راهبردهای توانمندسازی زیستمحیطی در سکونتگاه های انسانی (مطالعۀ شهرستان دلفان، استان لرستان)

مقدمه

برای کمک به حفظ محیط زیست، بیشتر کشورهای دنیا کنوانسیون‌های متعدّد بین‌المللی را از‌جمله کنوانسیون وین دربارۀ حفاظت از لایۀ ازون (Vienna Convention for theProtectionoftheOzone Layer) (1987)، کنوانسیون تغییرات آب‌و‌هوا (United Nations FrameworkConvention On Climate Change) (1992)، پروتکل کیوتو (Kyoto Protocol) (1997) و کنوانسیون تغییرات اقلیمی پاریس (Paris climate change agreement) (2015) را تأیید کرده‌اند (پورهاشمی و همکاران، 1399، ص. 173). سازمان ملل در یکی از مؤثرترین بازه‌های زمانی سیاست‌گذاری زیست‌محیطی در‌مقیاس جهانی (سال 1971) درس گروهی را دربارۀ محیط ‌زیست و توسعه در شهر فولکس سوئیس برگزار کرد. در این اجلاس ریشۀ مسائل زیست‌محیطی در فقر و صنعتی‌شدن شناخته شد. این موضوع در اجلاس استکهلم سوئد در سال 1972 نیز دنبال شد. سرانجام، در سال 1987 کمیسیون برانت‌لند دغدغۀ محیط ‌زیست را با مفهوم توسعۀ پایدار در‌هم آمیخت (محمدی آشنانی و همکاران، 1387، ص. 82). سازمان ملل متحد (UNEP: United Nations Environment Programme) با همۀ ضوابط بین‌المللی و تلاش‌های دفتر برنامه‌ریزی محیط زیست جهان نه‌تنها در سالیان گذشته قادر به کاهش اثر‌های مخرب انسانی بر محیط زیست نبوده است، مولّد مسائل حاد جدیدی از‌قبیل تشدید آلودگی هوا، آلودگی رودخانه‌ها و دریاها، انقراض گونه‌های گیاهی و جانوری و در‌نهایت، چالش فراگیر گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی (Global Warming and Climate Change) نیز بوده است (مخدوم، 1387، ص. 68). نگاهی به وضعیت محیط زیست در دهه‌های اخیر نشان می‌دهد که فعالیت‌های انسانی مؤثرترین و مهم‌ترین علل تغییرات زیست‌محیطی است که ضمن ایجاد تغییرات مفید و مناسب موجبات تخریب را فراهم می‌آورد (فرهمند و همکاران، 1393، ص. 109؛ پناهنده و همکاران، 1389، ص. 88). با وجود این هر‌چند تک‌تک افراد جامعه (به شکل فردی و جمعی) با محیط اطراف خود تعامل دارند، مدت‌هاست که انسان با نام پیشرفت به دست تکنولوژی تعامل میان خود و طبیعت را به تعارض تبدیل کرده است (یمینی و جعفری‌نیا، 1402، ص. 74؛ شاهنوشی و عبداللهی، 1386، ص. 17). این تعرض سبب به وجود آمدن بحران‌ها و مخاطرات فراگیر زیست‌محیطی شده است. این مخاطرات آن‌چنان گسترده شده است که امروزه هرچند ظاهری غیرامنیتی دارد و فقط به‌صورت تهدیداتی طبیعی جلوه می‌کند، در عمل امنیت جامعه و در‌نتیجه امنیت ملی و بین‌المللی را به خطر انداخته است؛ به‌طوری که گاهی آثار و تبعات چشمگیرتری از جنگ‌ها را به همراه آورده است و می‌آورد (لطفی و همکاران، 1390، ص. 121). در این ‌بین، منطقه‌های روستایی برای تأمین معیشت و نیازهای خود وابستگی فراوانی به منابع طبیعی دارند؛ بنابراین پایداری زیست‌محیطی این منطقه‌ها در تحقق هدف‌های توسعۀ ملی برای مقابله با بیابان‌زایی و خطرهای ناشی از خشکسالی‌ها، مقابله با فرسایش و تخریب خاک، حفظ و نگهداری منابع طبیعی و نیز خرده‌اقلیم‌ها حائز اهمیت است (فیروز‌آبادی و دلارام، 1391، ص. 99). این در‌حالی است که مشکلات زیست‌محیطی روستاها در کشورهای ‌توسعه‌یافته ناشی از رشد گسترده و لجام‌گسیخته‌ای است که موجب تخریب محیط ‌زیست شده و در کشورهای درحال ‌توسعه ناشی از افزایش جمعیت و درنتیجه، بهره‌برداری بیش از ظرفیت از زمین و منابع آن است (رئیسی، 1387، ص. 112).

نگاهی بر وضعیت محیط ‌زیست روستایی ایران در دو دهۀ گذشته نشان می‌دهد که اثر‌های مخرب انسانی نه‌‌تنها بر محیط‌زیست کاهش نیافته، روند رو به تزاید دست‌اندازی به منابع محیطی چالش‌هایی نوینی را بسترساز بوده است (رحمتی، 1391، ص. 16).

