بررسی فرانقش بینافردی در گفتمان بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی و افراد سالم براساس دستور نقشگرای نظام‌بنیاد هلیدی

1. مقدمه

زبان تکامل‌یافته‌ترین تجلّی هوش انسانی است. زبان‌شناسان میان سطوح سلسله‌مراتبی اما مرتبط با یکدیگر در زبان، یعنی ابعاد آواشناختی، واجی، ساختواژی، نحوی، معنایی و کاربردشناسی، تمایز قائل می‌شوند (Bellani et al., 2009: 314). این ابعاد زبانی به‌واسطۀ سیستم­های مختلف مغزی پایه­ریزی می­شوند و با آسیب به هر یک از این فرایندهای جزئی در مغز، عملکرد پیچیده‌ای مانند زبان دچار اختلال می­شود. اختلال زبان عبارت است از اختلال در درک و یا استفاده و کاربرد نظام نوشتاری، گفتاری و یا دیگر نشانه­ها که ممکن است شامل اختلال در صورت زبان (آواشناسی، ساختواژه و نحو)، محتوای زبان (معناشناسی) و یا کاربرد و عملکرد زبان در ارتباط (کاربردشناسی) باشد. این مشکلات ممکن است دریافتی، بیانی یا ترکیب هر دو باشند (Fogle, 2008: 249). کریستال و وارلی[1] (2004: 149) میان اختلال گفتار و زبان تمایز قائل می­شوند. به عقیدۀ آن‌ها، اختلالات گفتاری شامل آشفتگی‌هایی است که از آسیب به عملکردهای حرکتی اندام­های صوتی ناشی می‌شوند و معنا در آن‌ها تحت‌‌تأثیر قرار نمی‌گیرد، مانند اختلالات تولید صوت و روانی گفتار؛ اما در اختلالات زبانی، صورت‌بندی و درک معنا تحت‌‌تأثیر قرار می‌گیرد، مانند زبان‌پریشی و طیف وسیعی از اختلالات روانی و رشدی. یکی از اختلالات روانی که در آن زبان تحت تأثیر قرار می‌گیرد و دچار اختلال می‌شود، بیماری اسکیزوفرنی است. «اسکیزوفرنی یک اختلال شدید روانی است که با مجموعه‌ای از علائم چون اختلال در تفکر و ادراک که حداقل 6 ماه طول کشیده باشد مشخص می‌گردد. علت این بیماری نامعلوم بوده و به احتمال زیاد اسکیزوفرنی یک اختلال ناهمگون است که مجموعه‌ای از عوامل بیولوژیکی، روان­شناختی و محیطی در علت بروز آن نقش دارند» (آرمان و همکاران، 1385: 86). واکنش‌های اسکیزوفرنیک با اختلالات اساسی در ارتباطات واقعیت[2] و شکل‌گیری مفهوم، به همراه اختلالات عاطفی، رفتاری و عقلانی در درجات و ترکیبات مختلف مشخص می‌شوند. اسکیزوفرنی معمولاً به‌عنوان اختلال خود تصور می‌شود؛ اختلالی بنیادی در ساختارهای فردیت که به بیگانگی اساسی از بدن فرد مرتبط است و ممکن است زمینه‌ساز پدیده‌های متمایز اسکیزوفرنیک باشد، مانند: مشکلات مرزبندی خود[3] و تجربۀ از‌دست‌دادن خویشتن خود[4] و در نتیجه، مشکلات در مدیریت مرزهای بین خویشتن، جهان هستی و دیگران (  Van Schuppen et al., 2019:1 ; Zissis , 2015: 3).  کراو[5] در سال 1980 اسکیزوفرنی را براساس علائم تشخیصی به دو دسته تقسیم کرد: اسکیزوفرنی نوع 1 (اسکیزوفرنی مثبت[6]) و اسکیزوفرنی نوع 2 (اسکیزوفرنی منفی[7]) (Andreasen, 1985: 380-382).[8] نشانه‌های مثبت که از خصوصیات مبتلایان به اسکیزوفرنی نوع 1 است شامل توهم، هذیان‌، رفتارهای عجیب و غریب و تغییرات خلقی از جمله حالت تحریک یا افسردگی و اختلال تفکر حاد می‌شود (Lintner, 1995: 25). در مقابل، علائم منفی یا نقایص رفتاری در بیماران نوع 2 مشاهده می‌شود که نشانگر کاهش عملکرد است. علائم منفی شامل عاطفۀ سطحی، ضعف گفتار، بی‌ارادگی، بی‌انگیزگی، کناره‌جویی از اجتماع، فقدان احساس لذت، نقایص توجه و نقایص شناختی ‌هستند (Andreasen, 1985: 382).

تحقیقات مختلفی نشان داده‌اند که نقایص شناختی، از علائم شایع در افراد مبتلا به اسکیزوفرنی هستند. اختلال زبان یکی از بارزترین نقایص شناختی در بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی به شمار می‌رود (Kim et al., 2015:288). نابسامانی‌های زبانی که مکرراً در گفتار بیماران اسکیزوفرنیک گزارش‌ شده‌اند، عبارتند از: وجود مکث‌های طولانی و تردیدهای مکرر؛[9] تکرارهای کلامی؛ و اختلال در پیوستگی[10] و انسجام[11] ( Salomé et al., 2002 ; Dolbneva, 2016 )، توانایی ارتباطی-کاربردشناختی[12] یعنی توانایی استفاده از زبان و ابزارهای تولید غیرکلامی مانند ژست‌ها و حالات چهره و انتقال معنا در بافت (Gabbatore et al., 2017:1)؛ درک طنز، درک استعارۀ نوشتاری، استعارۀ تصویری، بیان استعاره، درک ضرب‌المثل نوشتاری، بیان ضرب‌المثل، پردازش واژگانی-معنایی، کنش‌های گفتار غیرمستقیم و استنباط معنی، عناصر نوایی زبانی و گفتمان (Pawełczyk et al., 2018؛ Pawełczyk et al., 2019؛ خادمی، 1391). بیماران اسکیزوفرنیک نمی‌توانند موقعیت‌های بینافردی مشخص و منسجمی را بیان کنند. این تفاسیر از ساختار گفتگوی بیماران، روابط بینافردی، نقش‌ها و نگرش‌های بیماران برای شناسایی علائم مشخصۀ اسکیزوفرنی مهم هستند (Cohen, 2011: 11).

