پروردگار به کار میبرده است. از مثالهایی که این واژه در آن به معنای صاحب به کار رفته، پاسخ عبدالمطلب به ابرهه است که میگوید: «أنا رب الإبل وإنّ للبیت ربّاً سیمنعه: من صاحب شترم و این خانه صاحبی دارد که آن را حفظ میکند» (مکارم شیرازی، 1374ش، ج 27، ص332). عرب جاهلی به بت لات نیز «الربة» میگفت. عروه بن مسعود میگوید: «لمّا اسلم وعاد إلی قومه، دخل منزله فأنکر قومه دخوله قبل أن یأتی الرّبة: وقتی تسلیم شد و به سراغ قومش بازگشت، وارد خانهاش شد. قومش ورود او را پیش از اینکه نزد الربه (لات) برود، ناشایست دیدند» (ابن الأثیر، 1367ش، ج 2، ص80). استعمال لفظ رب به معنای خداوند بر اثر تطور معنا و به دلیل وجود تشابه بین خدا و پادشاه است. نامگذاری بت لات به الرّبة نیز به سبب وجود چنین تشابهی بوده است؛ زیرا بت در نظر آنان، بزرگ و مورد احترام بود و آن را خدای خود میخواندند (کردنژاد، 1389ش، ص 37). واژة قلم: این واژه یک بار در سوره علق و یک بار در سوره قلم بهصورت معرفه آمده است. قلم و مشتقاتش در مجموع چهار بار در قرآن به کار رفته که دو بار آن در دو سورة نخست ازنظر ترتیب نزول است. طبق نظر زبانشناسان، واژة قلم ریشه یونانی «Kalamos» دارد و در زبانهای آرامی «Qolmos»، سریانی «Qalamos-qalma»، حبشی «Qalam» و لاتین «Calamus» نیز با صورتی مشابه به معنای نی یا وسیله نوشتن به کار میرود (مشکور، 1357ش، ج 2، ص720). با توجه به ریشهشناسی این واژه، به نظر میرسد معنای اصلی قلم، همان ابزار نوشتن بوده و ریشه «قلم» به معنای قطعکردن، بعداً از آن ساخته شده است (حسینی کارنامی، 1394ش، ص 173). قلم براساس آنچه در متون جاهلی آمده، از نی، ساخته و تراشیده میشده است و سپس با استفاده از جوهر با آن مینوشتهاند. به نظر میرسد انواع دیگری از قلم نیز بوده که نیازی به جوهر نداشته است. نوشتههای روی سنگها دال بر این مطلب است. اشعار جاهلی زیادی به واژة قلم اشاره کردهاند؛ ازجمله: عدی بن زید: «له عنق مثل جذع السحو.. ق والأذن مصنعة کالقلم: گردنی مانند تنة بلند نخل دارد و گوشی که همچون قلم تراشیده شده است» (البکری، 1935م، ص 876). زبرقان بن بدر میگوید: «هم یهلکون ویبقی بعد ما صنعوا ... کأن آثارهم خطت بأقلام: آنها هلاک میشوند و آثارشان باقی میماند. گویا آثارشان با قلم نگاشته شده است» (جاحظ، 1998م، ج 3، ص179)؛ بنابراین، این واژه در فرهنگ جاهلی کاملاً جا افتاده بوده است و معرفهآمدن آن در نخستین آیات قرآن کریم، این پیشفرض را تأیید میکند. پدیدههای آفاقی: از دیگر اسمهایی که در این سورهها بهصورت معرفه آمدهاند، اسمهای مربوط به پدیدههای آفاقی هستند؛ مانند اللیل، النهار، المشرق، المغرب، الأرض، الجبال، السماء، القمر، الصبح. روشن است این پدیدههای طبیعی برای عرب جاهلی کاملاً شناختهشده بودهاند و به همین دلیل، در میان تمامی اسمهایی که در این سورهها آمدهاند، این اسمها بهطور خاص بهصورت معرفه به کار رفتهاند. پدیدههای مربوط به آخرت: علت معرفهآمدن پدیدههای مربوط به آخرت پیشفرض داشتن مخاطب نسبت به مسئلة معاد است؛ زیرا عرب جاهلی کاملاً با ادیان آسمانی بیگانه نبود و ادیان ابراهیمی در حجاز حضور داشتند. در پنج سورة نخست، واژگان «جنّات النعیم، یوم القیامة، السجود، الغیب، أصحاب النار، أصحاب الیمین، یوم الدین و الآخرة» در ارتباط با قیامت بهصورت معرفه آمدهاند. دربارة اعتقاد به قیامت در جاهلیت در تاریخ المحبر آمده است: «بیشتر عربها به روز رستاخیز ایمان داشتند؛ برای مثال، اعشی چنین سروده است: و ما أیبُلیٌّ علی هیکل بناه و صلّب فیه و صارا یراوح من صلوات الملیک طورا سجودا و طورا جؤارا بأعظم منک تقیً فی الحساب إذا القسمات یفضن الغبارا