رویکرد توانمندسازی زیست‌محیطی مبتنی بر مشارکت شهروندی است. در این رویکرد شهروندان در فرآیند توانمندسازی می‌توانند قدرت لازم را برای ایجاد تغییرات مثبت در محیط زیست خود کسب کنند. در‌واقع، اهمیت و ضرورت توانمندسازی زیست‌محیطی جوامع بومی و نقش مشارکتی در امور روستا با سهیم‌شدن مردم در قدرت (رحمانپور، 1381، ص. 14-18)، افزایش سطح آگاهی‌های محیطی، ایجاد حس مسئولیت اجتماعی و تعلق به جامعه، بهبود و کیفیت طرح‌ها و برنامه‌های محیطی، پذیرش طرح‌ها و برنامه‌ها ازسوی مردم، عدم تمرکز برنامه‌ریزی، بازآموزی برنامه‌ریزان و دستیابی مدیریت خوب و جوامع روستایی است. دربارۀ این مقوله یکی از پیش‌فرض‌های اساسی در مطالعات محیط زیست این است که بسیاری از مشکلات زیست‌محیطی را می‎توان با افزایش توانمندسازی جوامع بومی و ارتقا آگاهی عمومی دربارۀ محیط زیست برطرف کرد (صالحی و لقمان، 1390، ص. 159-173). به عبارت دیگر، اعتقاد بر این است که آگاهی زیست‌محیطی کلید حل بسیاری از مشکلات زیست‌محیطی است (Barr, 2003, p. 228). کسب آگاهی و ارتقای توانمندسازی زیست‌محیطی نخستین گام در راه پایداری و شرط و بقای آیندۀ بشریت است که در این میان، آگاهی زیست‌محیطی، توانایی فهم شناخت محیط زیست و زندگی‌کردن بر‌پایۀ آنهاست. در این میان، شهروندان مهم‌ترین و پویاترین رکن هر جامعه هستند که لازم است در امور مختلف مشارکت داده شوند. در‌واقع، مشارکت مردم و توانمند‌کردن جوامع بومی در برنامه‌ریزی زیست‌محیطی را می‌توان نگرشی واقع‌بینانه در برخورد با نارسایی‌های ناشی از برنامه‌های بالا به پایین تلقی کرد (شریفی‌نیا، 1389، ص. 15-29). این باب از توانمندسازی محیطی به‌دنبال تأکید بر ابعاد مشارکتی در برنامه‌های توسعه بوده و به‌عنوان بستر تحقق سایر ابعاد توسعۀ روستا لحاظ شده است. زیرا وقتی جمعیت روستا احساس کند که در جامعه غیر از تکلیف، حق هم دارد و مشارکت یکی از حقوق ملهم اوست و از تکالیف روستایی نیست، در چنین موقعیتی می‌کوشد، بار تکالیف و مسئولیت‌های خود را داوطلبانه انجام دهد.

شهرستان دلفان یکی از شهرستان‌های استان لرستان و شامل سه بخش، 10 دهستان و 532 روستاست که 96 روستای آن خالی از سکنه است. دهستان میربگ جنوبی یکی از 10 دهستان شهرستان دلفان با 5817 نفر جمعیت و 1664 خانوار است که در بخش مرکزی این شهرستان واقع شده است. این دهستان 43 روستا دارد که 40 روستای آن آباد و 3 روستای آن خالی از سکنه است (مرکز آمار ایران، 1395). از مشکلات زیست‌محیطی جوامع روستایی این محدوده می‌توان به تغییرات آب‌و‌هوایی و استفادۀ ناپایدار از منابع آب، تخریب خاک‌ها و استفادۀ بی‌رویه از مواد شیمیایی در کشاورزی، کاهش تنوع زیستی، مهاجرت ناپایدار[1]، دسترسی‌نداشتن به خدمات اساسی در روستاها اشاره کرد. در این راستا، توانمندسازی زیست‌محیطی جوامع محلی به‌عنوان یکی از راهبردهای کارآمد برای حفاظت محیط ‌زیست در محیط‌های روستایی و در مقیاس جهانی است (ذاکریان و همکاران، 1392، ص. 292-315) که موجب تغییراتی در رفتار زیست‌محیطی روستاییان می‌شود و به‌طور مستقیم بر کنش مقابل روستانشینان و محیط زیست اثرگذار خواهد بود. در پژوهش حاضر ضمن تبیین مفهومی توانمندسازی زیست‌محیطی، شاخص‌های اثرگذار استخراج و اولویت‌بندی شده و بر این اساس، راهبردهای اساسی در توانمند‌سازی زیست‌محیطی در قلمرو مطالعه ارائه شده است.