زبان را می‌توان با توجه به نگرش‌های مسلط در زبان‌شناسی امروز یعنی صورتگرا[13]، نقشگرا[14] و شناختی[15] تحلیل کرد. در زبان‌شناسی صورتگرا زبان به‌عنوان نظامی ساخت‌بنیان و ریاضی‌گونه در نظر گرفته می‌شود. زبان‌شناسی نقشگرا، زبان را نظامی برای ایجاد ارتباط می‌داند و زبان‌شناسی شناختی زبان را نظامی شناختی تلقی می‌کند (دبیرمقدم، 1387: 9). دستور نقشگرای نظام‌بنیاد[16] یکی از نظریه‌های منسجم و عام مطالعۀ زبان است که مایکل الکساندر کرکوود هلیدی،[17] زبان‌شناس بریتانیایی، به‌مثابه رهیافتی در زبان‌شناسی معرفی کرد و اکنون یکی از رویکردهای غالب در مطالعۀ زبان به شمار می‌رود که بر پایۀ سنت نقشگرایی اروپایی مکاتب زبان‌شناسی لندن و پراگ و با الگوگیری از آراء فرث[18] تدوین شده است (راسخ‌مهند، 1393: 104). در این رویکرد جمله یک واحد نحوی-نقشی است و عضوی از متن است. واژۀ متن و گفتمان در این دستور مترادف یکدیگر هستند. دستور نقشگرای نظام‌بنیاد از دو زاویه به متن می‌نگرد که مکمل یکدیگر هستند: 1) متن به عنوان محصول[19] و 2) متن به‌عنوان نمونه‌ای از یک نظام.[20] در این دستور، همه چیز با بافت[21] شروع می‌شود. هلیدی از بافت موقعیتی سخن می‌گوید و بیان می‌دارد که سه چیز بافت موقعیت را می‌سازد: موضوع سخن،[22] عاملان سخن[23] و شیوۀ بیان سخن.[24] به عقیدۀ هلیدی و متیسن، زبان لایه‌های مختلفی دارد: 1) لایۀ معنایی،[25] 2) لایۀ وژگان-دستور[26]، 3) لایۀ آوایی.[27] در دستور نقشگرای نظام‌بنیاد، بند[28]  واحد پردازش اصلی در واژگان-دستور است و معانی مختلف را بازنمایی می‌کند؛ زبان و نظام زبانی در سه سطح بافت موقعیتی، بافت فرهنگی و بافت فرافرهنگی در نظر گرفته می‌شود. این سه بافت در نظام واژگان-دستور به شکل سه لایۀ معنایی یا فرانقش نمود می‌یابند. سه فرانقش اصلی در دستور نقشگرای نظام‌بنیاد عبارتند از: فرانقش اندیشگانی[29]، فرانقش بینافردی[30] و فرانقش متنی[31] (Halliday & Mathiessen , 2014). ازآنجاکه در این پژوهش تحلیل گفتمان بر مبنای فرانقش بینافردی انجام شده است، در ادامه به شرح این فرانقش پرداخته شده است.

به اعتقاد هلیدی و متیسن، ما همواره بر مبنای تجارب اجتماعی و شخصی‌مان با دیگران ارتباط برقرار می‌کنیم و از‌این‌رو، فرانقش بینافردی شکل می‌گیرد. در این فرانقش، بند به‌مثابه تعامل[32] در نظر گرفته می‌شود و از تعامل گوینده/نویسنده با مخاطب به وجود می‌آید. در تعامل حداقل دو فرد دخیل هستند و در طول این تعامل اطلاعات یا کالا و خدمات بین آن‌ها رد و بدل می‌گردد. قطعیت یا عدم قطعیت، خبری، پرسشی، مستقیم، غیرمستقیم و غیره زیر لایۀ معنایی بینافردی قرار می‌گیرند. در فرانقش بینافردی صحبت از عرضه و تقاضا[33] مطرح است. دو نوع عرضه و تقاضا داریم: 1) کالا و خدمات و 2) اطلاعات. تبادل اطلاعات، تعداد گزاره‌های زبانی را افزایش می‌دهد و تبادل کالا و خدمات، ارائۀ پیشنهاد و تقاضا را افزایش می‌دهد. در داد اطلاعات همیشه بند، خبری است و در ستد اطلاعات بند، پرسشی است. تمایز دستوری میان این دو از طریق عنصر وجه بازنمایی می‌شود که شامل فاعل و عنصر فعلی زماندار است  (Halliday & Matthiessen, 2014).

جدول 1- عرضه و تقاضای کالا و خدمات و اطلاعات (Halliday & Matthiessen,2014: 136)

Table 1- Giving & demanding of goods and services and information) Halliday & Matthiessen,2014: 136)

نقش در تبادل	نوع تبادل
	1) کالا و خدمات	2) اطلاعات
1)        عرضه (giving)	پیشنهاد (offer) would you like this teapot?	خبر (statement) he is giving her the teapot
2)        تقاضا (demanding)	امر (command) give me the teapot!	پرسش (question) what is he giving her?

 

در فرانقش بینافردی دو مؤلفه داریم: وجه[34] و مانده.[35] وجه در ساختمان بند نقش اساسی دارد و هستۀ اصلی گفتگو را شکل می‌دهد. وجه تعیین‌کنندۀ نوع تعامل است و نقش اساسی در القای معنای بینافردی دارد؛ روابط دستور و واژگانی و آهنگی وجه مشخص می‌کند که بند خبری است، سؤالی است یا امری. وجه شامل سه بخش فاعل و عنصر زماندار و قطبیت است و مانده شامل محمول[36]، افزوده[37] و متمم[38] است (Halliday & Matthiessen, 2014). اتخاذ رویکرد نقشگرای نظام‌بنیاد به این معنا است که بپرسیم یک فرد چگونه از زبان استفاده می‌کند و زبان او چگونه برای این کاربردها ساختار یافته است (Mortensen, 2000: 215-216). یکی از زمینه‌هایی که نظریۀ زبان‌شناسی نقشگرای نظام‌بنیاد در آن نقش برجسته‌ای داشته است، حوزۀ آسیب‌شناسی زبان است. این نظریه در حوزه‌های مختلف از جمله مراقبت‌های بهداشت و سلامت و نیز ارزیابی و توسعۀ مداخلات برای کودکان و بزرگسالان مبتلا به مشکلات ارتباطی به کار رفته است (Klibi & Ben Rejeb, 2016: 723).

ازآنجاکه اختلالات زبان در بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی یکی از مشخصه‌های این بیماری تلقی می‌شود، در این پژوهش به بررسی گفتمان این بیماران و مقایسۀ عملکرد آن‌ها با افراد سالم در چارچوب دستور نقشگرای نظام‌بنیاد پرداخته شده است. پژوهش حاضر در صدد است به این پرسش پاسخ دهد که «چه تفاوتی میان گفتمان بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی و گروه کنترل سالم از نظر کاربرد نقش­های متعلق به فرانقش بینافردی وجود دارد؟».

 

2. پیشینۀ پژوهش

پژوهش‌هایی که در حوزۀ تحلیل گفتمان بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی انجام شده‌اند، از رویکردهای مختلفی در این راستا استفاده کرده‌اند. در این بخش تنها به آن دسته از مطالعات انجام­شده در‌بارۀ گفتمان بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی می‌پردازیم که از دستور نقشگرای نظام‌بنیاد هلیدی برای تحلیل‌های خود استفاده کرده‌ا‌ند.

 ابو-آکل[39] (1997) به ارزیابی نقایص ارتباطی[40] در عملکرد زبانی دو بیمار مبتلا به اسکیزوفرنی هبه‌فرنیک[41] عربی­زبان پرداخت. در این پژوهش، گفتگوی هر یک از بیماران قبل و بعد از دریافت داروی روان‌پریشی بر پایۀ دستور نقشگرای نظام‌بنیاد بررسی شد. تجزیه و تحلیل­ داده‌ها براساس نقش‌های گفتاری[42] (درخواست اطلاعات و تبادل کالا و خدمات) و کاربرد ابزارهای انسجام نشان دادند که اشکالاتی در انسجام گفتار بیماران وجود دارد. بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی هبه‌فرنیک اغلب به جهان عینی واقعی ارجاع می­دهند و نه متن پیشین. آن‌ها تمایل به استفاده از پاسخ­های مستقیم بیشتری در مقایسه با پاسخ­های غیرمستقیم دارند.

مارتینز[43] (2006) با هدف تجزیه و تحلیل الگوهای گذرایی گفتمان بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی، نحوۀ بازنمایی جهان و ساخت واقعیت از طریق گفتمان و بررسی چگونگی ارتباط گفتمان بیماران با بافت فرهنگی و موقعیتی، برخی از ویژگی­های گفتمان بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی را در بافت 12 مصاحبۀ روان‌پزشکی و از منظر زبان‌شناسی نقشگرای نظام­بنیاد تحلیل کرد. نتایج این پژوهش نشان داد که بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی در تلاش برای اینکه مخاطبشان آنها را درک کنند و سخنانشان را بفهمند، همواره صحبت طرف مقابل را قطع یا متوقف می‌کردند. همچنین، زمانی‌که بیماران گفتار را از سر می­گرفتند، موضوع مورد بحث نیز تغییر می­کرد و این امر به تهی­شدن گفتار از معنا[44] منجر می­شد.

