بررسی وقف در طریقت صفوی از ایلخانان تا برآمدن صفویان براساس صریح‌الملک عبدی بیگ شیرازی

مقدمه و بیان مسئله‌

وقف، منبع مالی مهمی است که در رشد و شکوفایی تمدن اسلامی تأثیر بسزایی داشته و با وجود فراز و نشیب در دوران‌های‌ مختلف،‌ توجه مردم و حاکمان را برانگیخته است. هر‌چند ظهور مغولان باعث ویرانی و غارت بسیاری از موقوفات شد، اما از دورۀ ایلخانان به‌سبب نفوذ وزرای لایق ایرانی و مسلمان‌شدن برخی ایلخانان، سنت وقف مجدداً احیا و روند رو به رشدی را در دوره‎‍های بعد سپری کرد. با توجه به اینکه در دورۀ مزبور، هم‌زمان با رشد وقف، تصوف نیز به‌عنوان یکی از جریان‌های مهم مذهبی و اجتماعی در حال گسترش بود، تأمین مالی هزینه‌های خانقاه و سازمان تصوف، یکی از نیازهای جدی سلسله‌های صوفی محسوب می‌شد و وقف به‌عنوان یک منبع مالی مستمر، این نیاز را مرتفع می‌کرد. در این میان به نظر می‌رسد طریقت صفوی، یکی از طریقت‌های تصوف بود که با یک برنامه‌ریزی دقیق و سازمان‌دهی مناسب از منافع وقف در ابعاد مختلف بهره‌مند شد‌. با توجه به اینکه ضرورت مطالعۀ اسناد در پژوهش‌های تاریخ تمدن بر کسی پوشیده نیست، از این رو برای اثبات ادعای مزبور، بررسی اسناد موجود در آستانۀ شیخ صفی در قرن دهم. ‎‍ق که عبدی بیگ شیرازی آ‎‍نها را به دستور شاه طهماسب (م981)، با عنوان صریح‌الملک از نیمۀ قرن هفتم.‎‍ق سامان‌دهی کرد، مبنای استخراج داده‌ها قرار گرفت؛ زیرا این اسناد به‌سبب در بر داشتن اطلاعات منحصر به فرد دربارۀ پیشینۀ صفویان و اسناد دارایی‎‍های خاندان صفوی، یکی از مهم‎‍ترین منابع مربوط به تاریخ صفویان است که با مطالعۀ آنها نه‌تنها ‌تأثیر وقف‌ در این طریقت‌ بررسی می‌شود، به بخش مهمی از تاریخ اقتصادی و اجتماعی ایران، به‌خصوص در منطقۀ شمال غرب آن، به‌ویژه اردبیل نیز دست می‌یابیم.

بر این اساس، مقالۀ حاضر با هدف بررسی وقف در طریقت صفوی از ایلخانان تا برآمدن صفویان، در پی آن است تا تحلیل تازه‎‍ای را از واقفان، موقوفات، متولیان، وکلا‌، نحوۀ تملک، تثبیت و توسعۀ آنها ارائه دهد و جنبه‌های جدید اقتصادی و اجتماعی وقف را در دورۀ‌ پژوهش‌شده، بازنمایی کند.

روش پژوهش در این مقاله، توصیفی-تحلیلی بر مبنای شیوۀ مطالعۀ اسنادی است. پژوهشگران وقف‌نامه‎‍ها، قبالات املاک و رقبات را براساس میکروفیلم 1655 و 1685، که در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران بود، بررسی و بازنویسی کردند. آسیب‌دیدگی صفحات‌ مطالعه‌شده در میکرو‌فیلم‌ها، ‌ارائه‌نکردن اطلاعات برخی موقوفات، نبود منابع هم‌عصر که‌ اطلاعات بیشتری را ارائه کند و همچنین‌ شناسایی‌نشدن برخی از امرا و خواتین که در صریح‌الملک، واقف معرفی شده بودند، از‌جمله مشکلات پژوهش حاضر بوده است.

پیشینۀ تحقیق

هرچند دربارۀ صریح‌الملک، پژوهش‌های محدود و نزدیک به موضوع انجام یافته است، دربارۀ موضوع حاضر، پژوهش مستقلی انجام نشده است و سوابق پژوهش در این باره، گسترده نیست. این اثر هنوز نیازمند تحقیقات دقیق و تحلیل جامع است.

عمادالدین شیخ ‎‍الحکمایی (1387) در فهرست اسناد بقعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی،800 سند از موزۀ ملی، سازمان اوقاف و کتابخانۀ ملی تبریز را فهرست‌نویسی کرده است که تنها بخشی از آنها مربوط به موقوفات گزارش‌شده در صریح‌الملک است. عبدی بیگ نویدی (1390‌) در کتابی با عنوان صریح‌الملک وقف‌نامۀ بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، قسمتی از اثر عبدی‎‍بیگ را بازخوانی و بازنویسی کرده‌ است که درج برخی اسامی خالی از اشکال نیست.

مقالاتی نیز نزدیک به موضوع به نگارش درآمده‌اند. آل داود (‌1374) در «نوشته‌های تاریخی عبدی بیگ شیرازی» تنها نسخه‎‍های صریح‌الملک را معرفی کرده است. زرین‌باف در «فعالیت‌های اقتصادی زنان در دورۀ صفوی» براساس صریح‌الملک، به موقوفات اقشار مختلف زنان به طریقت صفوی در قبل و بعد از صفویان اشاره کرده است (Zarrinebaf‐Shahr, 1998).

گرونکه در کتاب ارزشمند خود با عنوان دراویش در آستانۀ قدرت[1] که به زبان آلمانی نگارش یافته است، با تکیه بر کتاب صفوه الصفا، اسناد اردبیل، صریح‌الملک و دیگر اسناد روایی وضعیت جغرافیایی، اجتماعی و اقتصادی اردبیل را ‌‌بررسی و نحوۀ زمین‌داری و کسب ثروت از آنها را به‌و‌سیلۀ دراویش صفوی، برای تأثیرگذاری سیاسی و دستیابی به قدرت‌ بیان کرده است. معرفی خاندان معروف اردبیل از‌جمله صفویان و نحوۀ تلاش مستمر صفویان برای کسب و انباشت ثروت روستایی و زمین‌داری، از موارد مهم این کتاب است (Gronke, 1993).

مقالات تخصصی را هم محققان ژاپنی با موضوعات متنوع در ویژه‌نامۀ تکمیلی مجلۀ مطالعات آسیا و آفریقا به چاپ رسانده‎‍اند که ‌در تشریح ابعاد مدیریت املاک و دارایی‌های بقعۀ شیخ صفی از آنها استناد می‌شود. واتابه در مقاله ای «مقدمه‌ای بر کتاب‌شناسی صریح‌الملک»، ضمن بررسی تاریخچۀ مدیریت اموال بقعۀ شیخ صفی، ساختار کتاب عبدی بیگ، نحوۀ ثبت انواع اسناد و توصیف محتوای آنها را بیان‌ و چهار سند را نیز نقد کرده است (Watabe, 2022a). همچنین او در مقاله‌ای با عنوان «تولید و نگهداری نسخه‌های صریح‌الملک عبدی بیگ شیرازی، بررسی مقدماتی صفحۀ عنوان و حاشیه‌های سه نسخۀ موجود»، سه نسخۀ در دسترس صریح‌الملک، تفاوت‌ها و حاشیه‌نوشته‌های آن را بررسی کرده است (Watabe, 2022b). با توجه به اهمیت روستای بارو، تاکاگی در مقالۀ «ردیابی تاریخ بارو، روستای سابق وقفی بقعۀ مقدسۀ اردبیل»، تاریخچۀ وقف این روستا را براساس صریح‌الملک بررسی کرده است (TAKAGI, 2022). گوتو ضمن بررسی زندگی‌نامه و مکتب تاریخ‌نگاری قزوین، آثار عبدی بیگ را در مقالۀ «آثار عبدی بیگ به‌عنوان یک دیوانسالار شاعر: دلایل نگارش صریح الملک» بررسی‌ و‌ دلایل نگارش سه اثر مهم عبدی بیگ را بیان کرده است (Goto, 2022). اصالت سند وقف‌نامۀ تیمور و داستان ملاقات او با خواجه علی، موضوعی است که در مقالۀ «بررسی مجدد اسناد وقف تیمور» آمده و به وسیلۀ سوگی‎‍یاما بررسی شده است. همچنین مانند برخی محققان اصل سند و محتوی آن را براساس منابع تاریخی نپذیرفتنی دانسته است (Sugiyama, 2022). مقالۀ «جانشینی تاریخ الملک در حرم صفوی: نسخۀ خلاصه‌شدۀ قرن نوزدهم، فهرست املاک و مستغلات حرم» را نائوفومی نوشته و ثبت، مدیریت و نحوۀ استفاده از املاک و دارایی‌های آستانۀ مقدسه را در دورۀ قبل از صفویان و بعد از آن بررسی کرده است (Abe, 2022).

اما در مقالۀ حاضر، علاوه بر معرفی کتاب مذکور، کلیۀ اسناد و اطلاعات مربوط به موقوفات صفویه براساس دورۀ پژوهش، از صریح‌الملک استخراج و پس از بررسی موقوفات، واقفان، نحوۀ مدیریت املاک و کارکرد آنها در طریقت صفوی بررسی شده است.