مبانی نظری پژوهش

توسعه و حفاظت زیست‌محیطی

توسعۀ پایدار به‌عنوان یک الگوی توسعه تمرکز خود را بر عوامل اجتماعی، اقتصادی و محیطی می‌گذارد و بر مسیر تحول مثبت تأکید دارد (Mensah, 2019, p. 5). پیاده‌سازی مدل‌های رشد و توسعه در سالیان متمادی ناکامی‌های بسیاری داشته است و سهم عدم بهره‌مندی جوامع روستایی از رشد و توسعه در این جریان شاید بیش از سایر اقشار است. شرایط محیطی و انسانی در روستاها منجر به انزوا و عدم بهره‌مندی از رشد و توسعه شده است. مهم‌ترین نمود این مسئله در فرآیندهای ضد توسعه مانند چالش‌های زیست‌محیطی، تنش آبی، جنگل‌زدایی و تغییرات عمدۀ کاربری‌های زراعی-باغی است (دری سده، 1399، ص. 7). اقدام‌های حفاظت زیست‌محیطی در حقیقت پاسخگویی به مخاطرات زیست‌بوم در مقیاس جهانی است.

حفاظت از محیط‌ زیست به همان اندازه که وظیفۀ دولت‌هاست، نیازمند مشارکت آگاهانه و فعّالانۀ شهروندان[2] است (مشهدی، 1396، ص. 64). در این بین، روستاییان برای ایفای نقش جدّی و مؤثر در‌زمینۀ حفاظت از محیط ‌زیست لازم است توانمندی و آگاهی زیست‌محیطی لازم را داشته باشند (سجاسی قیداری و جلالی، 1397، ص. 30؛ عزمی و مطیعی لنگرودی، 1390، ص. 101-115). توجه به جوامع بومی و دانش آنها در محیط‌ زیست یکی از راه‌های مؤثر برای ارتقای توانمندی روستاییان است که تأثیر چشمگیری بر تقویت فرهنگ حفاظت از محیط ‌زیست دارد. در این بین، مشارکت روستاییان می‌تواند نقش بسزایی در حفظ و حمایت از محیط ‌زیست نواحی روستایی داشته باشد (وسکوئی اشکوری و لاهیجانیان، 1385، ص. 88).

بر‌اساس مادۀ یک قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست ایران حفاظت محیط زیست عبارت است از پیشگیری و ممانعت از هر نوع آلودگی و اقدام مخربی که موجب بر‌هم‌خوردن تعادل و تناسب محیط زیست می‌شود (Abu Samah & Aref, 2009, p. 47-50). همچنین، کلیۀ امور مربوط به جانوران و حتی‌ آبزیان آب‌های داخلی از موارد مشمول این قانون است (قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست، 1353). به‌عبارتی، منظور از حفاظت محیط زیست، استفاده‌نکردن از منابع طبیعی نیست، بلکه منظور فرآیند استفادۀ بهینه از منابع موجود بر طبق مؤلفه‌های اصلی توسعۀ پایدار است (لطفی و همکاران، 1390، ص. 121). در این راستا، حفاظت از محیط زیست روستایی و استفادۀ بهینه از آن به‌عنوان یکی از هدف‌های توسعۀ پایدار مورد توجه قرار می‌گیرد. حال آنکه مشارکت‌طلبی زیست محیطی از مردم، خود فرآیندی زمانبر و نیازمند آگاه‌سازی و توانمندسازی شهروندان است.

توانمند سازی زیست‌محیطی، مفاهیم و رویکردها

کشورهای عضو OECD پاردایم جدید سیاست روستایی را در سال 2006 تصویب کردند. این پاردایم یک چارچوب مفهومی را ارائه می‌دهد و سیاست روستایی را به‌عنوان یک استراتژی سرمایه‌گذاری برای تقویت رقابت در منطقه‌های روستایی معرفی می‌کند. این پارادایم جدید بهبود زندگی ساکنان روستا را با تمرکز بر رویکرد مردم‌محور بهبود می‌بخشد. در یکی از سیاست‌های جدید توسعه الگوی نوآورانه‌ای از توسعۀ روستایی معرفی می‌شود که در آن بر اصل توانمندسازی ساکنان روستا تمرکز شده است (دری سده، 1399، ص. 8).

راهبرد توانمندسازی به‌معنای اعطای قدرت یا اختیار است. به بیانی، توانمندسازی معادل لاتین Empowerment به‌معنای کسب قدرت یا واگذاری و محول‌کردن انجام‌دادن‌ کاری خاص برای هدف مشخص است (Mubashir, 1991, p. 99). توانمندسازی جامعه به‌جای اقدام فردی به مشارکت و اقدام جمعی اعضای جامعه نیاز دارد (Ahmad & Abu Talib, 2015, p. 828; Khalid et al., 2019, p. 3)

توانمندسازی به‌عنوان عامل فعّال‎ساز اعتماد به نفس و به قدرت رسیدن افراد یا گروه‌هایی تعریف می‌شود که محروم شناخته شده‌اند تا افراد و گروه‌ها بتوانند کنترل بیشتری بر زندگی خود اعمال و سپس برای دستیابی به عدالت اجتماعی تلاش کنند (Scheyvens & van der Watt, 2021). بر این مبنا، توانمندسازی عبارت است از دسترسی به ابزارها و امکاناتی که با استفاده از آنها افراد بتوانند سرنوشت خود را تعیین کنند و به پیش ببرند . دو عامل مهم در توانمندسازی وجود دارد: یکی عوامل بیرونی، یعنی گروه‌های تسهیلگر و آموزش‌دهنده و دیگری عوامل درونی که به‌صورت خودجوش درون جامعه شکل می‌گیرد (Winkler & Zimmermann, 2015, p. 47).