(هیچ کشیشی که معبدی میسازد و در آن به پرستش مسیحی میپردازد و با نیایش فرشتگان به سجده میافتد و صدای تضرعش برای خداوند، آسمان را پر میکند، در روز حساب و هنگام گشودهشدن قبرها از تو متقیتر نخواهد بود). آنان به محاسبه روز قیامت نیز معتقد بودند. اخنس بن شهاب التمیمی شاعر عصر جاهلی گفته است: لقد شهدت الخصم یوم دفاعه فأخذت منه خطة المقتال و علمت أن الله جازٍ عبده یوم الحساب بأحسن الاعمال
(دشمن را در روز دفاعش در برابر ما دیدم و برنامه جنگ را از او یاد گرفتم و دریافتم خداوند در روز حساب، بندهاش را به بهترین شکل پاداش خواهد داد) (بغدادی، بیتا، صص 222-223). آیة «إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتِ النَّعِیمِ» (قلم: 34) با معرفهآوردن «جنّات النعیم»، وجود بهشت و آخرت را پیشفرضهای وجودی مفروض گرفته است. وقتی مشرکان این آیه را شنیدند، گفتند: «اگر آخرتی باشد، ما در آخرت از یاران محمد پاداش بهتری خواهیم داشت» و با عبارت «اگر آخرتی باشد»، این پیشفرض را مایة تردید قرار دادند. همچنین، با عبارت «ما در آخرت از یاران محمد پاداش بهتری خواهیم داشت» پیشفرضی مطرح کردند که آیة بعد با اسلوب استفهام انکاری به غیر واقعی بودن آن اشاره میکند: «أَ فَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِینَ کَالْمُجْرِمِینَ» (قلم: 35). این اسلوب استفهام انکاری در آیات بعد نیز ادامه پیدا میکند.
3- 3. پیشفرض واقعیتپذیر یا وقوعی این نوع پیشفرض غالباً با افعالی مانند دانستن، فهمیدن یا کلماتی مانند آگاه، عجیب، خوشحال و غیره به کار میرود و فرض بر درستبودن پیشفرض دارد. در سورههای بررسیشده عبارات موصولی بعد از افعال دال بر دانستن از مصادیق این پیشفرض هستند. «عَلَّمَ الْانسَانَ مَا لَمْ یَعْلَم»: به انسان آنچه را آموخت که نمیدانست (علق: 5). «فَسَتُبْصِرُ وَ یُبْصِرُونَ بِأَییِّکُمُ الْمَفْتُونُ»: به زودى مىبینى و مىبینند که کدام یک از شما (دیوانه) فریب خوردهاید! (قلم: 5-6). «إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ»: پروردگارت آگاهتر است که چه کسی از راهش گمراه شده و به راهیافتگان آگاهتر است. (قلم: 7) آیة نخست نشان میدهد مفروض است که انسان چیزهایی را نمیدانسته است. آیة دوم مفتوننبودن پیامبر را مفروض میگیرد و آیة سوم بر این فرض دلالت دارد که کسانی گمراه و کسانی راه یافتهاند.
3- 4. پیشفرض واقعیتناپذیر این پیشفرض غالباً با افعالی مانند خیالکردن، خوابدیدن و ساختارهایی چون شرطی غیر واقعی به کار میرود. در زبان عربی حرف لو شرطیه امتناعیه و نیز استفهام انکاری بیانکنندۀ واقعیتناپذیرها هستند. «وَدُّواْ لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ»: دوست داشتند نرمی کنی تا نرمی کنند. (قلم: 9) «أَ فَنَجْعَلُ المُسْلِمِینَ کاَلمُجْرِمِین»: آیا مسلمانان را مانند مجرمان قرار میدهیم؟ (قلم: 35) «أَمْ لَکمُ کِتَابٌ فِیهِ تَدْرُسُون»: آیا کتابی دارید که از آن درس بخوانید؟ (قلم: 37) «أَمْ لَکمُ أَیْمَانٌ عَلَیْنَا بَالِغَةٌ إِلىَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ إِنَّ لَکمُ لمَا تحَکُمُونَ»: یا براى شما بر ما سوگندها (و پیمانها)ى رسایى تا روز رستاخیز است که آنچه را داورى مىکنید براى شماست؟! (قلم: 39) «أَمْ لهمْ شُرَکاَءُ»: آیا شریکانی دارند؟ (قلم: 41) «أَمْ تَسْألُهُمْ أَجْراً»: آیا از آنها اجری میخواهی؟ (قلم: 46) «أَمْ عِندَهُمُ الْغَیْب»: آیا غیب نزد آنهاست؟ (قلم: 47) در آیة نخست حرف شرطیه امتناعیه «لو» بر واقعیتناپذیر بودن پیشفرض نرمیکردن پیامبر دلالت دارد. در آیات بعد اسلوب استفهام انکاری بر پیشفرض واقعیتناپذیر تساوی مسلمانان با مجرمان، کتابداشتن مخالفان پیامبر، سوگندداشتن آنها بر حکمشان، شریک داشتنشان، دسترسی به غیب و درخواست اجر توسط پیامبر دلالت میکند.