• معرفی صریح‌الملک[2]

صریح‎‍الملک مجموعه‌ای از اسناد، مدارک، وقف‌نامه‎‍ها و طومارهای مربوط به دارایی‌های غیرمنقول بقعۀ شیخ صفی‎‍الدین اردبیلی (م735ق) است که ابتدا به دستور شاه تهماسب اول (م981ق) برای سامان‌دهی اسناد آستانه به‌وسیلۀ زین‌العابدین عبدی بیگ[3] نوشته شد و سپس در دورۀ شاه عباس (م1038ق)  اصفهانی (بی‎‍تا)[4] آن را تدوین کرد. میرزا حسن‌خان سرر زشته‌دار (بی‎‍تا)، مستوفی ولایت اردبیل به درخواست امیرنظام گروسی حاکم آذربایجان، اثر دیگری را هم در دورۀ قاجار‌ آماده کرد که خلاصۀ آثار قبلی است. با توجه به اینکه از میان نسخه‎‍های مزبور، صریح‌الملک عبدی بیگ شیرازی مشتمل بر اسناد وقفی دورۀ ایلخانان تا اوایل صفویه (سال 977ق) است، بنابراین مبنای استخراج اطلاعات پژوهش حاضر قرار گرفت، اما رقبات و اسناد در این مقاله تا سال 907ق بررسی شد که آغاز حکومت صفویان است.

عبدی‎‍بیگ از تاریخ‌نویسان دورۀ نخست صفوی است که سال‌ها در دربار متصدی امر سیاق^[5] بود (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 3). دو اثر^[6] تاریخی تکمله‌الاخبار و صریح‌الملک از آثار مهم اوست. او «اسناد، قبالات، مجلات و حججی که در خزانۀ آستانۀ مقدسۀ منوره بود، تمامی مطالعه نمود و فهرستی درست داشت و با دفتر آستانۀ معلی و طومار نسقی^[7] که در دیوان اعلی درست کرده‌اند‌ و با دفتر آستانۀ علیه عالیه است، مقابله کرد» (عبدی بیگ نویدی، بی‎‍تا، ص. 348-349)؛ سپس رقبات^[8] را در دو حرف (بخش) تنظیم کرد. همچنین دو رسالۀ مجزا را هم به آن افزود. این امر حاکی از آن است که با وجود ثبت اسناد در دفاتر و دیوان، وضعیت نگهداری اسناد‌ وضعیت مطلوبی نداشت و کار عبدی بیگ از این نظر بسیار با‌اهمیت است (Gronke, 1993, p. 18-20). در‌واقع عبدی بیگ با تدوین صریح‌الملک، ضمن تأیید مجدد موقوفات آستانۀ شیخ صفی، سازمان‌دهی مجددی بر اسناد و املاک بقعه را به انجام رساند Goto, 2022, p. 35) ).

حرف اول: مشتمل بر املاک و مستغلاتی می‌شد که در دفاتر و طومار ثبت شده بودند و شواهدی مستند بر منشأ مشروع از‌جمله قباله، صیغۀ وقف، هدیه و غیره داشتند (عبدی بیگ نویدی، بی‎‍تا، ص. 348-349‌؛ Watabe, 2022a, p. 8)؛ سپس به ترتیب حروف الفبا ایالت، قصبه، ناحیه، خان، دیه و نوع موقوفه، مضمون، تاریخ، نام کاتب یا قاضی و شرایط آن را بیان‌ و در ادامه، سوابق اسناد وقف را نیز ذکر می‌کند.

حرف ثانی: مشتمل بر موقوفاتی است که در دفاتر ثبت و در تصرف متولیان بوده است، اما اسناد و قبالات آنها در دسترس نبود؛ از این رو برای آنکه بعداً‌ (در صورت پیدا‌شدن و دسترسی به اسناد) اطلاعات مهم آنها را تکمیل کند، جای خالی (بیاض) در ذیل عنوان هر موقوفه در نظر گرفته شد (Gronke, 1993, p. 21).

رسالۀ آش حلال شاه اسماعیل: رساله‎‍ای مجزا در انتهای حرف ثانی، مشتمل بر املاک و رقباتی است که محصولات آنها صرف مصالح آش حلال شاه اسماعیل می‎‍شد.[9]

رسالۀ رقبات شاهزاده‌های عظام: مشتمل بر رقباتی‌ ثبت‌شده به اسم أولاد شیخ صفی الدین و پسرانش که در بقعه دفن شده بودند، اما این اسناد قید وقف نداشتد. از طرف دیگر، تمامی املاک در اختیار شیخ صفی و اولادش وقف خانقاه نشد و بخش درخور توجهی به وارثان منتقل شد؛ از این رو هرکدام صریح‌الملک اختصاصی خود را داشتند که عبدی بیگ هرچند از آنها استفاده کرده است، اما آنها را در صریح‌الملک نیاورده است (عبدی بیگ نویدی، بی‎‍تا، ص. 349‌؛Watabe, 2022a, p. 8-9 ).

ردیف خاتمه: در انتها طوماری عیناً از رقباتی بازنویسی شده است که متعلق به خاندان شیخ صفی بوده است. این موقوفات به‌دلیل مندرس‌بودن یا مشخص‌نبودن نام واقف[10] و اطلاعات دیگر، امکان بازنویسی به ترتیب حروف الفبا را نداشته‌اند؛ بنابراین تنها هفت مورد را با دایره مشخص کرده است که اسنادشان بعداً مشخص‌ و در موضع خودشان در حروف نوشته شده‌اند. این ردیف با عنوان بیاض[11] ذکر شده است. بعد از این ردیف هم، یک برگ حاوی تعدادی قریه و موقوفات دیگر است، اما بخش عمده‌ای از نوشته‎‍ها به‌دلیل محو‌بودن کلمات،‌ خواندنی نیست.

صورت‌نامچۀ صاحبقران، امیر تیمور گورکان[12]: این وقف‎‍نامه با خط متفاوت در بخش پایانی نسخۀ شمارۀ 3719 نگارش یافته و نسخه‌های مستقلی از آن موجود است.[13] اما در فهرست اسناد بقعۀ شیخ صفی اسمی از این املاک نیامده است؛ زیرا احتمالاً هیچ‌وقت به تصرف آستانه در نیامده بودند. در این وقف‌نامه علاوه بر موقوفات تیمور، به نحوۀ پیدایش سند، نیت واقف و داستان ملاقات امیرتیمور با خواجه علی اشاره شده است. البته برخی محققان بر‌اساس بررسی‌های انجام‌شده برپایۀ منابع تاریخی، مانند تاریخ حیاتی تبریزی و عالم‌آرای امینی در اصالت این سند و داستان ملاقات خواجه علی با تیمور تردیدهای جدی ایجاد کردند (غفاری‌فرد، 1387، ص. 48‌؛ Sugiyama, 2022, p. 136-137).

به‌طور کلی بر‌اساس صریح‌الملک در بازۀ زمانی سال‌های 683 الی 903 ق 304 (42%) نمونه وقف در حرف اول، 249(34%) در حرف ثانی، 67(9%) نمونه وقف در رسالۀ رقبات شاهزاده‌های عظام و 107(15%) نمونه وقف از ردیف خاتمه استخراج‌ و در‌نهایت 727 نمونه وقف با 35 مشخصه در یک جدول ثبت شد تا تحلیل‌های لازم بر مبنای آن انجام شود.

• واقفان طریقت صفوی

با بررسی اسناد صریح‌الملک، به میزان مشارکت اقشار مختلف جامعه در امور عام‎‍المنفعۀ دورۀ ایلخانی از‌جمله وقف، پی برده می‌شود. در اوایل حملۀ مغول به ایران‌، بسیاری از اموال وقفی نابود شدند، اما به‌تدریج ایلخانان که با زمین‎‍داری آشنا بودند، به کمک خواجه نصیرالدین طوسی (م672ق) و پسرانش، تا حدودی املاک و موقوفات را سامان‌دهی کردند، به طرق مختلف توسعه دادند و زمین‎‍های زیادی را با عنوان «املاک خاصۀ سلطانی»[14] در اختیار خود درآورند (اقبال آشتیانی، 1384، ص. 191). ایلخانان برای تحکیم حکمرانی خود، از عایدات زمین‎‍ها برای امور عام‌المنفعه انفاق‌ و یا بخشی از آن را برای خدمات اجتماعی و اقشار مختلف از‌جمله صوفیان، وقف کردند (‎‍همدانی، 1388، ص. 208؛ خواندمیر، 1380، ص. 3/208). به این ترتیب بعد از شکل‌گیری دولت ایلخانی، به‌ویژه در دوران ایلخانان، مسلمان از غازان‌خان (د703ق) به بعد، سنت وقف از سوی سلاطین و حکمرانان برای به دست آوردن پایگاه مردمی و جلب حمایت مشایخ صوفیه، که نقش مؤثری در جامعۀ ایران داشتند، احیا‌ و منابع مالی و مواجب بسیاری برای آنان تعیین شد (راوندی، 1383، ص. 4/771). مشایخ صوفیه هم برای بهره‌مندی و استمرار موقوفات و امور خیریه، به طبقة حاکم و زمین‌دار تمایل نشان می‌دادند.

او خاطر نشان می‎‍کند که اصلاحات اقتصادی ایلخانان و بهبود معیشت مردم، کمک‎‍های مالی حامیان و مریدان شیخ صفی را افزایش داد، به‌طوری که سلاطین، امرا، وزرا‌، قضات، خواتین و حتی شیوخ و خاندان صفویه، اموالی را وقف آستانۀ شیخ صفی‌الدین کردند که در ذیل براساس مستندات توضیح داده خواهد شد.