مارتینز^[45] (2008) در رسالۀ دکتری خود به بررسی الگوهای بازنمایی واقعیت[46] در گفتمان بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی و نحوۀ صحبت‌کردن این افراد دربارۀ خود و نیز بازنمایی رویدادهای پیرامون پرداخت. محقق پیکره را براساس گذرایی تحلیل نموده و نوع فرایندها را در گفتار بیماران مشخص کرد. در این پژوهش، 5171 فعل به‌عنوان فرایند یافت شد. فراوانی رخداد هر یک از فرایندها به شرح زیر بود: % 9.40 مادی، %5.27 رابطه­ای، 3.12٪ ذهنی، %9 بیانی، %5.6 رفتاری و %8.3 وجودی. مارتینز با توجه به بندها و فرایندها، مشکلات بیماران از‌جمله عدم استقلال، ناتوانی در تصمیم‌گیری، تصویر منفی، دشواری یا ناتوانی در انجام فعالیت‌های اجتماعی، نگرش‌ منفعل، وضعیت غیرفعال در مواجهه با شرایط زندگی، مشکل در مسئولیت‌پذیری و انجام فعالیت‌های روزمره و اجتماعی، بی‌تحرکی و وضعیت منفعل در زندگی، مشکل در دستیابی به اهداف اجتماعی، ضعف ناشی از بیماری روانی و دید منفی به زندگی و وضعیت نامطلوب سلامتی ناشی از بیماری را نشان داد.

کوهن[47] (2011) با استفاده از زبان‌شناسی نقشگرای نظام‌بنیاد به بررسی نظام‌های معنایی بینافردی در گفتمان بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی در بافت گفتگو پرداخت. وی دو نظام بینافردی نقش گفتاری[48] و ارزیابی[49] را در مطالعۀ خود مد نظر قرار داد. در این پژوهش، 8 بیمار (4 بیمار اسکیزوفرنی و 4 بیمار با دیگر اختلالات روانی) شرکت داشتند که از میان 16 بیمار شرکت‌کننده در پژوهش بارتولوچی و فاین[50] (1987) انتخاب شده بودند. نتایج نشان دادند که اختلالات عاطفی و اجتماعی در زبان بیماران در نقش‌های گفتاری منعکس می‌شدند. بیماران اغلب عواطف منفی به همراه نشانه‌های افسردگی را تجربه می‌کردند که شامل بدبینی، گناه، کمبود اعتماد به نفس، فقدان علاقه و لذت بودند.

پراتیوی و رهمه[51] (2013) نظام گذرایی[52] در گفتگوهای فرد مبتلا به اسکیزوفرنی در فیلم «ذهن زیبا[53]» را بررسی کردند. محققان ابتدا سخنان تمام شخصیت‌های فیلم را به نوشتار درآوردند و پس از آن، گفتگوهای مربوط به شخصیت مبتلا به اسکیزوفرنی پارانوئید (جان نَش)[54] را استخراج کردند. نتایج نشان دادند که از بین 685 بند، 306 بند دارای فرایند مادی بودند. میزان وقوع فرایندها به شرح زیر بود: %67.44 مادی، %83.18 ذهنی، 03.28٪ رابطه‌ای، %17.1 رفتاری، %53.4 بیانی و %77.2 وجودی. فرایند مادی فراوانی بیشتری داشت، چون در بیشتر فعالیت­های جان نَش به کار رفته بود. همچنین، این فرایند با علائم بیماری، توهم و هذیان مرتبط بود.

باداش[55] (2021) ساختار آغازگری و ابزارهای انسجام (ارجاع و انسجام واژگانی) را در مصاحبه‌های 20 تا 30 دقیقه‌ای 3 بیمار مبتلا به اسکیزوفرنی با یک روان‌پزشک را ضبط و در چارچوب زبان‌شناسی نقشگرای نظام‌بنیاد بررسی نمود. بر پایۀ یافته‌ها، بیماران زنجیره‌های مشارک ناپیوسته را در کل آغازگرها ایجاد می‌کردند و توالی‌های آغازگری خطی و تکرار آغازگر را نشان نمی‌دادند. بیماران در این تحقیق از ابزارهای انسجامی و ساختارهای آغازگری نامرتبط برای تغییر موضوعات و ایجاد بندها استفاده می‌کردند.

تا آنجا که نگارندگان اطلاع دارند در ایران پژوهشی که گفتمان بیماران اسکیزوفرنیک را با استفاده از رویکرد دستور نقشگرای نظام‌بنیاد هلیدی بررسی کرده باشند، موجود نیست. اما پژوهش‌های دیگری در رابطه با گفتمان این بیماران با استفاده از چارچوب‌های دیگر انجام شده است. برای مثال، غفاری­نژاد (1378)، پروا و همکاران (1383)، رئیسی و همکاران (1383)، سلمانی و همکاران (1387الف)، سلمانی و همکاران (1387ب)، شجاعی (1389)،  اجدادی (1391)، مؤمنی و رقیب‌دوست (1392)، بهرام­پور (1396)، طلایی‌زاده و همکاران (1396) گفتار بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی را بررسی کرده‌اند.

از‌آنجا‌که اختلال زبان در اسکیزوفرنی از همان شروع بیماری مشهود است و نابهنجاری­های زبان از علائم تشخیصی و پایۀ این بیماری به شمار می­رود، نیاز است حوزه‌های مختلف زبان مانند واج‌شناسی، آواشناسی، واژگان، نحو، معناشناسی، کاربردشناسی و گفتمان در این بیماران بررسی گردد. روشن است که بررسی اختلالات زبانی می­تواند راهی برای درک هر‌چه بهتر ماهیت و کارکرد زبان طبیعی و نقاط مرتبط با آن در مغز باشد. همچنین، با بررسی چگونگی عملکرد بیماران اسکیزوفرنیک می­توان اختلالات موجود در زبان آنان را در مقایسه با افراد سالم دریافت.

 