توانمندسازی از دیرباز به‌عنوان یک راهکار عملی برای مرمت بافت‌های مسئله‌دار شهری مورد استفاده قرار گرفته است. این مفهوم با گذار زمان تکامل یافته است. شیونز[3] به ابعاد اجتماعی، اقتصادی و ادارکی، کونجورامان[4] به بعد فرهنگی، فریدمن[5] بُعد سیاسی و سو[6] به بعد آموزشی توانمندسازی پرداخته است. وینکلر[7] توانمندسازی را در‌حوزۀ زیست‌محیطی و گردشگری مطرح کرده است. همچنین در‌ زمینۀ زیست‌محیطی یکی از رویکردهای کارا برای حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی، تواناسازی مردم محلی برای مشارکت فعّال و آگاهانه در حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی است (نقل در رمضانی قوام آبادی، 1391، ص. 233-257). به‌عبارتی، مشارکت شهروندان از عوامل کلیدی آموزش و توانمندسازی زیست‌محیطی است.‌ بر این اساس، توانایی افراد و جوامع برای دسترسی، استفاده و حفظ منابع طبیعی در راستای پایداری است. بر این اساس، محققان در مطالعات توانا‌سازی و آگاه‌سازی شهروندان را برای احساس مسئولیت‌های زیست‌محیطی توانمند‌سازی زیست‌محیطی می‌گویند. مطالعات نشان داده است که مهم‌ترین پیش‌نیاز‌های توانمند‌سازی زیست‌محیطی جوامع عبارت است از: ترویج دانش زیست‌محیطی، آگاه‌سازی شهروندان (Zimmermann, 2015, p. 13)، آموزش شهروندی، قانون‌گذاری و تأکید بر ضمانت اجرایی قوانین زیست‌محیطی (Khalid et al., 2019, p. 3)، توسعۀ فناوری‌های سازگار با محیط زیست، فعّال‌سازی تشکّل‌های محیط زیستی. شکل یک مدل مفهومی پژوهش با‌توجه به سوابق تئوریک، هدف‌ها و شاخص‌های منتخب در پژوهش حاضر ترسیم شده است.

شکل 1: مدل مفهومی پژوهش (منبع نگارنده، 1402)

Fig 1: Conseptual model of the research

پیشینۀ پژوهش

در سال های اخیر با‌توجه به فراگیر‌شدن چالش‌های جهانی محیط زیست راهبردهای حل مسئله با تأکید بر مشارکت شهروندی در مسائل محیط زیست در اولویت سیاست‌گذاران جهانی قرار گرفته است؛ از این رو حوزۀ مطالعات توانمندسازی زیست‌محیطی باوجود نو‌بودن، اقبال چشمگیری در‌میان متخصصان رشته‌های مرتبط یافته است. در‌ادامه، مهم‌ترین مطالعات هم‌راستا با پژوهش حاضر در جدول 1 ذکر شده است.

جدول 1: مهم‌ترین سوابق ملی و بین‌المللی مطالعه دربارۀ توانمندسازی زیست‌محیطی جوامع

Table 1: The most important national and international study records regarding the environmental empowerment of communities

منبع: نگارنده،1402

معرفی محدودۀ مطالعه

دهستان میربگ جنوبی در شهرستان دلفان، استان لرستان قرار دارد. جمعیت این دهستان بالغ بر 5817 نفر و 1664 خانوار است که در بخش مرکزی این شهرستان واقع شده است. این دهستان 43 روستا دارد که 40 روستای آن سکنه‌دار و3 روستای آن خالی از سکنه است. قلمرو اصلی مطالعه پنج روستای میربگ، ملک‌آباد، میرزا‌ آباد، دم باغ و مله‌خان است که بر‌اساس تعداد جمعیت، موقعیت مکانی، عملکرد و ویژگی‌های اکولوژیک روستا انتخاب شده است.

جدول 2: ویژگی‌های جمعیتی روستاهای مطالعه‌شده

Table 2: Demographic characteristics of the studied villages

منبع: مرکز آمار ایران، 1395

شکل 2: قلمرو مطالعه (منبع: استانداری لرستان، 1402)

Fig 1: The research area

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر به لحاظ هدف و با‌توجه به ماهیت تبیینی خود جزئی از پژوهش‌های بنیادی با رویکرد اکتشافی و از‌نظر روش‌شناسی، جزء پژوهش‌های توصیفی-تحلیلی است. روش گردآوری اطلاعات به‌صورت ترکیبی کتابخانه‌ای و پیمایشی و مبتنی بر ابزار پرسشنامه است. با‌توجه به ماهیت پژوهش 365 خانوار منتخب (بر‌اساس آمار ارائه‌شده در جدول 2)، از پنج روستای میربگ (118 پرسشنامه)، ملک‌آباد (30 پرسشنامه)، میرزا آباد (110 پرسشنامه)، دم باغ (24 پرسشنامه)، مله‌خان (83 پرسشنامه) انتخاب و با‌توجه به جامعۀ آماری پژوهش از آنها سؤال پرسیده شد. روایی ابزار پژوهش با ارزشیابی پرسشنامه انجام و پایایی آن با آزمون آلفای کرونباخ در‌سطح (901/0) محاسبه شده است.