1-2 سلاطین و امرا

بر‌اساس اطلاعات به دست آمده از صریح‌الملک، پیش از حکومت غازان‎‍خان(م703ق) برای طریقت صفوی وقف سلطانی ثبت نشده است، اما با روی کار آمدن غازان‎‍خان و وزیرش رشیدالدین فضل‎‍الله که به شیخ زاهد و شاگردش شیخ صفی احترام می‎‍گذاشتند، وقف به این طریقت رواج یافت (جعفریان، 1392، ص. 3/341-342‌؛ ابن بزاز، 1373، ص. 10-11). سه دانگ روستای کزح/کرح از توابع خلخال به‌وسیلۀ غازان‎‍خان و بعدها باقی‌ماندۀ روستای کلخوران[15] به‌وسیلۀ سلطان اولجایتو (م716ق) وقف طریقت شد (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 124). همچنین ابوسعید بهادرخان (م736ق) در سال 728ق روستای حسن بارو (باروق) را وقف خانقاه صفویه کرد که از املاک خاصۀ پادشاهی بود‌ (همان، 175-176). اسناد وقفی متعددی در صریح‌الملک برای حسن بارو ذکر شده است؛ بنابراین تاریخ وقف این روستا به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین موقوفه‌های شیخ صفی، به‌صورت دقیق‌‌ بررسی شده است Takagi, 2022, p. 69-70) ).

وزرای ایلخانی نیز موقوفاتی به خاندان صفوی تقدیم کردند. خواجه غیاث‎‍الدین محمد (د736ق) وزیر ابوسعید بهادرخان، حمایت‌های بی‌دریغی از طریقت صفوی کرد. او روستای جورق، سها و نودیه را به ترتیب در سال‎‍های 721ق و 725ق، کنجوس از نواحی اردبیل در 733ق و بخشی از روستای کزح خلخال را در همان سال وقف شیخ صفی و زاویه‌اش کرد (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 185).

جریان حمایت از طریقت صفوی در دورۀ ایلخانی، محدود به سلاطین و وزرا نبود، بلکه دیگر عمال حکومتی ازجمله امیران ترک نیز موقوفاتی داشتند (ابن بزاز، 1373، ص. 403). با بررسی وقفیات خانقاه شیخ صفی، به روند رو به رشد سهم امرای ترک در میان پیروان و مریدان طریقت صفوی پی برده می‌شود که عمدتاً املاک و مستغلاتی را در بیشتر شهرهای ایران به‌ویژه آذربایجان وقف کردند، اما با وجود جست‌وجو در منابع تاریخی، نشانه‎‍هایی از تصرف این املاک به دست نیامد.[16] امیر داشتیمور به سال 733ق، دو دانگ روستای صومعۀ مظفری و چهار و نیم دانگ روستای ینگجه از توابع اردبیل را وقف کرد (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 300). امیر شمس‎‍الدین ایدوغمیش، ثلث روستای شله‎‍رود از توابع هشترود و امیرتورین بن جلغر ترکستانی در 716ق، پنج دانگ و نیم روستای سینانق و چهار دانگ الفی‎‍باب را در 717ق وقف کردند (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 300، 236‌؛ موزۀ ملی، 25499).

با آنکه امیرچوپان (د728ق) و شیخ‎‍حسن کوچک (د744ق)، از سلاطین آل ‎‍چوپان، رابطۀ خوبی با طریقت صفوی داشتند و از حامیان بزرگ شیخ‎‍صفی و پسرش صدرالدین (د794ق) بودند (خواندمیر، 1380، ص. 3/231)، اما موقوفه‎‍ای از سوی سلاطین چوپانی برای طریقت صفوی ثبت نشده است، بلکه تنها نام چهار امیر محلی در دفاتر آمده است که روستاهایی را از توابع خلخال و اردبیل، وقف خانقاه شیخ صفی کردند. علیشاه بن حسن‎‍خنجی در 743ق با وراث دیگر، شش دانگ روستای اصفهاباد و امیرعلی بن ناصر مندیشی در750ق چهار دانگ روستای مندیش، امیر توغچی نیز دو دانگ همان روستا را به‌همراه شش قطعه زمین، میرحسین دولتشاه در 756ق نصف روستاهای گنج‎‍گاه و سنجبد را وقف خانقاه شیخ صفی‎‍الدین و اولاد او کردند (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 182، 133، 134، 186).

در دوران آل‎‍جلایر (740-8365ق)، سیاست تعامل حکومت‎‍ها با طریقت صفوی به‌سبب نفوذ مردمی آن، همچنان ادامه داشت. در حکومت جلایریان، علاوه بر نذورات (شمس ‎‍منشی، 1350: ص. 231ـ234)، وقف‌نامه‎‍های جدیدی به‌وسیلۀ طبقات جامعه و سلاطین تنظیم شدند (صادقی ‎‍گلدر، 1387، ص. ۸۴-85) و معافیت مالیاتی موقوفات که از دورۀ ایلخانان وجود داشت[17]، در این دوره بیشتر شد. این امر حاکی از گسترش فرهنگ وقف بود. فرمان ‌به سلطان احمد جلایر در 773ق، مبنی بر معافیت موقوفات مخصوص بقعۀ شیخ صفی‌الدین از مالیات، مؤید این موضوع است (قائم مقامی، 1347، ص. 278-280؛ موزۀ ملی، 25909). شیخ ‎‍حسن بزرگ، مؤسس جلایریان (م757ق) وقف‎‍نامۀ شش دانگ روستاهای ارکوان، قزل‎‍آغاج، داودآباد و کاسه‎‍کول از توابع مغانات را نوشت و همراه به لعن‎‍نامه در 744ق از بغداد فرستاد. همچنین شیخ‎‍ اویس جلایر (د776ق)، شش دانگ روستای اندراب را از توابع سراب در سال761ق و پسرش شیخ‎‍ علی، شش دانگ روستاهای وارزجرد و درآباد را از توابع اردبیل‌ وقف زاویۀ شیخ‎‍صفی کردند (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، صص. 260-261، 141؛ موزۀ ملی، 25897 و 25500).

در دورۀ جلایری، امیران ترک مانند امیر امین‌الدین مرجان آغا، شاه‎‍قلی سلطان استاجلو، امیرحاجی اسن‎‍بوغا بن یاربوغا، مزرعۀ بغرآباد از ناحیۀ براوان گرمرود و میرزا بیگ بن سیفل بیگ مغانی[18] هم دو قریۀ ویرسق و قصبه از توابع مشکین را در 787ق وقف کرده‌اند (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 224).

در قرن نهم ق، تیموریان به‌واسطۀ ارتباط خواجه علی (د830ق) با امیرتیمور (د808ق) دهات، قصبات و اراضی متعددی را به خانقاه صفوی وقف کردند (هینتس، 1936/1362، ص. 5). لیست کامل موقوفات تیمور که با نیت کسب ثواب آخرت بیان شده است، با عنوان «صورت‌نامچۀ صاحبقران، امیر تیمور گورکان»، علاوه بر نسخۀ خطی مستقل (صکوک و سجلات تیموری، 1295، ص. 22)، در انتهای یکی از نسخه‌های صریح‌الملک نیز آورده شده است، اما عده‎‍ای در این وقف‎‍نامه تردید داشته و برخی آن را جعلی دانسته‎‍اند (کسروی، 1379، ص. 806-808؛ ریاض‌‎‍الاسلام، 1391، ص. 283)، حتی برخی اثبات کرده‌اند که تیمور با خواجه علی ملاقاتی نداشته است، بلکه با صدرالدین ملاقات کرده است Sugiyama, 2022, p. 137))؛ زیرا این موقوفات براساس منابع هیچ‌وقت به تصرف صفویان درنیامد (منشی، 1390، ص. 1/48). لیست این موقوفات براساس نوع و محل آنها در ولایات، در جدول 1 آمده است. با این حال بر‌اساس صریح‌الملک، میرزا جلال‎‍الدین امیرانشاه (م810ق)، فرزند سوم امیرتیمور گورکانی که از جانب پدر یازده سال حاکم آذربایجان بود، در سال 806ق روستای صدیقه ‎‍دِه را برای زاویۀ شیخ صفی وقف کرد (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 183-184).

جدول 1- موقوفات امیرتیمورگورکانی براساس صریح‌الملک میکروفیلم 1658

Table 1: Amir Timur Gürkani's Wagfs based on Sarīh al-milk (Microfilm1658)

در این سند از اتابکان لر بزرگ (550-827ق) نیز، موقوفاتی ثبت شده و خلاصۀ آن در جدول2 آمده است. از این میان، به اتابک یوسف‌شاه بن سلغرشاه (730-740ق)[19] اشاره می‌شود که هنگام بازگشت شیخ صفی از سفر حج در لرستان، خدمت ایشان رسید و پسر خود اتابک حسن را ملازم شیخ ‌و با تمام اقوام و اولاد، نصف املاک را وقف کرد. موقوفات اتابکان و ملوک لر بزرگ‌[20]، که در ولایاتی چون لر، اصفهان، همدان، فارس و عراق عرب و عجم قرار داشت، در چهار سهم[21] آمده است‌ (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 177-181).

جدول 2- موقوفات اتابکان و ملوک لر بزرگ

Table 2: Wagf's Grate Atabak Lurs

امرای محلی ناحیۀ دیلم نیز تا تأسیس آل‎‍کیا (769-1000ق) به‌سبب رابطۀ نسبی و معنوی شیخ صفی‎‍الدین با شیخ زاهد گیلانی، به مشایخ طریقت صفوی ارادت داشتند و موقوفاتی را وقف خانقاه شیخ صفی کردند؛ از‌جمله در 734ق شرف‌شاه و وراث محمودبن فخرالدین کاکی، سه دانگ از روستاهای مسلم‌سرا و نودیه‌الکبیر از توابع مازندران و در 748ق، محمودبن محمد از ملوکان دو وحل ( مرداب) از قریه‎‍های دربندان و عمادآباد و امیر حسام‎‍بن امیرملک در 798ق روستای قلاعی را به شیخ صدرالدین وقف کردند. بغرا امیرسالوک، 23 قطعه زمین را در موضع شولغات به سال 810ق و قریۀ صالح‎‍سرا را با صد کردو[22]، به خواجه علی وقف کرد (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، صص. 284، 276، 282).