3. روش انجام پژوهش

پژوهش حاضر از نوع کمّی و تجربی بود و بررسی داده‌ها به روش تحلیلی-توصیفی صورت گرفت. داده‌ها از طریق اجرای مصاحبه با آزمودنی‌های بیمار و افراد سالم و استخراج گفتار آنان گرد‌آوری شد. بیماری اسکیزوفرنی متغیر مستقل و کیفی بود. متغیرهای وابسته نیز عبارت بودند از: نحوۀ عملکرد آزمودنی‌ها بر‌حسب درصد نمره‌های آنان براساس مصاحبه‌های گردآوری‌شده با توجه به فرانقش بینافردی در دستور نقشگرای نظام‌بنیاد هلیدی. در این پژوهش 11 فرد مبتلا به اسکیزوفرنی (8 مرد و 3 زن) در دامنۀ سنی بین 24 تا 60 سال شرکت کردند که میانگین سنی آنها 18.40 و میانگین سال‌های تحصیلی آنها 27.11 بود. همچنین، 11 فرد سالم (8 مرد و 3 زن) به‌عنوان گروه کنترل شرکت داشتند که با روش نمونه‌گیری در دسترس و از جامعۀ بزرگسال ساکن شهر شیراز انتخاب شدند. دامنۀ سنی آزمودنی‌های سالم بین 21 تا 60 سال و میانگین سنی سال‌های تحصیلی آنها به ترتیب 27.40 و 54.11 بود. بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی از بیمارستان‌های ابن‌سینا، استاد محرری و حافظ در شیراز انتخاب شدند. انتخاب بیماران بر اساس معیارهای تشخیصی DSM-IV-TR برای اسکیزوفرنی نوع مثبت و تأیید روانپزشک صورت گرفت. نمونه‌های مورد مطالعه با شیوۀ نمونه­گیری در دسترس انتخاب شدند و آزمودنی‌ها پس از اعلام رضایت آگاهانۀ خود یا خانواده‌­­شان وارد پژوهش شدند. معیارهای ورود به پژوهش به شرح زیر بود: بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی نوع مثبت و افراد سالم فاقد هرگونه سابقۀ بیماری روانی؛ عدم سابقۀ  بیماری‌های مغزی مانند تشنج و عقب‌ماندگی ذهنی؛ عدم سابقۀ ضربه به سر و تشنج؛ عدم سابقۀ سوء ‌مصرف مواد مخدر و یا وابستگی به الکل؛ نگرفتن الکتروشوک به مدت 6 ماه؛ فقدان نقایص عضوی و بیماری‌هایی که بر داده‌های این پژوهش تأثیرگذار باشند، مانند بیماری‌های شنوایی و بینایی؛ فارسی‌زبان‌بودن؛ راست‌دست‌‌‌بودن. معیارهای خروج از پژوهش نیز گرفتن الکتروشوک حین پژوهش، مرخص‌شدن بیمار و عدم همکاری آزمودنی بودند. برای گردآوری داده‌های پژوهش هم از گفتگوی آزاد و خودانگیخته و هم توصیف تصویر و داستان‌گویی استفاده شد. بدین منظور، از بخش گفتار توصیفی و فی‌البداهۀ آزمون زبان‌پریشی فارسی (نیلی­پور، 1390)، بخش تصویر آزمون زبان‌پریشی وسترن[56] (Kertesz, 2007) با عنوان Picnic، بخش تصویر آزمون تشخیصی زبان‌پریشی بوستون[57] (Goodglass et al., 2001) با عنوانCookie Theft ، داستان Frog, where are you? اثر مرسر میر[58] (1980) استفاده شد. همچنین، برای گفتار آزاد از آزمودنی‌ها سؤالاتی مانند «یکی از خاطرات خوب و بد خود را تعریف کنید، یک روز خود را از صبح تا شب توصیف کنید، مراحل پخت یکی از غذاهایی که دوست دارید را بگویید، اگر رئیس جمهور بودید چه کار می‌کردید، یکی از سفرهایتان را تعریف کنید، خانه و محل زندگی خود را توصیف کنید، دربارۀ عید نوروز صحبت کنید، چه آرزوهایی دارید، نظرتان در مورد زندگی چیست» پرسیده شد. مبنای انتخاب این سؤالات، پژوهش‌های پیشین بودند که برای گردآوری داده‌های خود از این نمونه سؤالات استفاده کرده بودند. تمام سؤالات در همۀ مصاحبه‌ها یکسان بودند اما گفتگو بسته به پاسخ آزمودنی پیش می‌رفت. مصاحبه‌ها به‌‌صورت حضوری و بدون محدودیت زمانی برای پاسخگویی در بازۀ زمانی فروردین 1401 تا مرداد 1401 با گروه بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی و گروه کنترل سالم انجام شد. با توجه به اینکه محدودیت زمانی برای پاسخگویی به سؤالات در نظر گرفته نشده بود، هر جلسۀ مصاحبه بین حدود 25 تا 45 دقیقه متغیر بود. پس از گردآوری داده‌ها، مصاحبه‌ها آوانویسی شدند. سپس، گفتگوها به بندها تقسیم شدند و هر بند شماره‌گذاری گردید. در نهایت، تحلیل نمونه‌های گفتار بیماران اسکیزوفرنیک و افراد سالم براساس فرانقش­ بینافردی انجام شد. ابتدا تمامی نقش‌های متعلق به فرانقش بینافردی (قطبیت، وجه‌نمایی، زمان، نقش‌های ‌گفتاری، فاعل، متمم و افزودۀ حاشیه‌ا‌ی) در گفتار هر آزمودنی مشخص گردید. سپس، نوع و تعداد هر یک به تفکیک تعیین شد و درصد فراوانی رخداد آنها محاسبه گردید. داده‌ها به دو صورت آمار توصیفی و استنباطی مورد تحلیل قرار گرفتند. برای محاسبات آمار استنباطی از نرم‌افزار SPSS استفاده شد و داده‌های پژوهش با استفاده از آزمون‌ آماری من-ویتنی-یو[59] تجزیه و تحلیل شدند.

 

4. یافته‌ها

در این بخش با توجه به داده‌های حاصل از آزمون‌های آماری به مقایسۀ عملکرد بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی و گروه کنترل سالم بر پایۀ فرانقش بینافردی دستور نقشگرای نظام‌بنیاد پرداخته شده است. در جدول 2 و 3 آمار مربوط به فراوانی و درصد رخداد نقش‌های متعلق به فرانقش بینافردی موجود در گفتمان بیماران اسکیزوفرنیک و افراد سالم شرکت‌کننده در این پژوهش براساس رتبه‌بندی آمده است.

 

جدول 2- فراوانی رخداد نقش‌های متعلق به فرانقش بینافردی در گفتمان بیماران اسکیزوفرنیک

Table 2- The frequency of functions of interpersonal metafunctions in the discourse of the schizophrenic patients

بیماران اسکیزوفرنیک

افزودۀ حاشیه‌ای

متمم

فاعل

نقش گفتاری

زمان

وجه‌نمایی

قطبیت

فرانقش بینافردی

آشکار

محذوف

پیشنهادی

امری

پرسشی بلی/خیر

پرسشی پرسشواژه‏ای‌

خبری

آینده

گذشته

حال

محمول وجهی

افزودۀ وجهی

بند منفی

بند مثبت

4544

9914

4927

11880

28

325

382

521

15551

652

8060

8083

1305

1948

1980

14826

فراوانی

-

-

31/29

68/70

16/0

93/1

27/2

09/3

52/92

88/3

99/47

12/48

11/40

88/59

78/11

21/88

درصد

 

جدول 3- فراوانی رخداد نقش‌های متعلق به فرانقش بینافردی در گفتمان گروه کنترل سالم

Table 3- The frequency of functions of interpersonal metafunctions in the discourse of the healthy control group

گروه کنترل سالم

افزودۀ حاشیه‌ای

متمم

فاعل

نقش گفتاری

زمان

وجه‌نمایی

قطبیت

فرانقش بینافردی

آشکار

محذوف

پیشنهادی

امری

پرسشی بلی/خیر

پرسشی پرسشواژه‏ای‌

خبری

آینده

گذشته

حال

محمول وجهی

افزودۀ وجهی

بند منفی

بند مثبت

2658

5349

2768

5889

20

132

226

242

8037

297

3901

4459

609

1028

837

7819

فراوانی

-

-

97/31

02/68

23/0

52/1

61/2

79/2

83/92

43/3

06/45

50/51

20/37

79/62

66/9

33/90

درصد

 

درجدول 4، آمار مربوط به مقایسۀ کاربرد نقش‌های متعلق به فرانقش بینافردی در گفتمان بیماران اسکیزوفرنیک و گروه کنترل سالم ارائه گردیده و سپس هر مورد به‌طور مجزا با ذکر نمونه‌هایی از داده‌های گردآوری‌شده شرح داده شده است.