فرآیند خطی انجام‌دادن پژوهش در قالب پنج مرحله به‌صورت زیر بوده است:

مرحلۀ اول: تبیین چارچوب مفهومی توانمندسازی زیست‌محیطی به‌عنوان مفهومی جوان در مطالعات محیطی؛

مرحلۀ دوم: استخراج شاخص و گویه‌های مؤثر در چارچوب توانمندسازی زیست‌محیطی با استفاده از مطالعۀ سوابق، ابزار مصاحبه و روش دلفی با نظرسنجی از گروه‌های متخصص دانشگاهی و مدیریتی در قالب پرسشنامه‌های باز؛

مرحلۀ سوم: استخراج گویه‌های نهایی توانمندسازی زیست‌محیطی با در نظر گرفتن اکولوژی قلمرو مطالعه و تهیۀ بانک داده‌موضوعی در محیط نرم‌افزار Spss؛

مرحلۀ چهارم: تعیین ارزش نسبی عناصر طبیعی اکوسیستم منطقه با ارزیابی و استخراج آمار توصیفی از پرسشنامۀ باز؛

مرحلۀ پنجم: وزن‌بخشی، تلفیق و مدل‌سازی شاخص‌های منتحب مؤثر در روند توانمندسازی زیست‌محیطی برای تعیین شاخص‌های اولویت‌دار در مدل ترکیبی ANP-DEMATLE.

در مدل ترکیبی ANP-DEMATLE برای حل مسائل شبکه‌ای و محاسبۀ وزن نسبی معیارها با استفاده از روش مرسوم ANP، سطح وابستگی میان معیارها به‌صورت ارزش‌های متقابل (دوطرفه) در‌نظر گرفته شده است؛ درحالی ‌که در روش دیماتل سطح وابستگی میان معیارها ارزش‌های متقابل نخواهد داشت و این نکته به آنچه در دنیای واقعی وجود دارد، نزدیک‌تر است. در پژوهش حاضر برای رفع این نقص که در مدل ANP وجود دارد، از ماتریس روابط کلی (ماتریس T) در مدل دیماتل استفاده شده است.

یافته‌‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل

مدل ساختاری ANP-DEMATLE برای توانمندسازی زیست‌محیطی

مرحلۀ اول: استخراج شاخص‌های توانمند‌سازی زیست‌محیطی

شاخص‌های منتخب توانمندسازی زیست‌محیطی مطابق با آنچه پیشتر گفته شد، در قالب 25 شاخص استخراج شد که با‌توجه به هم‌پوشانی موجود و منطبق‌نبودن با شرایط قلمرو مطالعه در‌نهایت، 16 شاخص به‌عنوان شاخص‌های نهایی مطالعه برگزیده شد. در‌ادامه، برای تسهیل در تحلیل، شاخص‌های شانزده‌گانه مطابق با جدول (3) کد‌گذاری شد.

جدول 3: شاخص‌ها منتخب پژوهش

Table 3: Research indicators and variables

منبع: محاسبه‌های نگارنده، 1401

مرحلۀ دوم: ساخت ماتریس تأثیرگذاری کلی ( ) و NRM

در این مرحله با استفاده از روش دیماتل، ماتریس  پس از تعیین حد آستانه برای ماتریس روابط کلی (T) حاصل و با‌توجه به آن، نقشۀ روابط شبکه‌ای (NRM) ترسیم می‌شود. برای شناسایی روابط میان معیارها بر‌اساس روش دیماتل پرسشنامه‌ای طراحی و در اختیار خانوارهای منتخب قرار داده شد. پس از تبیین هدف‌ها و روش پژوهش از آنها خواسته شد تا میزان اثر‌گذاری هر شاخص زیست‌محیطی را بر شاخص دیگر با‌توجه به طیفی که در جدول (4) ارائه شده است، مشخص کنند. همچنین، برای تلفیق پاسخ‌های تمامی روستاییان میانگین حسابی نظر‌های آنان محاسبه شد که این گام اول روش دیماتل، یعنی تهیۀ ماتریس روابط مستقیم است که پس از نرمال‌کردن آن (گام دوم) ماتریس روابط کلی به دست آمده است.