3- 5. پیشفرض واژگانی این پیشفرض با افعال استنباطی، تغییر حالت، تکراریها، قضاوت، ساختهای مقایسهای و تقابلی به کار میرود. در آیات بررسیشده، این پیشفرض را میتوان در ساختار تفضیلی، قید زمان «إذ و إذا» و نیز افعال تغییر حالت یافت. «اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ»: بخوان در حالى که پروردگارت ارجمندتر است. (علق: 3) «فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِن کَفَرْتم یَوْمًا یجعَلُ الْوِلْدَانَ شِیبًا»: پس اگر کفر بورزید، چگونه [خودتان را] از (عذاب) حفظ مىکنید؟ روزى که کودکان را سپید موى (و پیر) مىکند. (مزمل: 17) «لِیَسْتَیْقِنَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ وَ یَزْدَادَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِیمَانًا»: تا کسانى که به آنان کتاب داده شده، یقین کنند و بر ایمان کسانى که ایمان آوردند، بیفزاید. (مدثر: 31) «وَ الَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ»: و سوگند به شب، هنگامى که پشت کند! (مدثر: 33) «وَ الصُّبْحِ إِذَا أَسْفَرَ»: و سوگند به صبح، هنگامى که روشن شود! (مدثر: 34) «مَا أَغْنىَ عَنْهُ مَالُهُ وَ مَا کَسَبَ»: ثروتش و آنچه کسب کرده بود، (عذاب را) از او دفع نکرد (مسد: 2) در آیة نخست، ساختار تفضیلی کلمة اکرم بر پیشفرض وجود «اصل کرم» دلالت میکند. در آیة دوم، قرارگرفتن جمله «یجعَلُ الْوِلْدَانَ شِیبًا» در جایگاه صفت «یوم»، بر پیشفرض روزی که کودکان را پیر میکند، دلالت دارد. در آیة سوم، فعل تغییر حالت «لیستیقن» عدم یقین پیشین اهل کتاب و فعل «یزداد» ایمان پیشین اهل ایمان را مفروض میگیرد. در آیات چهارم و پنجم، به کار رفتن جمله در جایگاه مضافالیه «إذ» و «إذا»، پشتکردن شب و روشنشدن صبح را مفروض میگیرند و آیة آخر با کاربرد فعل «کسب» در جایگاه صله، بر پیشفرض داشتن مال و کسب ابولهب دلالت میکند.
3- 6. پیشفرض ساختاری در این نوع پیشفرضها، تحلیل ساختارهای جمله بر این اساس صورت میگیرد که این ساختارها در قالبی متعارف و منظم، صحت پارهای از آن ساختار خود را از قبل مفروض میدانند. کلمات پرسشی که پاسخشان آری و خیر نیست، میتوانند بیانکنندۀ چنین پیشفرضی باشند. مصداق این کلمات در زبان عربی کلمات استفهامی بهجز هل تصدیقیه هستند. «مَا لَکم کَیْفَ تحکُمُونَ»: شما را چه شده؟! چگونه داورى مىکنید؟! (قلم: 36) «أَمْ لَکمُ کِتَابٌ فِیهِ تَدْرُسُونَ. إِنَّ لَکم فِیهِ لمَا تخَیرَّونَ»: آیا براى شما کتابى است که از آن درس مىخوانید که در آن (کتاب) است که آنچه را شما بر مىگزینید، براى شماست؟! (قلم: 37-38) «أَمْ عِندَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ»: یا (اسرار) نهان فقط نزد آنان است پس آنان (از آنجا) مىنویسند؟! (قلم: 47) در این آیات سؤال تصدیقی نیست تا بپرسد آیا حکم میکنید و آیا درس میخوانید؛ بلکه در آیة نخست با استفاده از کلمة استفهامی «کیف»، اصل حکمکردن مفروض گرفته شده و در آیات دوم و سوم با سؤالی دوگانه قسمت دوم سؤال مفروض انگاشته شده است؛ یعنی سؤال از کتاب و غیبداشتن است؛ اما اصل درسخواندن و گزینش از کتاب و نیز نوشتن از غیب در ادامة سؤال بهصورت پیشفرض مطرح شده است؛ یعنی اگر مخاطب چیزی را انتخاب میکند یا مینویسد، لازمة آن داشتن کتاب و آگاهی از غیب است.