 

جدول 4- مقایسۀ کاربرد نقش‌های متعلق به فرانقش بینافردی در گفتمان بیماران اسکیزوفرنیک و گروه کنترل سالم

Table 4- Comparison of the use of functions of interpersonal metafunctions in the discourse of the schizophrenic patients and the healthy control group

فرانقش بینافردی		گروه	تعداد	میانگین رتبه	مجموع رتبه	Mann-Whitney U	مقدار احتمال
قطبیت	بند مثبت	سالم	11	45/7	82	16	002/0
		بیمار	11	55/15	171
	بند منفی	سالم	11	14/7	50/78	50/12	001/0
		بیمار	11	86/15	50/174
وجه‌نمایی	افزودۀ وجهی	سالم	11	09/8	89	23	013/0
		بیمار	11	91/14	164
	محمول وجهی	سالم	11	73/7	85	19	005/0
		بیمار	11	27/15	168
زمان	گذشته	سالم	11	45/7	82	16	002/0
		بیمار	11	55/15	171
	حال	سالم	11	8	88	22	010/0
		بیمار	11	15	165
	آینده	سالم	11	55/9	105	39	171/0
		بیمار	11	45/13	148
نقش‌های گفتاری	خبری	سالم	11	36/7	81	15	002/0
		بیمار	11	64/15	172
	پرسشی بلی و خیر	سالم	11	32/9	50/102	50/36	116/0
		بیمار	11	68/13	50/150
	پرسشی پرسشواژه‌ای	سالم	11	8	88	22	010/0
		بیمار	11	15	165
	امری	سالم	11	05/8	50/88	50/22	010/0
		بیمار	11	95/14	50/164
	پیشنهادی	سالم	11	95/9	50/109	50/43	270/0
		بیمار	11	05/13	50/143
فاعل	آشکار	سالم	11	91/7	87	21	008/0
		بیمار	11	09/15	166
	محذوف	سالم	11	36/7	81	15	002/0
		بیمار	11	64/15	172
متمم		سالم	11	45/7	82	16	002/0
		بیمار	11	55/15	171
افزودۀ حاشیه‌ای		سالم	11	82/7	86	20	007/0
		بیمار	11	18/15	167

 

با توجه به داده‌های پژوهش در جدول 4 و از نظر کاربرد قطبیت، مقدار احتمال به‌دست‌آمده به‌ترتیب برابر با 002/0 و 001/0 بوده و مقداری کمتر از 05/0 (سطح معناداری آزمون) است. بنابراین، میان بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی و افراد سالم از نظر کاربرد قطبیت تفاوت معنادار وجود دارد. در مثال‌های زیر نمونه‌هایی از بند مثبت و منفی ارائه شده است.

 

مثال 1
بیمار اسکیزوفرنیک	[اونا]	هم	باعث شدن	که	[من]	نتونم	[که]	[من]	ادامه تحصیل بدم
	فاعل محذوف	افزودۀ پیوندی	محمول/خبری	حرف ربط	فاعل محذوف	محمول‌وجهی/خبری	حرف ربط	فاعل محذوف	محمول/خبری
	زمان:گذشته قطبیت:مثبت				زمان:گذشته قطبیت:منفی			زمان:گذشته قطبیت:مثبت
	وجه		مانده		وجه	مانده		وجه	مانده
	وجه		مانده		وجه	مانده
	وجه		مانده

 

مثال 2
بیمار اسکیزوفرنیک	و ایکه	[من]	از زندگی	-م	لذت نِمی‌برم
	حرف ربط	فاعل محذوف	متمم	افزودۀ پیوندی	محمول/خبری
		زمان:حال/قطبیت:منفی
		وجه	مانده		مانده

 

مثال 3

بیمار اسکیزوفرنیک

چون

همی الان

-م

که

[من]

میگم

[که]

من

ذوالقرنین

-م

هیشکی

باور نمی‌کنه

حرف ربط

افزودۀ حاشیه‌ای

افزودۀ پیوندی

حرف ربط

فاعل محذوف

محمول/ خبری

حرف ربط

فاعل آشکار

متمم

محمول/ خبری

فاعل آشکار

محمول/ خبری

زمان:حال قطبیت:مثبت

زمان:حال قطبیت:مثبت

زمان:حال قطبیت:منفی

مانده

وجه

مانده

وجه

مانده

وجه

مانده

مانده

وجه

مانده

وجه

مانده

مانده

وجه

مانده

 

مثال 4
بیمار اسکیزوفرنیک	[من]	به خودم	اهمیت نِمیدم
	فاعل محذوف	متمم	محمول/خبری
	زمان:حال/قطبیت:منفی
	وجه	مانده

 

مثال 5
بیمار اسکیزوفرنیک	ولی	[من]	به غیر از این	دیگه	هیچ انتخابی	ندارم
	حرف ربط	فاعل محذوف	افزودۀ حاشیه‌ای	افزودۀ پیوندی	متمم	محمول/خبری
		زمان:حال/قطبیت:منفی
		وجه	مانده

 

مثال 6
فرد سالم	یعنی	تمام خیر و برکتِ زندگیت	همین	-ه
	افزودۀ پیوندی	فاعل آشکار	متمم	محمول/خبری
		زمان:حال/قطبیت:مثبت
		وجه	مانده

 

مثال 7
فرد سالم	ولی	جوهوی دیگه	این کارو	نَمی‌کنن
	حرف ربط	فاعل آشکار	متمم	محمول/ خبری
		زمان:حال/قطبیت:منفی
		وجه	مانده

 

با توجه به نتایج موجود در جدول 4 در مورد کاربرد وجه‌نمایی مشاهده می‌شود که مقدار احتمال به‌دست‌آمده کمتر از سطح معناداری آزمون است. بنابراین، میان بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی و افراد سالم از نظر کاربرد افزودۀ وجهی و محمول وجهی تفاوت معنادار وجود دارد. نمونه‌هایی از کاربرد وجه‌نمایی در ادامه آمده است.

 

مثال 8
بیمار اسکیزوفرنیک	بخاطر همی که	[من]	تو زندگیم	هیچ وقت	آرزویی	نداشتم	چون	[من]	توقعی	از این دنیا	ندارم
	افزودۀ پیوندی	فاعل محذوف	افزودۀ حاشیه‌ای	افزودۀ وجهی	متمم	محمول/خبری	حرف ربط	فاعل محذوف	متمم	افزودۀ حاشیه‌ای	محمول/خبری
		زمان:گذشته قطبیت:منفی						زمان:حال قطبیت:‌منفی
		وجه	مانده	وجه	مانده			وجه	مانده
		وجه	مانده

 

مثال 9
بیمار اسکیزوفرنیک	ولی	حالو	[اونا]	بایه	دارو	بدن
	حرف ربط	افزودۀ پیوندی	فاعل محذوف	محمول وجهی	متمم	محمول/خبری
			زمان:آینده/قطبیت:مثبت
			وجه		مانده

 

 

 

 

 

 

 

مثال 10
بیمار اسکیزوفرنیک	مثن	شاید	ایشون	یه خواهر	داشته باشن
	افزودۀ پیوندی	افزودۀ وجهی	فاعل آشکار	متمم	محمول/خبری
		زمان:گذشته/قطبیت:مثبت		مانده
		وجه

 

 

مثال 11
فرد سالم	[ایشون]	گفتن	[که]	[تو]	حتماً	باید	بری
	فاعل محذوف	محمول/خبری	حرف ربط	فاعل محذوف	افزودۀ وجهی	محمول وجهی	محمول/امری
	زمان:گذشته قطبیت:مثبت			زمان:گذشته قطبیت:مثبت
	وجه	مانده		وجه		مانده
	وجه	مانده

 

مثال 12
فرد سالم	[ما]	کتاب قصه‌های خودشونو	هر از گاهی	برشون	می‌خوندیم
	فاعل محذوف	متمم	افزودۀ وجهی	افزودۀ حاشیه‌ای	محمول/خبری
	زمان:گذشته قطبیت:مثبت
	وجه	مانده	وجه	مانده

 