جدول4: ماتریس روابط کلی بین متغیرهای پژوهش

Table 4: Matrix of general relationships

منبع: محاسبه‌های نگارنده، 1396

مرحلۀ سوم : محاسبۀ سوپرماتریس ناموزون W

مجموع تأثیرات هر معیار با معیارهای سایر خوشه‌ها در ماتریس تأثیرگذاری کلی محاسبه و با روش دیماتل در ماتریس  نشان داده شده است. در ابتدا باید ماتریس تأثیرگذاری کلی  نرمال شود. تأثیرگذاری زیرمعیارهای هر خوشه یا معیار اصلی با زیرمعیارهای سایر خوشه‌ها به‌صورت ماتریس‌های جداگانه در‌نظر گرفته می‌شود. برای محاسبۀ سوپر ماتریس ناموزون (W) ابتدا باید ماتریس  نرمال شود. برای این کار همان‌طور که بیان شد، تأثیرگذاری زیر‌معیارهای هر معیار با زیر‌معیارهای سایر خوشه‌ها به‌صورت ماتریس جداگانه در‌نظر گرفته شده است.

مرحلۀ چهارم: ساخت ماتریس تأثیرگذاری گروهی کلی

ماتریس تأثیرگذاری گروهی کلی ماتریسی همانند ماتریس  است که هر عنصر آن از حاصل جمع تمامی عناصر هریک از این ماتریس‌ها (ماتریس متناظر با خود) به دست می‌آید. برای نرمال‌کردن این ماتریس نیز عنصر هر سطر بر مجموع عناصر همان سطر تقسیم می‌شود.

جدول5: مجموع تأثیرگذاری و تأثیرپذیری هر معیار

Table 5: Total influence and effectiveness of each criterion

منبع: محاسبه‌های نگارنده، 1396

شکل 3: سیستم مختصات دکارتی برای تأثیر‌گذاری و تأثیر‌پذیری شاخص‌های کلی (منبع: نگارنده، 1396

Fig 3: Cartesian coordinate system for the influence and effectiveness of general indicators

نمودارمختصات دکارتی (شکل 3) باتوجه به زوج مرتب‌های (Ri+Cj, Ri-Cj) ترسیم شده است. معیارهایی که مقدار Ri-Cj آنها کمتر از صفر باشد، جزء معیارهای تأثیر‌پذیر (معلول) و اگر بزرگ‌تر از صفر باشد، آن معیار تأثیرگذار (علت) خواهد بود. با‌توجه به جدول 5 معیارهای تسهیلات اقتصادی، (A1)، وجود برنامه و طرح‌های حفاظتی (A15) و پایگاه اجتماعی (A6) جزء شاخص‌های اثر‌گذار در فرآیند توانمند‌سازی زیست‌محیطی است و شاخص‌های مدیران و تصمیم‌گیران (A14)، نقش فناوری‌های زیست‌محیطی (A4) و شاخص به‌کارگیری دانش بومی (A2) از‌جمله مهم‌ترین شاخص‌های تأثیر‌پذیر بوده است. در‌بین معیارهای تأثیر‌گذار و تأثیر‌پذیر هر معیار که مقدار  Ri+Cjبرای آن بیشتر باشد، اهمیت بیشتری دارد. در پژوهش حاضر شاخص به‌کارگیری دانش بومی (A2) با ارزش 87/2 مهم‌ترین شاخص در فرآیند توانمندسازی زیست‌محیطی است.

مرحلۀ پنجم: محاسبۀ سوپرماتریس موزون

سوپر ماتریس موزون (Weight Super Matrix)  از ترکیب ماتریس تأثیرگذاری گروهی کلی نرمال‌شدۀ  و سوپرماتریس ناموزون W از رابطۀ 8 حاصل می‌شود.

جدول6: محاسبۀ سوپرماتریس موزون

Table 6: Calculation of balanced supermatrix

منبع: محاسبه‌های نگارنده، 1396

مطابق با آنچه در جدول 6 آمده است، سوپر ماتریس موزون  از حاصل‌ضرب مؤلفه‌های توانمندسازی زیست‌محیطی در قالب ماتریس تأثیر‌گذاری گروهی کلی نرمال‌شدۀ  در سوپر ماتریس ناموزون w به دست آمده است. برای محاسبۀ سوپرماتریس ناموزون (W) ابتدا ماتریس  و پس از آن ماتریس تأثیر‌گذاری گروهی نرمال و سپس برای محاسبۀ سوپر ماتریس موزون ( ، عناصر ماتریس تأثیرگذاری گروهی کلی نرمال‌شدۀ  در سوپر ماتریس ناموزون ضرب شده است. پس از محاسبۀ جدول سوپر ماتریس محدود‌شده، نتایج در قالب شکل (4) نشان داده شده است.

شکل 4: نتایج سوپر ماتریس و نمودار ارزش وزنی زیر معیار‌ها (منبع: محاسبه‌های نگارنده،1396)

Fig 4: The results of the super matrix and the graph of the weighted value of the sub-criteria

نتایج مدل ساختاری ANP-DEMATLE استخراج‌شده در شکل 4 نشان می‌دهد که در بین معیار‌های مؤثر برای توانمندسازی زیست‌محیطی از نگاه پاسخگویان در 5 روستای منتخب در دهستان میربگ، شاخص‌های فناوری‌های نوین زیست‌محیطی (A4) و مشوّق‌های مالی (A8) با ضریب اهمیت 094/0اثرگذارترین شاخص‌های اثرگذار بر توانمند سازی زیست محیطی هستند و شاخص A14 (نقش مدیران و تصمیم‌سازان) به‌عنوان کم‌اهمیت‌ترین شاخص در روند توانمندسازی زیست‌محیطی در روستاهای منتخب است.