از سلاطین و امرای قره قوینلو و آق قوینلو، موقوفه‌ای در صریح‌الملک ثبت نشده است.

 بنابراین بر‌ اساس صریح‎‍الملک، مجموع موقوفات این طبقه 163 نمونه از موقوفات حرف اول و دوم است که شامل 134 قریه، 1باب خانه، 1 قطعه زمین، 1 باغ، 2 وحل[23] 2، مزرعه و مزارع، 1 موضع (23 قطعه زمین) است.

شکل 1- نمودار موقوفات سلاطین و امرا‌ به تفکیک حکومت‌ها

Fig 1: Chart Wagfs of sheikhs and Safavid dynasty by period

• شیوخ و خاندان صفوی

شیخ صفی الدین که از زمان ارغون‎‍خان (م669ق) در صحنۀ سیاست ظاهر شد، همواره با سلاطین، صاحبان دیوان، امرا و حکام روابط خوبی داشت و بیشتر از سوی آنان مورد عنایت قرار می‎‍گرفت. این نحوه از رفتار تا قدرت‌یافتن طریقت از سوی بازماندگان او نیز دنبال ‌شد. بنابر‌این علاوه بر موقوفانی که از سوی سلاطین به زاویۀ شیخ صفی وقف می‌شد، هدایای نقدی و غیر نقدی فراوان سلاطین و خاندان‎‍های حکومتی، مریدان و از‌جمله شیوخ ثروتمند در افزایش توان اقتصادی شیخ، برای خرید املاک و مستغلات نقش مهمی داشت. او که شهرتش در دورۀ ایلخانان به اوج رسیده بود، «در آخر عمر مالک نسبتاً بزرگی شده بود» (پطروشفسکی، 1363/1966، ‌ص. 471)‌ و تقریباً در همۀ شهر‌های آذربایجان و دیه‌های اردبیل، صاحب اموال بسیار، ازجمله زمین‌های کشاورزی و گله‌های گاو و گوسفند بود که همۀ این اموال را در اواخر عمر وقف خانقاه کرد (ابن بزاز، 1373، ص. 919، 932؛ Gronke, 1993, p. 298). با بررسی اسناد موقوفات صریح‎‍الملک در دورۀ ایلخانان، مشخص شد که 46 مورد از اموال وقف‌شده به‌وسیلۀ شیخ‎‍صفی انجام شده است (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، صص. 77، 81، 93، 94، 106، 126و ..).[24]

 صدرالدین موسی (م 794ق) جانشین او، مسئول ادارۀ نذورات، اموال و املاک مخصوص طریقت بود (سیوری، 1376، ص. 9). او ضمن تداوم نفوذ طریقت، موقوفات درخور توجهی را از اقشار مختلف جذب و با ایجاد تشکیلات برای موقوفات و مدیریت درآمد آنها، املاک و مستغلات زیادی را خرید و وقف آستانه کرد (پیرزادۀ زاهدی، 1343، ص. 43). به این ترتیب هر‌چه شیخ ‎‍صفی در اعتبار‌بخشی به خاندان صفوی در کسب قدرت معنوی موفق بود، به همان اندازه نیز صدرالدین در کسب قدرت اقتصادی طریقت توفیق داشت و این دو زمینۀ کسب قدرت نظامی به‌وسیلۀ شاه اسماعیل را فراهم کرد (Yajima, 2022, p. 168)‌، تا جایی که به‌تنهایی بیش از مجموع دیگر شیوخ و حتی شیخ صفی، اموالی را وقف طریقت کرد (شکل2). در دورۀ شیخ صدرالدین، توان اقتصادی خاندان به حدی بود که بخشی از املاک خود را وقف زاویه‌ یا از درآمدشان، املاک جدیدی خریداری می‌کردند. یکی از شاخص‎‍ترین افراد خاندان صفوی، شیخ شهاب‎‍الدین محمود[25]، پسر صدرالدین بود که املاک الیوان از مغانات را یکجا خریداری و وقف آستانه کرد. این املاک مشتمل بر 2 مزرعه و10 قریه بود (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 141-142). از او 43 مورد وقف در صریح‎‍الملک ثبت شده است که 3 دکان، 2 مزرعه و 38 قریه و بیشتر آنها شش دانگ بو‌د (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، صص. 132، 122، 103 و ...). با توجه به وقف 413 مورد به‌وسیلۀ شیوخ و خاندان صفوی، حدس می‌زنیم که دارایی‌های این خاندان بیشتر از این موقوفات بود.

اما از این دوره به بعد، موقوفات از سوی شیوخ صفوی کاهش یافت؛ زیرا با توسعۀ فعالیت‌های سیاسی و نظامی، بخش درخور توجهی از هدایا و درآمدهای موقوفات به‌جای آنکه برای خرید املاک و موقوفات جدید هزینه شود، صرف تشکیل نیروهای نظامی و مقابله با رقیبان سیاسی شد (خنجی اصفهانی، 1382، ص. 262، 314). همچنین هبه‌ها و املاک صفوی بیشتر به‌عنوان ارثیۀ بین خاندان تقسیم و کمتر وقف شد، تا جایی که هر‌یک از شیوخ و خاندان صفوی صریح‎‍الملک اختصاصی برای مدیریت املاک و مستغلات خود ثبت کردند (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 326).

شکل 2- نمودار موقوفات شیوخ و خاندان صفوی به تفکیک دوره

Fig 2: Chart Wagfs of sheikhs and Safavid dynasty by period

3-2 قضات

هم‌زمان با سروسامان‌یافتن دستگاه قضا در دورۀ ایلخانی و بهبود وضعیت معیشیت، امکان وقف برای طبقات زیادی از‌جمله قضات فراهم شد، به‌طوری که قضات علاوه بر فروش اموال (21 مورد)، املاکی (7 مورد) را هم به بقعۀ شیخ صفی وقف کردند (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، صص. 77، 115، 116 و ...). قاضی فضل‎‍الله عبیدی در 727ق و قبل از غازان‎‍خان، بخشی از روستای کَزَح/ کَرج از توابع خلخال[26] را به انضمام دو دکان واقع در بازار بقالان و همچنین در 733ق روستای ریهار از ناحیۀ سَنجَبد و نصف روستای کورانسرای از توابع آذربایجان و نصف روستای هِندولَه[27] را وقف آستانه کرد. روستای کوره‎‍دول را نیز قاضی علاءالدین منصورکاکلی ابن‎‍قاضی حامد (معروف به قاضی علاءالدین) به خانقاه شیخ صفی وقف کرد (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، صص. 107، 131، 247، 248 و ... ).

علاوه بر آن، قضات، در صدور احکام دیوانی برای وقف املاک مجهول‎‍المالک و یا احکام سلاطین و امرا برای وقف املاک خاصه به طریقت صفوی، نقش بسزایی داشتند. قاضی محمود کاکلی، قاضی علی‎‍اناری و قاضی فضل‎‍الله بن‎‍کاکله از آن جمله‎‍اند (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 242-243)..

از دیگر اقدامات قضات‌، به باز پس‎‍گیری موقوفات از متصرفان اشاره می‌شود. مزارع صحن خلیل‌آباد کمرین از توابع مشکین به سال 742ق و اراضی درۀ گل‎‍پونه در سال 743ق به موجب رأی قاضی نعمت‎‍الله و قاضی روح‎‍الله به زاویه مقدسه برگشت (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 162).

همچنین ثبت اسناد با سجل و مهر قضات، یکی از شاخص‎‍ترین اقداماتی است که برای تثبیت و اعتبار‌بخشی به اسناد موقوفات در صریح‎‍الملک به دفعات گزارش[28] شده و از زمان شیخ‎‍صفی رایج بوده است (شیخ‌الحکمایی، 1387، ص. 128-152).

4-2 خواتین

بررسی‎‍ها نشان می‎‍دهد املاک خواتین به سه صورت، به طریقت صفوی منتقل شده است: 1-برخی املاک خود را برای توسعۀ بقعه می‎‍فروختند؛ 2-عده‎‍ای وقف می‎‍کردند؛ 3- آن دسته از خواتین صفوی که فرزند و وارثی نداشتند، املاکشان به آستانۀ شیخ صفی وقف می‎‍شد. در این میان، املاک فروخته‌شده به بقعۀ شیخ‎‍صفی، بیشترین سهم را در مشارکت زنان به خود اختصاص می‎‍داد .(Zarrinebaf‐Shahr, 1998, p. 257)

بیشتر زنان واقف، از خاندان‌های حاکم بودند؛ از‌جمله در دورۀ ایلخانی، شاهزاده قتلغ ملک دختر گیخاتو ایلخانی که از مال و ثروت خانوادگی، تنها به «معدن نفطی» بسنده کرده بود، پیوسته هدایا و نذوراتی در قالب پول یا جامه برای شیخ صفی می‌فرستاد (ابن بزاز، 1373، ص. 899)، یا اینل‎‍خاتون دختر غازان‎‍خان که پدرش سه دانگ و سه طسوج[29] از روستای کلخوران را برای مخارج او در نظر گرفته بود، ولی او اینها را وقف آستانه کرد (عبدی بیگ نویدی، بی‎‍تا، ص. 124).