با توجه به جدول 4 و کاربرد انواع زمان، میان بیماران اسکیزوفرنیک و افراد سالم از نظر کاربرد زمان‌های گذشته و حال تفاوت معنادار وجود دارد. ولی در مورد زمان آینده، عامل بیمار‌بودن تأثیری در کاربرد این نوع زمان در گفتمان آزمودنی‌های پژوهش نداشته است. نمونه‌هایی از کاربرد زمان گذشته و حال در گفتمان آزمودنی‌های پژوهش در ادامه آمده است:

 

مثال 13
بیمار اسکیزوفرنیک	[آیا]	چنین چیزی	هس؟
	افزودۀ وجهی	فاعل آشکار	محمول/پرسشی بلی-خیر
	زمان:حال/ قطبیت:مثبت		مانده
	وجه

 

مثال 14
بیمار اسکیزوفرنیک	[من]	بعضی تقصیرا [رو]	از چشم خونوادم می‌دیدم
	فاعل محذوف	متمم	محمول/خبری
	زمان:گذشته/قطبیت:مثبت
	وجه	مانده

 

مثال 15
فرد سالم	اونا	بیشتر	وارد	-ن
	فاعل آشکار	افزودۀ حاشیه‌ای	متمم	محمول/خبری
	زمان:حال/قطبیت:مثبت
	وجه	مانده

 

مثال 16
فرد سالم	یه ساعت	من	تو آبادان	پیدو کَردم
	متمم	فاعل آشکار	افزودۀ حاشیه‌ای	محمول/خبری
		زمان:گذشته/قطبیت:مثبت
	مانده	وجه	مانده

 

با توجه به نتایج جدول 4 و کاربرد نقش‌های گفتاری، از‌آنجا‌که مقدار احتمال به‌دست‌آمده از آزمون در نقش‌های گفتاری خبری، پرسشی پرسشواژه‌ای و امری مقداری کمتر از 05/0 می‌باشد، پس میان گفتمان هر دو گروه از نظر نقش‌های گفتاری خبری، پرسشی پرسشواژه‌ای و امری تفاوت معنادار وجود دارد. اما در دیگر نقش‌های گفتاری در میان افراد بیمار و سالم تفاوت معناداری مشاهده نمی‌شود. نمونه‌هایی از این نقش‌های گفتاری در ادامه آمده است.

 

مثال 17
بیمار اسکیزوفرنیک	[تو]	[اینو]	بزار	اونجو
	فاعل محذوف	متمم	محمول/امری	افزودۀ حاشیه‌ای
	زمان:حال/قطبیت:مثبت
	وجه	مانده

 

مثال 18
بیمار اسکیزوفرنیک	نه	اصن	[من]	بیمار	نیسّم
	افزودۀ وجهی	افزودۀ وجهی	فاعل محذوف	متمم	محمول/خبری
	زمان:حال/ قطبیت:منفی
	وجه			مانده

 

مثال 19
بیمار اسکیزوفرنیک	من	چیچی	بگم؟
	فاعل آشکار	متمم	محمول/پرسشی پرسشواژه‌ای
	زمان:حال/قطبیت:مثبت
	وجه	مانده

 

مثال 20
فرد سالم	شبم	معمولاً	مطالعۀ کتاب	[هس]
	افزودۀ حاشیه‌ای	افزودۀ وجهی	فاعل آشکار	محمول/خبری
	مانده	زمان:حال/قطبیت:مثبت		مانده
		وجه

 

مثال 21
فرد سالم	[من]	چیچی [رو]	توضیح بدم؟
	فاعل محذوف	متمم	محمول/پرسشی پرسشواژه‌ای
	زمان:حال/قطبیت:مثبت
	وجه	مانده

 

مثال 22
فرد سالم	[تو]	روزجمعه	برو	امتحان بده
	فاعل محذوف	افزودۀ حاشیه‌ای	نمودنما	محمول/امری
	زمان:حال/قطبیت:مثبت
	وجه	مانده

 

با توجه به نتایج جدول 4، از‌آنجاکه مقدار احتمال به‌دست‌آمده در مورد فاعل آشکار و محذوف، متمم و افزودۀ حاشیه‌ای کمتر از 05/0 است؛ بنابراین، میان گفتمان دو گروه از نظر کاربرد این نقش‌ها تفاوت معنادار وجود دارد و عامل بیمار‌بودن در کاربرد آن‌ها تأثیر داشته است. نمونه‌هایی از این نقش‌ها در ادامه ارائه شده است.

 

مثال 23
بیمار اسکیزوفرنیک	من	خودُمه	خیلی	گناهگار	میدونسّم
	فاعل آشکار	متمم	افزودۀ حاشیه‌ای	متمم	محمول/خبری
	زمان:گذشته/قطبیت:مثبت
	وجه	مانده

 

مثال 24
بیمار اسکیزوفرنیک	[من]	میخواسّم	[که]	[من]	[در] رشتۀ صنعتی	واحدام [رو]	تطبیق انجام بدم
	فاعل محذوف	محمول وجهی/خبری	حرف ربط	فاعل محذوف	افزودۀ حاشیه‌ای	متمم	محمول/خبری
	زمان:گذشته قطبیت:مثبت			زمان:گذشته قطبیت:مثبت
	وجه	مانده		وجه	مانده
	وجه	مانده

 

مثال 25
بیمار اسکیزوفرنیک	مثلاً	[او]	اجازه نَمیده	که	مثلاً	من	باهاشون	هم‌کلام بشم	یا فلان و از ای حرفا
	افزودۀ پیوندی	فاعل محذوف	محمول/خبری	حرف ربط	افزودۀ پیوندی	فاعل آشکار	متمم	محمول/خبری	افزودۀ پیوندی
		زمان:حال قطبیت:منفی				زمان:حال قطبیت:مثبت
		وجه	مانده			وجه	مانده
		وجه	مانده

 

مثال 26
بیمار اسکیزوفرنیک	[من]	خیلی	زجر کشیدم
	فاعل محذوف	افزودۀ حاشیه‌ای	محمول/خبری
	زمان:گذشته/قطبیت:مثبت
	وجه	مانده

 

مثال 27
بیمار اسکیزوفرنیک	[من]	دقیقِ دقیق	نَمیدونم
	فاعل محذوف	افزودۀ وجهی	محمول/خبری
	زمان:حال/ قطبیت:منفی
	وجه		مانده

 

مثال 28
بیمار اسکیزوفرنیک	[من]	بگم	[که]	[شما]	چرا	منو	بردین	اونجو
	فاعل محذوف	محمول/خبری	حرف ربط	فاعل محذوف	افزودۀ حاشیه‌ای	متمم	محمول/پرسشی پرسشواژه‌ای	افزودۀ حاشیه‌ای
	زمان:آینده قطبیت:مثبت			زمان:گذشته قطبیت:مثبت
	وجه	مانده		وجه	مانده
	وجه	مانده

 

مثال 29
فرد سالم	اون	مال کاروان بعدی	شاید	باشه	حالا
	فاعل آشکار	متمم	افزودۀ وجهی	محمول/خبری	افزودۀ پیوندی
	زمان:حال/قطبیت:مثبت
	وجه	مانده	وجه	مانده

 

مثال 30
فرد سالم	و	آدموی که	فردو	میان	از ما	به خوبی	یاد کنن
	حرف ربط	فاعل آشکار	افزودۀ حاشیه‌ای	محمول/خبری	متمم	افزودۀ حاشیه‌ای	محمول/خبری
		زمان:آینده/قطبیت:مثبت
		وجه	مانده		مانده
		وجه			مانده

 

از دیگر مواردی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفت کاربرد بندهای تمام (بندهای کامل+ بندهای کهین مانند سلام، خداحافظ و غیره) و ناتمام (بندهای ناقص) در گفتمان آزمودنی‌ها بود (جدول 5). با توجه به داده‌های موجود در جدول 6 در مورد کاربرد این بندها، از‌آنجا‌که مقدار احتمال به‌دست‌آمده کمتر از 05/0 می‌باشد، بنابراین، میان گفتمان دو گروه آزمودنی از نظر کاربرد انواع بند تفاوت معنادار وجود دارد.