نتیجه‌گیری

حفاظت از محیط ‌زیست به همان اندازه که وظیفۀ دولت‌هاست، نیازمند مشارکت راستین و آگاهانۀ مردم است. بنا بر این توجه به جوامع بومی و دانش آنها در محیط ‌زیست یکی از راه‌های مؤثر برای ارتقای توانمندی روستاییان است که تأثیر چشمگیری در تقویت فرهنگ حفاظت از محیط ‌زیست دارد. در چنین وضعیتی مشارکت‌دهی روستاییان می‌تواند نقش بسزایی در حفظ و حمایت از محیط ‌زیست نواحی روستایی داشته باشد. در راستای پژوهش حاضر بخشی از هدف‌های زیست‌محیطی در کنار مشارکت اهالی نیازمند برنامه‌ها و سیاست‌های مندرج از‌سوی نهادهای مرتبط با محیط زیست است. این امر تنها زمانی میسر است که در راستای مشارکت‌دهی و مدیریت صحیح برنامه‌ها و سیاست‌های اخذ‌شده باشد. حفاظت از محیط زیست در ابتدا نیازمند توانمند‌کردن جوامع مرتبط با آن است که شامل ارزیابی میزان ضریب حساسیت روستاییان به ارزش های زیست‌محیطی منطقۀ خود است.

تفسیر وزنی مهم‌ترین شاخص‌های توانمندسازی زیست‌محیطی استخراج‌شده از نتایج مدل ساختاری ANP-DEMATLE است که درادامه، آمده است.

- شاخص A4 (فناوری‌های نوین زیست‌محیطی) با وزن 094/0 از‌نظر پاسخگویان به‌عنوان مهم‌ترین شاخص توانمندسازی زیست‌محیطی دردهستان میربگ جنوبی شناخته شده است. شیوۀ سنتی کشاورزی در اشکال مختلف آن (زراعت، باغداری، شیلات و زنبورداری)، ضعف زیرساختی و عدم بهره‌گیری از تجهیزات نوین در صنایع کشاورزی و تبدیلی مرتبط به‌عنوان مهم‌ترین دلیل بر اهمیت‌یابی این شاخص در توانمندسازی زیست‌محیطی در قلمرو مطالعه است.

- شاخص A11 (مشوّق‌های مالی) با وزن 094/0 در ردۀ مهم‌ترین شاخص‌ها برای توانمندسازی زیست‌محیطی در روستای دهستان میربگ جنوبی است. بر این اساس، مشوّق‌های مالی نقشی تسهیلگرا را در تحرک و افزایش انگیزه به ساکنان برای بهره‌گیری بهینه از منابع، آگاه‌سازی و توانمندکردن آنها در راستای حفاظت زیست‌محیطی دارد. معافیت‌های مالیاتی، پرداخت وام، اعمال عوارض زیست‌محیطی بر صنایع آلاینده، حمایت از پروژه‌های اقتصادی با ابعاد و اثر‌های زیست‌محیطی از این نوع مشوّق‌هاست.

- شاخص A8 (سرمایه‌گذاری‌های زیست‌محیطی) با وزن 086/0 در ردۀ دوم مهم‌ترین شاخص‌ها برای توانمندسازی زیست‌محیطی در روستاهای دهستان میربگ جنوبی قرار دارد. هرگونه سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف در راستای هدف‌های زیست‌محیطی، احیا و بهسازی منابع زیست‌محیطی، کنترل آلاینده‌ها، مدیریت منابع آب، مدیریت پسماندهای روستایی و مدیریت فاضلاب و پساب‌های روستایی از مهم‌ترین و با اولویت‌ترین پروژه‌های زیست‌محیطی در دهستان میربگ برای جذب سرمایه است.

- شاخصA14  (نقش مدیران و تصمیم‌سازان) با وزن 014/0 در ردۀ کم‌اهمیت‌ترین شاخص‌ها برای توانمندسازی زیست‌محیطی در روستای دهستان میربگ جنوبی قرار دارد. تأکید‌نکردن بر نقش مدیران در تواناسازی ساکنان روستاها نکته‌ای مهم است که این نکته را می‌توان از بُعد بی‌اعتمادی اجتماعی روستانشینان به مدیران محلی بررسی کرد. با چنین نگاهی از‌سوی ساکنان در قلمرو مطالعه، روند مشارکت‌طلبی مدیران در راستای توانمندسازی زیست‌محیطی نیز با چالش‌های فراوانی مواجه خواهد شد که این نتیجه می‌تواند بیانگر سطح نگرش زیست‌محیطی مدیران نیز باشد؛ زیرا در بسیاری از موارد مدیران خود محیط زیست را قربانی سیاست‌های مدیریتی می‌کنند و درواقع، در راستای سیاست‌های ضد محیط‌زیستی گام بر‌می‌دارند.