پس از دورۀ ایلخانان نیز، خواتین واقف از خاندان‎‍های حکومتی در صریح‎‍الملک آمده است که به ملک‎‍خاتون دختر سلطان قریل‎‍ بن گیخاتوخان در 749ق اشاره می‌شود. او سدس[30] و ربع مشاع روستای سین در اطراف اردبیل را وقف کرد. دختر سونج‌بیگ به نام عزیز خلیفه، یک هشتم روستای خوشه گنبد از توابع گرمرود را در750ق وقف آستان شیخ‎‍صفی کرد. سلطان ملک دختر امیر ذکریا، دوراتو به سال 766ق نصف روستای بنان در اردبیل، کردانشاه خاتون دختر سید عزالدین یوسف‎‍بن سید حیدرشاه، حسینی باغی را در روستای روکران مشکین به سال 778ق، وقف بقعۀ شیخ‎‍صفی کرد (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، صص. 216، 244، 92).

اما زنان ثروتمند نیز، موقوفاتی داشتند. تمامه خاتون دختر خواجه عزالدین یحیی، ربع چهار قریه و یک طاحونه و اقرحه را در 764 ق و فاطمه دختر خواجه علاء‌الدین محمد، نصف روستای هوحقان را در سال 747ق، وقف زاویۀ شیخ صفی کرده است‌ (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 121).

زنان خاندان صفوی نیز، در حمایت مالی از طریقت سهم داشتند. پس از مرگ بنفشه خاتون همسر شیخ حیدرصفوی، نیم دانگ از روستای نوذرق و نیز مزارعی در اطراف تبریز، به بقعه منتقل شد. بانوان صفوی گاه خود املاکی را می‌خریدند و وقف می‎‍کردند. خدیجه خاتون بایندری همسر شیخ جنید، نصف روستای معروف پنحق (پنزه) از روستاهای تومان مشکین را به مبلغ 12 هزار دینار خرید و گفت که این معامله را به نیابت از شیخ حیدر، انجام داده است (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 162).

در‌مجموع 28 مورد از سهم زنان گزارش ثبت شده و 15 مورد وقف، 4 مورد خرید املاک و 9 مورد فروش املاک و مستغلات برای وقف به بقعه[31] بوده است. با در نظر گرفتن شرایط اجتماعی و اقتصادی آن دوره، این تعداد از گزارش‌های فعالیت اقتصادی زنان در دورۀ ایلخانیان و حاکمان بعدی، حاکی از نقش مؤثر زنان در توسعۀ موقوفات بارگاه شیخ صفی‎‍الدین است Bosworth, 1986, p. 358-60)).

شکل3- نمودار تعداد موقوفات به تفکیک‌ طبقات دیگر

Fig 3: Chart The number of Waqfs according to social classes

5-2 طبقات دیگر

شیخ صفی‎‍الدین که با مردم روابط نزدیکی داشت، موقوفات و نذورات مردم عادی را راحت‌تر می‌پذیرفت؛ زیرا مردم به‌دنبال منافع سیاسی و اقتصادی نبودند (ابن‌بزاز، 1373، ص. 955؛ اوبن، 1335، ص. 303). با گسترش شهرت شیخ، اقشار بیشتری براساس اعتقادات خود، هدایا و نذورات یا بخشی از دارایی‌هایشان را به خانقاه و خاندان شیخ ‎‍صفی وقف کردند.

مردم کمک به خانقاه را از‌نظر دینی کاری پسندیده می‎‍دانستند (کیانی، 1369، ص. 286-287). عبدی‎‍بیگ در ردیف خاتمه (107 موقوفه) با عنوان «بیاض»، این بخش از موقوفات را آورده است که در تصرف است و سندی از آن در دسترس نیست که اطلاعات کلی این بخش در جدول3 ارائه شده است. ‌براساس اسناد و قبالات صریح‎‍الملک، 37 مورد موقوفه از اصناف، خواجه‎‍ها، کشاورزان، شیوخ و مردم عادی براساس شکل 3 ثبت شده است.

مشارکت طبقات، تابع شرایط اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آن روزگار بود، اما توجه سلاطین، امرا و شیوخ صفوی نیز نقش مهمی در توجه ‌طبقات دیگر داشته است که در شکل 4، ثبت شده است.

شکل4- نمودار تعداد موقوفات هر طبقه

Fig 4: Chart The number of endowments of social classes

جدول 3-تعداد و نوع موقوفات ردیف خاتمه (بیاض)

Table 3: The number and type of waqfs of the end row

• موقوفات

1-3 انواع موقوفات

 در آغاز موقوفات عمدتاً املاک و مستغلات را شامل می‎‍شدند، اما با رونق خانقاه شیخ‎‍صفی، مریدان بیشتری از اقصی نقاط به طریقت صفوی جذب شدند و برای زیارت شیخ صفی‎‍الدین، به اردبیل مسافرت کردند. طریقت صفوی نیز برای افزایش مریدان از طریق خلفای خود، تبلیغات گسترده‌ای را در مناطق آذربایجان، گیلان، آناطولی، عراق، فارس، قفقاز و ... انجام داد (شیبانی، 1364، ص. 67؛ سیوری، 1376، ص. 10). هرچند ایجاد و پشتیبانی شبکۀ خلفا، هزینه‎‍هایی را برای طریقت تحمیل می‎‍کرد، اما افزایش مریدان نیز، موجب ازدیاد موقوفات و درآمدها می‎‍شد؛ از این رو طبقات اجتماعی با توان اقتصادی متفاوت خود، موقوفات متنوعی را به زاویۀ شیخ سرازیر کردند.

با بررسی وقفیات خانقاه شیخ‎‍صفی در صریح‌الملک، به روند رو به رشد انواع موقوفات طریقت صفوی پی برده می‌شود. این موقوفات عبارت بودند از: قریه، موضع،[32] مستغلات (دکان، دکه، خیمه، کاروانسرا، رباط، طاحونه، حمام)، املاک (خان، خانه، زنان‌خانه[33]، باغ، اصطبل)، زمین (مزرعه، بستان، باغچه)، وحل، قراح،[34] لته[35]، قشلاق، نهر، جوی و معدن. در اسناد صریح‌الملک، از واحدهای مختلفی برای اندازه‎‍گیری سطح[36] استفاده شده است که همگی در جدول4، با دانگ معادل‌سازی شده‎‍اند.

جدول 4- تعداد و انواع موقوفات گزارش‌شده در صریح‌الملک

Table 4: The number and types of endowments reported in Sareeh al-Mulk during the research period

2-3 جغرافیای موقوفات

با توجه به استقرار شیخ صفی و جانشینانش در اردبیل و گسترش خدمات خانقاه، گسترده‎‍ترین تعداد موقوفات در قصبۀ اردبیل و سپس در شهرهای ولایت آذربایجان قرار داشت. با استناد به وقف‌نامه و قبالات صریح‎‍‎‍المک، شهر اردبیل با حومه‌اش 25.7درصد از تعداد وقف‌نامه‌ها، 41‌درصد از تعداد موقوفات و 38.4‌درصد از سهم موقوفات

را به خود اختصاص می‌دهد. شاید بتوان ادعا کرد که بیشتر اردبیل، با تمامی نواحی و روستاها، موقوفۀ خانقاه طریقت صفوی شده بود. اطلاعات ارائه‌شده در جدول5 بیانگر این ادعاست.

جدول 5-موقوفات ثبت‌شده در نواحی، روستاها و شهر اردبیل

Table 5: Endowments registered in the districts, villages and city of Ardabil

با تداوم نفوذ طریقت صفوی در ایالات[37] و حکومت‌های دیگر، توسعۀ سرزمین‎‍های سلاطین حامی طریقت و ظهور برخی حاکمان محلی جویای مشروعیت، سبب شد تا موقوفات در ایالت‎‍ها و شهرهای دیگر نیز، گسترش یابد. براساس مستندات صریح‎‍الملک، موقوفات علاوه بر آذربایجان در ایالت‌های مغان، جیلان، مازندران، فارس، عراق عجم و عراق عرب و کرمان نیز گزارش شده است. گستردگی موقوفات در ایالات دور و نزدیک، به حدی بود که تعدادی از این موقوفات به تصرف در‌نیامدند،‌ غصب‌[38] و حتی تعدادی هم به‌دلیل فاصلۀ طولانی و جابه‌جایی حکومت‌ها و حاکمان رها شدند (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 183). برای اطلاع بیشتر در شکل5، پراکندگی موقوفات در محدودۀ حکومت‌ها و شهرها ترسیم شده است.

شکل5- محدودۀ حکومت‌ها و توزیع تعداد موقوفات در ایالت‌ها و شهرها

Figure5 : The geography of governments and the distribution of waqfs in states and cities

• مدیریت موقوفات

ظهور و افول سریع سلسله‌ها در قرون هفتم تا دهم. ‎‍ق که عمدتاً عنصر خارجی بودند، ایران و آذربایجان را دچار آشفتگی کرد؛ بنابراین مدیریت این موقوفات موضوع بسیار مهمی بود که نقش اساسی در حیات این طریقت، داشت.

1-3-3 حفظ و تثبیت موقوفات

حفظ و تثبیت موقوفات طریقت صفوی به اتخاذ سیاست‌های درست در سازمان‌دهی امور موقوفات نیازمند بود تا در آشفتگی‌های سیاسی آذربایجان، از تعرض به موقوفات گسترده و ارزشمند ممانعت کند؛ از این رو ایجاد تشکیلات برای ثبت، تصرف، مدیریت و نظارت بر موقوفات لازم بود.