 

جدول 5- فراوانی رخداد انواع بند در گفتمان بیماران اسکیزوفرنیک و گروه کنترل سالم

Table 5- The frequency of clauses in the discourse of the healthy control group

گروه بیماران اسکیزوفرنیک			گروه کنترل سالم
نوع بند	تعداد	درصد	نوع بند	تعداد	درصد
بند تمام	17045	05/94	بند تمام	8787	91/95
بند ناتمام	1077	94/5	بند ناتمام	374	08/4
مجموع	18122	100	مجموع	9161	100

 

جدول 6- مقایسۀ کاربرد انواع بند در گفتمان بیماران اسکیزوفرنیک و گروه کنترل سالم

Table 6- Comparison of the use of clauses in the discourse of the schizophrenic patients and the healthy control group

معیار (بند)	گروه	تعداد	میانگین رتبه	مجموع رتبه	Mann-Whitney U	مقداراحتمال
بند تمام	سالم	11	23/7	50/79	50/13	002/0
	بیمار	11	77/15	50/173
بند ناتمام	سالم	11	23/7	50/79	50/13	002/0
	بیمار	11	77/15	50/173

 

نمونه‌هایی از کاربرد بند ناتمام («*...») در گفتمان آزمودنی‌های اسکیزوفرنیک در ادامه آمده است:

مثال 31: [من] ببینم [که اونا]  فردا منو*... [اونا] فردا الکی بحث اینو بیارن که من ترخیص بشم

مثال 32: [من] میدیدم [که] اونا اونجو هسّن و اینا، بعد من* ... اونام دخترن

مثال 33: چونکه [من] دارم* ... [من] الان تو بیمارستان اعصاب و روانم

مثال 34: تا حدّیَم که [من] تونُسَّم [من] حجابُمه*... حالو [تو] نگوی حالام نکن که [من]  بهم ریخته هسّم و اینا

مثال 35: چار تا دختر از شوورش دارَه مادرُم، سه تاش*...، یه زنِ*...، یکیش زنِ هموطنوی ما شدن همشهری ما

مثال 36: حالو وسیله هم بَرَم* ... ، وسیله هم خو [تو] میدونی [که] [وسیله] چیه؟ وسیله یعنی همی نقلیه و اینا ماشین و اینا

مثال 37: [اونا]  جدا میشن، مثه اینه که عضلۀ بدن من *... گهگاهی که ااا  فقط *...، ای قرصایی که [من]  می‌خورم سرُم بعضی وقتا تِکون میخوره، بخاطر همین هیپنوتیزمُم که میخواد انگار برطرف بشه

مثال 38: اونام بازم میتونه [که] در عرض یک روز* ...، یه بارم [من] رفتم حمام یه نفر دیگه متوجه شده بود

 

5. بحث و نتیجه‌گیری

هدف پژوهش حاضر مقایسۀ نقش‌های متعلق به فرانقش بینافردی در گفتمان بیماران اسکیزوفرنیک و گروه کنترل سالم بود. پرسشی که در این پژوهش مطرح شد عبارت بود از اینکه «چه تفاوتی میان گفتمان بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی و گروه کنترل سالم از نظر کاربرد نقش­های متعلق به فرانقش بینافردی وجود دارد؟». داده‌های‌های گردآوری‌شده از 11 فرد مبتلا به اسکیزوفرنی و 11 فرد سالم به‌عنوان گروه کنترل با استفاده از دستور نقشگرای نظام‌بنیاد هلیدی مقایسه شدند. نتایج نشان دادند که میان گفتمان دو گروه آزمودنی از نظر کاربرد بند مثبت و منفی، افزودۀ وجهی و محمول وجهی، زمان گذشته و حال، نقش‌های گفتاری خبری، پرسشی پرسشواژه‌ای و امری، فاعل آشکار و محذوف، متمم و افزودۀ حاشیه‌ای تفاوت معنادار وجود داشت، اما در کاربرد زمان آینده و بند پرسشی بلی/خیر و پیشنهادی تفاوت معناداری میان دو گروه آزمودنی یافت نشد.