[i] Presupposition [ii] Potential Presupposition [iii] Existential Presupposition [iv] Factive Presupposition [v] Non-factive Presupposition | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
قرآن کریم، ترجمه محمدعلی رضایی اصفهانی. ابن الأثیر، مبارک بن محمد. (1367ش). النهایه فی غریب الحدیث والأثر. قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان. ابوالفتوح رازی، حسین بن علی. (1408ق). روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی. الأسد، ناصر الدین. (1978م). مصادر الشعر الجاهلی وقیمتها التاریخیه. قاهره: دار المعارف. البغدادی، محمد بن حبیب. (بیتا). المحبر، بیروت: دار الآفاق الجدیدة. البکری الأونیّ، ابوعبید. (1935م). سمط اللآلی. بیروت: دار الکتب العلمیة. اکرمی، ایوب. (1398ش). اعتبارسنجی دلایل و معیارهای تعیین ترتیب نزول قرآن. پژوهشهای قرآنی، 1(90). 105-132. جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر. (1998م). البیان و التبیین. قاهره: مکتبة الخانجی. حبیب الله، محمد. (2020م). الافتراض المسبق فی روایة «عزازیل» لیوسف زیدان بالنظر علی جورج یول: دراسة تحلیلیة تداولیة. پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اسلام نگری مولانا مالک ابراهیم. حسینی کارنامی، سید حسین. (1394ش). نخستین اثر در تحلیل و بررسی اسناد و دلالات احادیث تفسیری قرآن کریم. گرگان: نوروزی. خوانینزاده، محمد علی. (1394ش). معناشناسی تاریخی واژه «ربّ». پژوهشهای زبانشناختی قرآن (4) 2، 77-120. خوانینزاده، محمدعلی و نجارزادگان، فتح اله. (1393ش). بازخوانی دیدگاههای دانشمندان مسلمان در معنا و اشتقاق ربّ». مطالعات قرآن و حدیث (15)، 33-67. رحیمی، ابوالقاسم و رحیمی، مهدی. (1401ش). تحلیل زبانی-کاربردشناختی یک نامة دیوانی بر مبناء آراء جورج یول (مطالعة موردی: نامة حشم تگینآباد). فصلنامة علمی کاوشنامه (23) 53، 113-140. زبیدی، محمد بن محمد. (1414ق). تاج العروس. بیروت: دار الفکر. سلمانزاده، جواد. (1399ش). روش کشف ترتیب نزول با تمرکز بر اخبار ترتیب نزول. پژوهشنامة معارف قرآنی (11) 40، 107-128. طباطبایی، محمد حسین. (1374ش). تفسیر المیزان. ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. طبرسی، فضل بن حسن. (1372ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصر خسرو. طوسی، محمد بن حسن. (بی تا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. فضائلی، مریم و طیرانی، مریمسادات. (1393ش). نگاهی کاربردشناختی به کلام امام خمینی (ره) دربارۀ اصل ولایت فقیه؛ بررسی انواع پیشانگاریها. پژوهشنامه انقلاب اسلامی، 3 (10)، 132-113. کردنژاد، نسرین. (1389ش). معناشناسی واژه «رب». فصلنامه تخصصی علوم قرآن و حدیث، 1(4)، 34-51. محمدی، عادل. (1396ش). منظورشناسی و تحلیل گفتمان. تهران: جامعهشناسان. مشکور، محمد جواد. (1357ش). فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران. مکارم شیرازی، ناصر. (1374ش). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیه. ملاحویش آل غازی، عبدالقادر. (1382ش). بیان المعانی. دمشق: مطبعة الترقی. ناظمیان، رضا؛ حاج مؤمن، حسام و جمشید، محمد. (1392ش). پیشفرضهای بافتی و تلاش پردازش در ترجمه آیات بافتمحور قرآن؛ دیدگاه نظریة مناسبت. پژوهشهای ترجمه در زبان و ادبیات عربی، 6 (3)، 68-49. یول، جورج. (1996 م). کاربردشناسی زبان. آکسفورد: انتشارات دانشگاه آکسفورد. یول، جورج. (1387ش). کاربردشناسی زبان. ترجمة محمد عموزاده مهدیرجی و منوچهر توانگر، تهران: سمت. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,370 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 147 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||