 در دوران شیخ صدرالدین، موقوفات با دقت ثبت و وقف‌نامه‌ها، اسناد مالکیت موقوفه و سلسله اسناد انتقال مالکیت در آستانه نگهداری می‎‍شد تا امکان هر حقی از مدعیان احتمالی سلب شود (Gronke, 1993, p. 219). قبالات و حجج را هم «کاتب اوقاف» در دفاتر و طومارها، از‌جمله طومار نسقی دیوان اعلا می‌نوشت. به‌منظور دقت و نظم بیشتر، ثبت اسناد دستورالعملی برای نحوۀ ثبت و تصرف موقوفات تدوین شده بود. مدیریت درآمدها شامل اجاره، مالیات و مقاطعه را «خزانه‌دار» انجام می‌داد و ناظر وقف، بر تمامی مراحل تحقق شروط وقف نظارت می‎‍کرد. هماهنگی همۀ فعالیت‌های مربوط به موقوفات را بعد از شیخ، متولی انجام می‌داد (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 226؛ بیلگیلی، 2009/1390، ص. 116).

سنت ایجاد فهرست املاک و مدیریت دارایی‌های بقعه و داشتن صریح‌اللمک اختصاصی برای اموال شخصی در بین اولاد و خاندان شیخ صفی وجود داشت، به‌طوری که عبدی بیگ به صریح‌المک شهاب‌الدین، شیخ علی شاه و جنید اشاره کرده است (Abe, 2022, p. 93).

ثبت و ضبط اسناد، تنظیم مجدد وقف‎‍نامه‌ها،[39] ممهور‌کردن اسناد به نشان سلاطین،[40] گرفتن حکم از حاکمان برای عودت موقوفات غصب‌شده، نوشتن لعنت‎‍نامه به‌وسیلۀ واقفان، شکایت از غاصبان موقوفات یا صلح با آنها، خرید مجدد، رضایت‎‍نامه در قبال پرداخت وجه، تنظیم اقرارنامه‎‍ها و گواه شاهدان، از اقدامات مهمی بود که شیوخ صفویه به‌واسطۀ شبکه‎‍ای از وکلای خود انجام می‎‍دادند، حتی در تنظیم اقرارنامه و گواه شاهدان، مبالغ درخور توجهی به افراد پرداخت می‎‍شد. اقدامات تثبیتی[41] انجام‌شده برای 65 موقوفه[42] به قرار ذیل است.

شکل 6- نمودار اقدامات تثبیتی گزارش‌شده برای  موقوفات طریقت صفوی

Fig 6: Chart Measures taken to preserve and maintain the endowments of the Safavid Tariqat

2-3-3 توسعۀ موقوفات

 توسعۀ موقوفات از زمان شیخ‎‍صفی، با سرمایه‎‍گذاری در املاک و مستغلات انجام شد، حتی شیخ تلاش‌های زیادی برای به دست آوردن املاک خاندان معروف ایرانی در آذربایجان، از‌جمله املاک خاندان جوینی در اهر و گرمرود به عمل آورد (‌عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، صص. 124، 131؛ Gronke, 1993, p. 306-7). همچنین بخش عمده‎‍ای از هدایا، نذورات و درآمدهای موقوفات، صرف خرید املاک و مزارع جدید و وقف آنها به بقعه می‎‍شد. این امر موجب افزایش درآمدها و گسترش موقوفات بود.

خرید املاک و مستغلات در گسترۀ نفوذ طریقت، نیازمند شبکه‎‍ای متشکل از عاملان شناسایی، ارزیابی و خرید بود. براساس اسناد صریح‎‍الملک، مردم گاه از روی علاقه، گاه براساس نیاز مادی، به‌طور مستقیم یا از‌طریق معتمدان به‌منظور فروش املاک و مستغلات به آستانه مراجعه می‎‍کردند؛ زیرا آستانۀ شیخ صفی با توان اقتصادی مناسب، املاک مردم را نقدی و منصفانه خریداری می‌کرد. در بعضی موارد نیز شبکۀ خلفا[43] و مریدان، املاک مناسب را برای خرید آستانه شناسایی می‎‍کردند. در امر خرید، علاوه بر اینکه گاهی شیوخ فعال بودند، متولیان خانقاه و وکلا‌ نیز نقش عمده‎‍ای داشتند. گاه از معتمدان محلی برای اقناع فروشندگان استفاده می‎‍کردند (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 90-88) و حتی برخی فروشندگان املاک و مستغلات، برای شناسایی و خرید املاک، به‌عنوان وکیل برای آستانۀ شیخ صفی فعالیت می‌کردند (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 28)[44]. به این ترتیب شبکه‎‍سازی شناسایی و خرید برای توسعۀ موقوفات شکل می‎‍گرفت. طبیعتاً این حجم از خرید، نیازمند تأمین منابع مالی لازم بود که مدیریت «دخل و خرج» آن را انجام می‌داد. با نگاهی دقیق به فعالیت‌های اقتصادی طریقت صفوی، ادعا می‌شود که شیوخ صفوی هم‌زمان با توسعۀ نفوذ طریقت، سازمان‌دهی و راهبری شبکۀ اقتصادی را هم بر عهده داشته‌اند. اقدامات این شبکۀ اقتصادی، موجب شد صفویان صاحب ثروت انبوهی شوند، تا جایی که شیخ صفی«‌از ملاکین و فئودال‌های معتبر زمان بود و املاک و دیه‎‍های فراوان داشت و مانند سرکردگان فئودال و ملاکین‌ عمدۀ اغلب روزگار، در سرکشی از املاک و نظارت بر کار زراعت و جمع‌آوری محصولات گذشت» (سیوری، 1376، صص. 353، 902، 986، 967‌).

 دورۀ صدرالدین (794-735 ق)، یکی از بارزترین دوران‎‍ها برای سرمایه‎‍گذاری روی زمین و خرید املاک و مستغلات و وقف آن به خانقاه شیخ ‎‍صفی بود. روستاهایی که‌ شیخ صدرالدین، فرزندان و یا وکلای او خریدند و وقف خانقاه کردند، بالغ‌بر 86 قریه می‎‍شد. او به‌عنوان یک تاجر کارکشته، خرید زمین‌های کشاورزی و روستاها را با هدف تجمیع قطعات و تشکیل زمین‌های بزرگ و یا خرید دکان‌های بازار را برای تسلط بر یک راسته یا بازارچه انجام می‌داد تا ضمن افزایش عایدات، امکان نگهداری آنها راحت شود (Gronke, 1993, p. 321). او با بهره‎‍گیری از جایگاه خاندان، به‌ویژه پسرش شهاب‎‍الدین محمود و معتمدان و وکلا، محلی برای خرید املاک، اقدام کرد. همچنین الباقی سهم موقوفات و املاک جدید را خرید‌ و مردم را در عمران و آبادی آنها با خود همراه کرد (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 247). به این ترتیب توانست موقوفات را توسعه دهد.

سلطان حیدر نیز با استفاده از موقعیت خویشاوندی، با اوزن حسن آق قویونلو (م883ق) و استقرار در دیار بکر (منشی، 1390، ص. 17-18)، به توسعۀ املاک و موقوفات خانقاهی اهتمام ورزید و چندین روستا و مزرعه را به موقوفات افزود، به‌طوری که او در سال 885ق. نصف روستای شبره از توابع مشکین را از خواهر حسن پادشاه بایندری خریداری و وقف خانقاه شیخ صفی کرد (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 231)؛ بنابراین سرمایه‎‍گذاری روی زمین از سوی خاندان صفوی، هرچند فراز و نشیب داشت، ولی هیچ‌گاه فراموش نشد.

• کارکرد موقوفات

سازمان طریقت‎‍ها، تابعی از جایگاه اجتماعی و سیاسی طریقت، وسعت خانقاه‌، تعداد مریدان و میزان موقوفات بود. تعیین کارکرد موقوفات در طریقت صفوی که دارای نفوذ سیاسی، جایگاه اقتصادی و قدرت نظامی بود و شبکۀ گستردۀ تبلیغی داشت، تأمل بیشتری را می‌طلبد. خانقاه و بقعۀ شیخ صفی، سازمان مرکزی طریقت بود و بخش‌های مختلفی داشت که قطعاً هر بخش کارکرد و هزینۀ مشخصی داشته است، اما بر‌اساس صریح‎‍الملک، مهم‎‍ترین کارکرد موقوفات در 1- خدمات اجتماعی و 2- توسعۀ اقتصادی خلاصه می‌شود.

1-4 خدمات اجتماعی موقوفات

زاویۀ شیخ‎‍صفی به‌عنوان نهاد اجتماعی شاخص، خدمات زیادی را به فقرا، مستمندان و مریدان ارائه می‌کرد. این امور در شروط وقف‎‍نامه‎‍ها‌ تأکید شد. یکی از انگیزه‎‍های مردم از نذر و وقف به مشایخ صوفی، اطعام و پذیرایی فقیران و مسافران بود؛ بنابراین کمک‌کردن به چنین مرکزی، از‌نظر دینی و منطقی کاری نیک و پسندیده به شمار می‌رفت (کیانی، 1369، ص. 286-287).

عمدۀ مصارف موقوفات در صریح‎‍الملک، «مصالح زاویۀ مقدسه» بیان شده است که با این عبارت تشخیص نحوۀ استفاده از منافع موقوفه بر عهدۀ متولیان بوده است. اما در برخی وقف‎‍نامه‎‍ها، شرایط و استفاده‌کنندگان بسط داده شده‎‍اند. شرایطی که شیخ‎‍صفی در یکی از وقف‎‍نامه‎‍ها بیان می‎‍کند، مؤید همین موضوع است: «موقوف عموم مسلمانان‌اند از فقرا و مساکین و اغنیا و متوسطین ساکن بلده مذکور و مسافرین که ساکن گردند و شب و روز در آنجا باشند‌» (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 166). این بیانات با کمی تغییر در بیش از 20 وقف‎‍نامه تکرار شده است (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، صص. 80، 87، 130 و... ). در بعضی موقوفات، اقشار بیشتری مانند علما، سادات، مشایخ صوفیه، اهل فتوت، امانت و دیانت، شرع و ... برای بهره‎‍مندی از منافع موقوفات، آورده شده‎‍اند (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، صص. 87، 89، 122 و...). بر این اساس، ارائۀ انواع خدمات به اقشار مختلف تصریح شده است.