با توجه به داده‌های مربوط به قطبیت، درصد بندهای منفی در بیماران (78. 11٪) بیشتر از افراد سالم (66.9٪) بود. این امر همسو با پژوهش‌های مارتینز (2006؛ 2008) و کوهن (2011) می‌تواند به نگرش‌های منفی بیماران نسبت به خود، دیگران و جهان نسبت داده شود. بیماران جهان و دیگران را در تقابل با خود می‌بینند (مثال 1، 2، 14، 25، 26)، خود را ناتوان در تصمیم‌گیری می‌دانند (مثال 5)، نگرشی منفعل و دید منفی به زندگی (مثال 2، 4، 9) در آنها مشاهده می‌شود. بنابراین، احتمال استفاده از واژه‌های منفی و نیز بندهای منفی در آنها بیشتر می‌شود. در این پژوهش، بیماران اسکیزوفرنیک از زبان غیرقطعی بیشتری نسبت به افراد سالم استفاده کردند و درکاربرد وجه‌نمایی میان دو گروه آزمودنی تفاوت معنادار یافت شد. هم‌راستا با پژوهش کوهن (2011)، استفادۀ مکرر از وجه‌نمایی تداوم اطلاعات گزاره‌ای و روانی گفتگو را با مشکل مواجه می‌کند. در نتیجه، ارتباط با دیگران دشوار می‌شود، زیرا شنونده ممکن است در تفسیر موقعیت بینافردی و توالی گزاره‌ها با شکست مواجه شود. بنابراین، استفادۀ غیرطبیعی از وجه‌نمایی سبب ناتوانی بیماران در ایجاد و حفظ موقعیت و روابط بینافردی و هماهنگ‌کردن تعامل اجتماعی می‌شود. این رفتارهای زبانی غیرطبیعی شاهدی بر نقص گفتمانی در اسکیزوفرنی است و دال بر تردید و عدم اطمینان نسبت به وقایع و جهان و عدم استقلال فرد است (مثال 8، 9، 10، 27، 18). در مورد زمانداری، بیماران درصد بیشتری زمان گذشته نسبت به افراد سالم استفاده کردند، زیرا آن‌ها بیشتر بحث‌ها را به اتفاقات و رویدادهای گذشته ربط و بسط می‌دادند (مثال 1، 9، 10). همچنین، دیدگاه‌های آن‌ها نسبت به دیگران و وقایع و جهان ممکن است بر کاربرد انواع زمان در گفتگوهایشان تأثیرگذار بوده باشد (مثال 14، 26). در مورد نقش‌های گفتاری، در بندهای خبری، پرسشی پرسشواژه‌ای و امری میان بیماران تفاوت معنادار یافت شد. دلیل این امر بافت گفتگو و نوع گفتمانی بود که آزمودنی‌ها در آن شرکت داشتند، یعنی گفتگو. همچنین، بیماران از بند پرسشی پرسشواژه‌ای بیشتری نسبت به افراد سالم استفاده کرده بودند که این امر دال بر این که بیمار دنبال اطلاعات بیشتر در مورد خود، موقعیت خود و موضوع بوده و علت آن نیز موضعی است که وی برای خودش قائل است و خود را در موقعیتی می‌بیند که چرا این وقایع برای وی رخ داده است (مثال 19، 28). اما افراد سالم موقعیت خود را تثبیت‌شده می‌دانند و سؤالات بلی/خیر بیشتری می‌پرسیدند تا تأیید بگیرند. پژوهش حاضر همسو با پژوهش زیسیس^[60] (2015) و ون شوپن و همکاران^[61] (2019) نشان می‌دهد که بیماران اسکیزوفرنیک در مدیریت مرزهای بین خویشتن، جهان هستی و دیگران با مشکل روبرو هستند. با توجه به داده‌های مربوط به فاعل، درصد فاعل محذوف در بیماران بیشتر از گروه کنترل بود. یکی از دلایل وجود  فاعل محذوف در بند می‌تواند ضمیرانداز‌بودن زبان فارسی باشد، اما، بسامد بالای حذف فاعل و متمم سبب ایجاد اختلال در گفتمان می‌شود. موارد بسیار فاعل محذوف و متمم محذوف بیانگر عدم توجه بیماران به نیاز شنونده و بافت گفتگو است و همین بی‌توجهی به نیازهای شنونده از دلایل تولید گفتمانی است که از نظر مخاطب مشکل‌دار تلقی شده و درک آن دشوار است (مثال 1، 8، 18، 25). تعداد بیشتر افزودۀ حاشیه‌ای و متمم در گفتار بیماران نسبت به افراد سالم را نیز می‌توان به این امر نسبت داد که در گفتمان بیماران صراحت در پاسخ‌دهی کمتر است و آنها درگیر بیان حوادث جنبی می‌شوند که خودبخود به طولانی‌شدن کلام می‌انجامد. بنابر مطالعات پیشین، حشو، تکرار و زیادگویی از ویژگی‌های گفتمان بیماران اسکیزوفرنیک هستند ( Salomé et al., 2002 ; Dolbneva, 2016 ). بیماران برای موجه نشان‌دادن حرف خود و تقویت آن ادله‌هایی می‌آورند و این امر سبب تکرار بیش از حد در گفتمان و طولانی‌شدن آن و پراکنده‌گویی می‌شود. درنتیجه، پاسخ اصلی لابه‌لای این مجموعه پاره‌گفت‌ها گم می‌شود و تکرار و شرح و بسط بیش از حد بر تعداد بند، محمول، متمم و غیره تأثیر می‌گذارد. به همین دلیل در این پژوهش، حجم گفتار به‌دست‌آمده از بیماران بیشتر از افراد سالم بود (تعداد بند در افراد سالم: 8353 و تعداد بند در بیماران اسکیزوفرنیک: 16118). از دیگر نتایجی که در این پژوهش یافت شد میزان بیشتر بندهای ناتمام یا رهاشده در گفتمان بیماران اسکیزوفرنیک بود، یعنی بندهایی که وجه یا مانده در آن‌ها وجود ندارد یا ناقص بیان شده و بند رها شده است. می‌توان گفت یکی از دلایل نقایص گفتمان در بیماران اسکیزوفرنیک همین بندهای ناتمام هستند که با واژه‌ها و عبارت‌های ناتمام دست‌ به‌ دست هم داده و منجر به گفتمانی متفاوت در بیماران اسکیزوفرنیک و افراد سالم می‌شوند. زیرا درک سخنان آنها برای شنونده دشوار می‌شود (مثال 31-38). همسو با پژوهش کوهن (2011) بیماران گفتمان را با دقت پایین و اصلاح مکرر ارزیابی‌های مثبت تولید می‌کنند که نشان‌دهندۀ فقدان تعهد آن‌ها به ارزیابی‌هایشان است.

بنابر داده‌های این پژوهش، رویکرد دستور نقشگرای نظام‌بنیاد برای بررسی زبان بیماران اسکیزوفرنیک و افراد سالم بسیار خوب عمل کرد و رویکردی مناسب است. زبان‌شناسی نقشگرای نظام‌بنیاد دقت نظری و نظام‌مندی روش‌شناختی را برای برخورد با جنبه‌های کلان و خرد زبان در بافت اجتماعی فراهم می‌کند (Ball et al., 2008). به گفتۀ کلیبی و بن رجب (2016: 730) نظریۀ زبان‌شناسی نقشگرای نظام‌بنیاد با ارائۀ تمرکز معنایی و دستوری یکپارچه بر زبان، روشی متفاوت برای بررسی زبان و به‌ویژه اختلال گفتار و اختلال زبان ارائه می‌دهد. با توجه به داده‌های حاصل از این پژوهش، گفته‌های فوق در مورد دستور نقشگرای نظام‌بنیاد تأیید می‌شود.

از محدودیت‌های انجام این پژوهش، دریافت مجوز برای مراجعه به بیمارستان­های اعصاب‌ و‌ روان بود. همچنین، تعداد بیماران اسکیزوفرنیک بستری در بیمارستان‌ها زیاد نبود تا بتوان از تعداد بالایی آزمودنی‌ داده جمع‌آوری کرد. معیارهای ورود و خروج در پژوهش نیز یافتن بیمارانی که با معیارهای مطالعه هماهنگ باشند را سخت‌تر می‌کرد. عدم همکاری برخی از بیماران یا ترخیص آنها از بیمارستان نیز از محدودیت‌های دیگر این پژوهش بود. پیشنهاد می‌شود تا داده‌های دیگری از بیماران اسکیزوفرنیک با این رویکرد مورد بررسی قرار گیرد. همچنین، پیشنهاد می‌شود تا گفتمان بیماران اسکیزوفرنیک با دیگر بیماران روانی مانند اختلال دوقطبی و افسردگی در چارچوب دستور نقشگرای نظام‌بنیاد هلیدی بررسی گردد و همچنین، گفتمان نوشتاری و گفتاری بیماران اسکیزوفرنیک در این چارچوب مقایسه شود.

 

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

 

سپاسگزاری

از بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی بیمارستان‌های ابن‌سینا، حافظ و استاد محرری شیراز و تمامی افرادی که در این پژوهش ما را یاری دادند، سپاسگزاریم.

 

[1] Crystal & Varley

[2] reality relationships

[3] self-demarcation problems

[4] losing one’s self

[5] Crow

[6] positive

[7] negative

[8] اصطلاح اسکیزوفرنی مثبت و اسکیزوفرنی منفی با توجه به نشانه‌هایی ارائه شده است که بیماران بروز می‌دهند و مفهوم این نیست که اسکیزوفرنی مثبت، خوب است و اسکیزوفرنی منفی، بد است.

[9] frequent hesitations

[10] coherence

[11] cohesion

[12] communicative-pragmatic ability

[13] formal

[14] functional

[15] cognitive

[16] Systemic Functional Grammar

[17] Michael Alexander Kirkwood Halliday

[18] Firth

[19] text as an artifact

[20] text as a specimen

[21] context

[22] field

[23] tenor

[24] mode

[25] stratum of semantics

[26] stratum of lexico-grammar

[27] stratum of phonology and phonetics

[28] clause

[29] ideational metafunction

[30] interpersonal metafunction

[31] textual metafunction

[32] exchange

[33] giving & demanding

[34] mood

[35] residue

[36] predicator

[37] adjunct

[38] complement

[39] Abu-Akel

[40] communicative deficits

[41] Hebephrenic

[42] speech functions

[43] Martins

[44] emptying of meaning

[45] Martins

[46] representation of reality

[47] Cohen

[48] speech function

[49] appraisal

[50] Bartolucci & Fine

[51] Pratiwi & Rahmah

[52] transitivity system

[53] A Beautiful Mind

[54] John Nash

[55] Badash

[56] Western Aphasia Battery (WAB)

[57] Boston Diagnostic Aphasia Examination

[58] Mercer Mayer

[59] Mann-Whitney U

[60] Zissis 

[61] Van Schuppen et al.

تعداد مشاهده مقاله: 422

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 201