نکتۀ مهم در این باره تبیین شاخص‌هایی برای توانمندسازی و مشارکت‌طلبی زیست‌محیط در جوامع روستایی است. هر‌چند سیاست‌های توانمندسازی چند دهه‌ای در راهبردهای توسعه مطرح شده است، تواناسازی شهروندان در مواجه با محیط زیست همچنان مفهومی نوین است که در جوامع در‌حال توسعه و به‌ویژه در منطقه‌های روستایی مغفول مانده است؛ از این رو شناخت و استخراج شاخص‌های تأثیر‌گذار بر توانمندسازی جوامع روستایی، ایجاد و تغییر نگرش‌های زیست‌محیطی، افزودن بر دانش و معلومات محیطی و مسئول دانستن آنها در برخورد با محیط طبیعی را می‌توان از مباحث مهم و یافته‌های قابل اتکای این پژوهش دانست.

در راستای نتایج راهبردی پژوهش حاضر تیلبروی[8] در سال 2019 بر اهمیت «توانمندسازی» برای انتقال آموزش محیط زیست از رویکرد «آگاهی‌محور» به رویکرد «عمل‌محور» تأکید کرده است. وی نقش زنان را در فرآیند حفاظت زیست‌محیطی مهم دانسته است و حضور شهروندان و به‌ویژه زنان جوامع محلی را در‌سطح‌های مدیریت زیست‌محیطی اجتناب‌ناپذیر می‌داند (Cited in Petriello et al., 2021, p. 45). در این باره، سینسرا و همکاران[9] تأکید کرده‌اند که در سال‌های اخیر به ارتقای توانمندسازی به‌صورت مکرر به‌عنوان ویژگی مثبت فراگیر برای آموزش‌های زیست‌محیطی در سرتا‌سر جهان تأکید شده است (Cited in Scheyvens & van der Watt, 2021).

همچنین، یافته‌های پژوهش حاضر را می‌توان با نتایج پژوهش حیدری ساربان (1393) در مشکین دشت اردبیل هم‌راستا دانست. حیدری ساربان به ارتباط معنادار بین توانمندسازی و توسعۀ روستایی در شهرستان مشکین شهر اشاره داشته است(نقل در مشهدی، 1396، ص. 64).  همچنین، یافته‌های پژوهش عزیزی و همکاران (1400) دربارۀ رتبه‌بندی شاخص‌های مؤثر بر توانمندسازی روستاییان در چندار شهرستان ساوجبالغ نیز تأیید‌کننده نتایج این پژوهش است.  در این پژوهش شاخص‌های توانمد‌سازی به‌گونه‌ای عام مطرح شده است (نقل در مثنوی، 1390، ص. 8). نقش جنسیت در توانمند‌سازی محیط زیست از دیگر زمینه‌های پژوهشی است که در راستای یافته‌های پژوهش حاضر است که در پژوهش رحمانی و همکاران (1391) تهیه شده است. محققان در این پژوهش توانمند‌سازی زنان را راهبردی برای پایداری محیط زیست تعریف کرده‌اند (نقل در لطفی و همکارن، 1390، ص. 134).

یافته‌های پژوهش حاضر نشان داده است که مهم‌ترین راهبردهای توانمندسازی محیط زیست روستایی با تأکید بر قلمرو مطالعۀ حاضر عبرات است از:

راهبرد اول: حمایت و تشویق از سرمایه‌گذاری‌ها برای توسعۀ فناوری‌های نوین سازگار با محیط زیست؛

راهبرد دوم: تعریف مشوّق‌های مالی برای حفاظت از زیست‌بوم محلی؛

راهبرد سوم: مستند‌سازی و بهره‌گیری از دانش بومی و محلی؛

راهبرد چهارم: ارائۀ تسهیلات (مالی و حمایتی) به شهروندان برای اقدام‌های حفاظت زیست‌محیطی؛

راهبرد پنجم: آموزش مستمر در‌سطح‌های مدیریتی و شهروندی؛

راهبرد ششم: فعّال‌سازی تشکّل‌های زیست‌محیطی از شهروندان مطلع و علاقه‌مند با همکاری دهیاری و شورای روستا؛

راهبرد هفتم: مشارکت‌طلبی از شهروندان و بهره‌گیری از آنها در‌سطح‌های مدیریت و تصمیمات زیست‌محیطی با همکاری دهیاری و شورای روستا.

1. برای دستیابی به شرایط بهتر اقتصادی و کیفیت بالاتر زندگی.
2. منظور از شهروندان، همة افراد ساکن در یک قلمرو جغرافیایی اعم از شهر و روستاست.

[3]. Scheyvens

[4]. Kunjuraman

[5]. Friedman

[6]. Su

[7]. winkler

[8]. Tilberuy

[9]. Sincera et al.