سنت اطعام فقرا و مسکینان و تهیۀ آب شرب از درآمدهای وقفی خانقاه، به یکی از سنت‎‍های طریقت صفوی تبدیل شده بود تا جایی که «در اواخر ایام شیخ، هر روز دیگی طعام از برای کلاب محلۀ بدادی پختن و بدیشان رسانیدی تا می‎‍خوردند و همچنان فرمود بر حفر چاه آب که از آنجا، آب سخت سرد حاصل می‎‍شد و خم یخ پیوسته در وقت گرمای هوا مرتب می‎‍فرمود داشتن و به مردم تشنه رسانیدن» (‌ابن بزاز، 1373، ص. 937). در وقف‌نامه‎‍های صریح‎‍الملک نیز، با عباراتی مانند: «اخراجات سفره خانقاه مریدان»، «تحصیل مؤنات محتاج الیها بطعام» (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، صص. 176، 187) به اطعام تأکید شده است. همان‌طور که قبلاً گفته شد، در رسالۀ آش حلال شاه اسماعیل، کلیۀ منافع موقوفات ذکر‌شده‌ برای تهیۀ آش حلال تعیین کرده بود (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 306-310). براساس سلسله‎‍النسب صفویه در زمان شیخ ‎‍صفی، سیدی به نام جمال‎‍الدین از اهالی اصفهان، کار اطعام فقرا‌ را اهتمام می‎‍کرد و برای چنین کاری، فقط در یک روز به هزار گوسفند احتیاج شد (پیرزاده زاهدی، 1343، ص. 38؛ هینس، 1362، ص. 5).

مواردی هم از‌جمله خدمات مخصوص سادات بنی فاطمه، فقرای همسایه، تأمین روشنایی، پرداخت مقرری به افراد خاص‌ ذکر شده است (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، صص. 99، 169، 226 و ...). این خدمات موجب می‎‍شد تعداد زیادی از مریدان و طرفداران، برای زیارت و بهره‎‍مندی از خدمات راهی اردبیل شوند. خدمات خانقاه صفوی تا ظهور صفویان و بعد از آن نیز ادامه یافت.

به‌طور کلی خدمات عمومی که در خانقاه ارائه می‎‍شد، شامل‌ اطعام فقرا و مسکینان، تأمین هزینۀ درمان بیماران، تهیۀ آب شرب، یخ در وقت گرما، تهیۀ شرب در مناسبت‌ها، پخت روزانۀ غذا، توزیع غذا در محله‎‍های فقیرنشین، اسکان مسافران و مریدان، حفر چاه برای تأمین آب، آرد‌کردن گندم در آسیاب‌ها برای خانقاه و مردم، دستگیری از مردم فقیر در زمان قحطی و گرانی، اسکان و پذیرایی از زائران و توبه‎‍کنندگان و ... بود.

شکل 7- نمودار تعداد املاک خریداری شده توسط شیوخ برای وقف

Fig7: Chart The number of properties purchased by Sheikhs for Waqfs

2-4 توسعۀ اقتصادی اردبیل

یکی دیگر از کارکردهای مهم وقف، کمک به رونق اقتصادی منطقه، به‌ویژه اردبیل بود. اولین فایدۀ ایجاد اشتغال برای تعداد زیادی از مردم در قسمت‎‍های مختلف بقعه بود که برای نگهداری و ارائۀ خدمات در آن، به‌طور دائم یا موقت مشغول به کار بودند (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 7-13). هرچند عبدی بیگ به تعداد شاغلان اشاره‌ای نکرده است،[45] اما در منابع متأخر اشاره شده است.[46] روند فعالیت‌های اقتصادی شیوخ برای توسعۀ موقوفات از شکل 7 استنباط می‌شود.

 مورد دیگر، حفظ و رونق فضای اقتصادی اردبیل بود که به‌دلیل آشفتگی آذربایجان به‌سبب احترام به طریقت صفوی، تا حدودی روستاها، مزارع، دکان‌ها و دیگر املاک و مستغلات وقفی، از تعرض و غصب در امان ماندند و مردم همچنان می‎‍توانستند به فعالیت اقتصادی ادامه دهند و زندگی خود را تأمین کنند. در مواردی نیز املاک و مستغلات مجهول‎‍المالک خریداری شد، زمین‌ها و روستاهای متروکه با وقف احیا شد‌ و مردم برای کار در موقوفات، به محل زندگی برمی‌گشتند (موزۀ ملی، 25910).[47] صرف بخش عمده‌ای از هدایای نقدی و درآمدها برای خرید املاک و روستاهای این منطقه، باعث رونق خرید و فروش شد.

همچنین تأمین مایحتاج بقعه از دکان‌ها، مزرعه‎‍داران، کارگاه‎‍ها و صنوف برای پذیرایی از تعداد زیاد زائران، نقش مهمی در توسعۀ اقتصاد منطقه داشت، به‌طوری که بخش درخور توجهی از درآمدهای موقوفات و نذورات، در اردبیل و اطراف آن خرج می‎‍شد.

مقاطعۀ موقوفات مانند انواع بازارها و تشکل‎‍های صنفی (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 7-10؛ بیلگیلی، 1390، ص. 117)، هرچند درآمد بقعه بود، اما مقاطعۀ منصفانه با رویکرد مردمی، امکان فعالیت برای کسانی را فراهم می‎‍کرد که توان خرید مغازه را نداشتند‌. به این ترتیب بقعه ضمن خرید این موقوفات از فروشندگان، نیازمند‌ فروش و مقاطعۀ آنها به خود صاحبان و یا افراد دیگر، مانع از تعطیلی آنها و در‌نتیجه رونق اقتصادی می‎‍شد. به این ترتیب با رونق روستاها و مزارع و ایجاد اشتغال در اردبیل، مشکین، سراب، گرم‌رود، تبریر و ... نقش درخور توجهی در رونق اقتصادی منطقه، به‌ویژه اردبیل داشت.

نتیجه‌گیری

بررسی اسناد صریح‎‍الملک حاکی از آن است که شیخ صفی‎‍الدین توانست هم‌زمان با نفوذ در لایه‎‍های مختلف اجتماعی و گسترۀ جغرافیایی تحت نفوذ ایلخانان و امرای محلی، مریدان و طرفداران زیادی را جذب کند. طبقات مختلفی از‌جمله سلاطین، امرا، بازرگانان، اصناف، مرد و زن به‌عنوان شبکۀ مریدان، با توان اقتصادی متفاوت در توسعۀ موقوفات طریقت ایفای نقش کردند. خاندان صفوی هم با سازمان‌دهی موقوفات و هدایت درآمدها و نذورات به‌سمت خرید املاک و مستغلات،‌ ضمن ارتقای توان اقتصادی طریقت با ارائۀ خدمات اجتماعی به مردم منطقه، زائران و حاکمان جایگاه طریقت را تحکیم بخشد. همچنین گردش مالی آستانه در تأمین اقلام مورد نیاز برای ارائۀ خدمات و خرید اموال و املاک، باعث رونق اقتصادی در اردبیل و شهرها و روستاها شد و رعایای زیادی در این موقوفات مشغول شدند. به این ترتیب شیخ صفی‎‍الدین و در ادامه پسرش صدرالدین، از جریان مذهبی توسعۀ وقف، شبکۀ فرهنگی را برای نفوذ بیشتر و شبکۀ اقتصادی را برای پشتیبانی فعالیت‌های طریقت ایجاد کرد. در ادامه با دگرگونی طریقت شیوخ، از درآمد موقوفات و نذورات به عرصۀ سیاسی بهره‌برداری و برای کسب قدرت زمینه‌سازی کردند.

[1] . Derwische im Vorhof der Macht

[2] . «صریح‌الملک» بر مجموعه‌ای از اسناد و مدارک املاک و مستغلات گفته می‌شود که مالکیت آنها معلوم و در اختیار یک نفر یا یک مؤسسه بوده باشد‌ (آل داود، 1374: ص. 135).

[3] . نسخۀ شمارۀ 3718 موزۀ ایران باستان در 175 برگ نگارش شده است که فیلم آن 1656 در دانشگاه تهران است. نسخۀ شمارۀ 3719 موزۀ ایران باستان به سال 977 در 199 برگ نگارش شده است که فیلم آن 1658 در دانشگاه تهران است. وقف‌نامۀ تیمور در انتهای این نسخه موجود است. نسخۀ شمارۀ 2734 کتابخانۀ ملی ایران‌ در 195برگ است و «پاره‌ای از وقف‌نامه‌های جدید در آن دیده می‌شود» (Watabe, 2022b, p. 40 ؛ Gronke:1993, p. 23).

[4]. نسخۀ شمارۀ 3703 موزۀ ایران باستان به سال 1038 در 168 برگ نگارش شده است که فیلم آن 1655 در دانشگاه تهران است. نسخۀ شمارۀ 4324 موزۀ ایران باستان در 134 برگ نگارش شده است که مربوط به املاک موقوفه یا خریداری‌شده بین سال‌های 1000 تا 1050 و فیلم آن 1657 در دانشگاه تهران است.

[5] . فن تحریری محاسبات به روش قدیم که شامل علائمی اختصاری و مأخوذ از اعداد عربی بود (معین، 1388)

[6] . علاوه بر آثار تاریخی در زمینۀ شعر از‌جمله ‌بوستان خیال، سه خمسه و خزائن‌الملوک نیز از آثار  اوست که برخی از این آثار در مشروعیت‌بخشیدن به سلسلۀ صفوی مؤثر بود(Goto, 2022, p. 31)

[7] . این طومار برای هر سال تنظیم می‎‍شده است. صدر یا متولی بر‌اساس این اسناد «طومار نسق»، مواجب و وظیفه را پرداخت می‎‍کرده‌اند.

[8] . املاک و مستغلات موقوفه (معین، 1388)

[9] . احتمالاً براساس وصیت شاه اسماعیل نگارش شده است.

[10]  . «بلکه بعضی را عمداً قطع کرده و ضایع ساخته‌اند» (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 348)‌.

[11] . چون نوشته‎‍های طومار از بین رفتۀ عبدی بیگ آنها را برای بررسی‎‍های آتی سفید (بیاض) گذاشته است.

[12] . این وقف‌نامه در آستان قدس با شمارۀ 69 در دست است که هورست آن را با توضیحاتی چاپ کرده است. او براساس شواهد نشان می‌دهد این سند به دورۀ تیموریان تعلق ندارد و احتمالاً ساختۀ دورۀ صفویان است (Horst, 1958).

.  در‌مجموع سه نسخه از این وقف‌نامه موجود است که علاوه بر اینکه در نسخۀ شمارۀ 3719 عبدی بیگ آمده است، دو نسخه هم در کتابخانه‌های آستان قدس رضوی و ملک موجود است Sugiyama, 2022, p.132)).

[14] . به نام اینجو معروف بوده است که شامل املاک خصوصی ایلخان و خانوادۀ او می‌شد (علای تبریزی، بی‌تا، ص. 154-160) که عبارت بودند از: خراسان، مازندران، ری، گیلان، کردستان، ارمنستان، دیار بکر و آذربایجان (پطروشفسکی، 1963/1359، ص. 499)

[15] . این روستا  نزدیک اردبیل و زادگاه شیخ صفی بود که قبلاً بخشی از آن را ینال خاتون دختر غازان وقف کرده بود (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 125).

[16] . این وقف‌نامه را بهادر خان در زمان شاه اسماعیل به دست آورد و شاه عباس اقدامی برای تصرف آن انجام نداد. این امر هم دلیلی برای‌ تصرف‌نکردن و احتمال جعلی‌بودن را نشان می‌دهد (دلبری، 1397، ص. 269-273)

[17] . رشیدالدین فضل‎‍الله طی فرمانی می‎‍نویسد: «اگر نقصان عواید اوقاف به‌علت صدور حواله و مطالبۀ مالیات زاید از طرف دیوان است، موقوفات را باید از پرداخت این حواله‎‍ها و مالیات معاف دارند» (‌همدانی، 1388، ص. 190).

[18]. وقف این سه قریه از ایشان به سال 777ق ذکر شده است، اما حدود 10 قریه و مزرعه از توابع مشکین و مغان به تاریخ شعبان 907ق ثبت شده است (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 263).

[19]. منظور یوسف شاه دوم (ح 730-740ق) است که با ابوسعید روابط خوبی داشت. «نصف املاک خود را وقف حضرت شیخ صفی الدین اسحق کند» (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 277-278).

[20] . یوسفشاه بن سلغرشاه، ملکشاه بن اتابک یوسفشاه، ابوجعفر بن اتابک یوسفشاه، حسن بن اتابک یوسفشاه و  جعفربن اتابک بهمن و چهارده ملک که اسمشان آمده و یک اسم  از واقفان ناخواناست (هما‌ن‌جا).

[21] . احتمالاً منظور از سهم، بخش است و در هر سهم، چندین ولایت، شهر و ناحیه است. در سهم اول 12 نمونه، دوم 11‌‌، سوم 18‌ و چهارم مورد ذکر شده است (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 279)

[22] .  قطعه زمین کشاورزی که اطراف آن را بلند می کنند تا آب در آن بنشیند (معین، 1388).

[23] . به معنی گل ولای (عمید، 1375) یا خلاب به معنی باتلاق و لجن‌زار (عمید، 1375)  است.

[24] . احتمالاً تعدادی از موقوفات ارثیۀ شیخ زاهد گیلانی بود و برخی دیگر به اسم شیخ صفی و وقف زاویه شده بود.

[25] . شیخ صدرالدین چهار فرزند پسر داشت که به غیر از خواجه، اطلاعات زیادی از آنها در دسترس نیست.

[26] . از اراضی سفیدرود و لهیان ذکر شده است.

[27] . در صریح‌المک از توابع خلخال ذکر شده است.

[28] . قاضی فضل‎‍الله بن کاکله، قاضی محمود کاکلی و قاضی علی ‎‍اناری از‌جمله این افرادند (عبدی بیگ، نویدی، بی‌تا:  صص. 167-168).

[29] . لیست کاتبان و قاضیان اسناد بقعۀ شیخ صفی از قرن 6 تا 10 فهرست‌نویسی شده است (شیخ‌الحکمایی، 1380، ص. 143-152).

[30] . یک ششم سهم که معادل یک دانگ است.

[31] . مواردی که زنان مالکیت کامل داشتند، در نظر گرفته شده است، اما در مواردی که فروش به‌صورت جمعی است و زنان مشارکت داشتند، در این آمار منظور نشده است.

[32] .  مترادف مکان و موقعیت است، اما به نظر ناحیۀ (نفیسی ناظم‌الأطباء، 1355‌) مناسب است.

[33] . «و زنان‌خانه عبارت از حرم‌سراست» (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 322).

[34] . زمینی که مخصوص زراعت و نشاندن درخت باشد (نفیسی ناظم‌الأطباء، 1355).  ‌

[35] .  کشتزار، مزرعه

[36] . از دانگ، طسوج (یک چهارم دانگ)، شعیر (یک شانردهم دانگ) در صریح‌الملک استفاده شده است.

[37] . بعد از اصلاحات غازان خان، ایران به نواحی‌ عراق عرب، عراق عجم، لر بزرگ، لر کوچک، آذربایجان، ارّان و موقان/ موغان/ مغان، شروان، گشتاسفی (گشتاسبی، دلتای کُر و ارس)، گرجستان و ابخاز، روم (آسیای صغیر)، ارمنستان بزرگ، دیار بکر و دیار ربیعه (بین‎‍النهرین علیا)، کردستان شرقی، خوزستان، فارس‌، شبانکاره‌، کرمان و مکران تقسیم شد و سرزمین‌های مشرق و شمال ایران، شامل سیستان و قهستان، خراسان، گرگان‌، مازندران و گیلان جزء قلمروهای خاندان‎‍های محلی ماندند (مستوفی، 1381، ص. 55-233)

[38] . تعدادی از موقوفات ازجمله قریۀ جمال‌آباد، وهیل، بوجند، زین النجبل، اصفهاباد و ... مزرعۀ کوران و چندین مورد براساس صریح‎‍الملک درتصرف نبودند (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، صص.  228، 251، 184، 182 ).

[39] -برای موقوفاتی انجام می‌شد که وقف‌نامه‌ها و اسناد آنها از بین رفته بود.

[40] . با توجه به تغییر حکومت‌ها و مصون‌ماندن موقوفات، در صورت امکان موقوفات را به تأیید حاکمان می‌رساندد؛ برای نمونه روستای شاهیان خلخال که ‌ امیر توغچی در ذی الحجه سال 743 آن را وقف کرده بود، در شعبان همان سال نشان طغرا تختمور بن ساتلمش نیز در سند آمده است؛ سپس در سال 754 نشان ملک چوپانی و در سال 757 نشان سلطان اویس بر آن است (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 184). شیخ اویس جلایر از‌جمله سلاطینی بود که بیشترین  نشان را در وقف‎‍نامه‎‍های  صریح‌الملک داشت (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 159-160).

[41] . در برخی موارد برای یک موقوفه، چندین اقدام انجام شده است (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 261).

[42] . همۀ این موقوفات از حرف اول است.

[43] . خلیفه شیخ زین‎‍الدین خلیل، نیم دانگ روستای سینانق را در سال 716ق برای شیخ‎‍صفی خریداری کرد (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 238)

[44] . برای مثال خواجه مجدالدین محمدبن رکن‎‍الدین خطیبی، نصف مغازۀ‎‍ خود را در بازار منادی‎‍گاه اردبیل، به بقعه فروخت، سپس یک دکان حلاجی  را در همین بازار به‌عنوان وکیل برای بقعه خریداری کرد.

[45] . در فقرۀ ثانی، 29 نفر را با شغل نوشته است (میرزا حسن خان، بی‌تا، ص. 9)

[46] . تعداد شاغلان در دورۀ صفوی به 100 الی 110 نفر می‎‍رسید (بیلگیلی، 1390، ص.  116)

[47] . روستاهای ارکوان، قزل آغاج، داودآباد و کاسه کول که‌ در سال 747ق شیخ حسن آنها را به‌صورت شرعی به شیخ صدرالدین واگذار کرده بود. در سال 788ق شیخ احمد جلایر طی حکمی به امیر بدرالدین دستور می‌دهد «مواضع  ارکوان قزل‎‍آغاج داودآباد به از راه ملکیت به آن حضرت تعلق دارد، کسی مزاحمت نرساند و رعایا متفرقه که جلای وطن کرده‌اند، چون کمتر از سی سال بوده باشد، به وطن مالوف آیند» (عبدی بیگ نویدی، بی‌تا، ص. 262).