نقش تعدیل‌کنندگی حاکمیت شرکتی بر رابطه بین ریسک مالی و چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته

امروزه محیط کسب‌وکار با فشارهای شدید رقابتی مواجه شده است و این حس رقابتی و تداوم فعالیت در بازار به یکی از مسائل مهم در حوزه حسابداری مدیریت و بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته تبدیل شده است. درواقع، تمایل به تجزیه و تحلیل بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته توسط مدیران از این نظر با اهمیت است که بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته با سطح فعالیت واحد تجاری رابطه معناداری دارد و همچنین با توجه به میزان و سطح اهمیت آن در واحدهای تولیدی، لزوم کنترل آن احساس می‌شود. ادبیات حسابداری مدیریت در این خصوص بیان می‌کند هزینه‌ها با تغییر در سطح فعالیت تغییر می‌کنند و ارتباطی به جهت تغییرات در سطح فعالیت ندارند (Weiss, 2010)؛ اما پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهند تناسب بین هزینه‌ها و سطوح فعالیت به‌گونه‌ای‌که در مدل‌های سنتی هزینه‌یابی عنوان می‌شود همیشه برقرار نیست (Malcom, 1991؛ Noreen & Soderstrom, 1994؛ Mak & Roush, 1994؛ Anderson et al., 2003؛ Ibrahim & Ezat, 2017؛ Zhong et al., 2020؛ Jia et al., 2022). بدین صورت که میزان افزایش این هزینه‌ها هنگام افزایش سطح فعالیت بیشتر از میزان کاهش هزینه‌ها هنگام کاهش در سطح فعالیت است که به چسبندگی هزینه شهرت یافت (Anderson et al., 2003) یا با توجه به شرایط خاص میزان کاهش در هزینه‌ها بیشتر از میزان افزایش در هزینه‌هاست که به ضدچسبندگی معروف شد (Banker & Byzalov, 2014؛ Chen et al., 2019).

درک پیامد رفتار هزینه‌ها جزء اصول مهم تصمیم‌گیری است؛ زیرا برآورد رفتار هزینه در ارتباط با حجم فعالیت بدون توجه به رفتار نامتقارن هزینه‌ها گمراه‌کننده خواهد بود و در تحلیل صورت‌های مالی به‌دلیل عمده‌بودن بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته، برآوردی نادرست از این مبلغ می‌تواند نشانه‌ ضعف کنترلی مدیریت باشد و عواقب ناخوشایندی را برای شرکت به‌همراه داشته باشد؛ زیرا مدیر بر مبنای برآوردهای خود از هزینه‌ها به اتخاذ تصمیماتی در رابطه با برنامه‌ریزی، بودجه‌بندی، تعیین نقطه سربه‌سر، قیمت‌گذاری محصولات و ... می‌پردازد. در ایران پژوهش‌هایی در خصوص رفتار نامتقارن هزینه‌ها انجام شده‌اند که براساس آنها وجود رفتار نامتقارن هزینه در شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران تأیید شده است؛ از جمله این موارد به پژوهش نمازی و دوانی‌پور (1389)، راعی و همکاران (1393)، آقایی و همکاران (1395)، صفرزاده و کاظمی (1395)، محفوظی و همکاران (1395)، نمازی و فتحعلی (1396)، هاشمی و همکاران (1397)، نمازی و جعفری (1398)، علمی و محمدزاده (1399)، خوشکار و همکاران (1400)، پارسایی و سهرابی (1401) و یزدان‌پناه و خضری‌پور (1401) می‌توان اشاره کرد؛ اما تاکنون تأثیر ریسک مالی بر رفتار نامتقارن بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته یا بررسی نقش تعدیلی حاکمیت شرکتی بر این رابطه به‌خصوص به کمک مدل‌سازی معادلات ساختاری بررسی نشده است؛ بنابراین، پژوهش حاضر نخستین تلاش برای بررسی تأثیر مستقیم ریسک مالی بر رفتار بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته با استفاده از مدل تعدیل‌شدة z آلتمن به‌عنوان نماینده‌ای برای ریسک مالی است. انجام پژوهش در صنعت تولید ایران به‌دلایل زیر حائز اهمیت است:

• صنایع تولیدی ستون اصلی اقتصاد ایران هستند؛ زیرا درصد بالایی از سرانه تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داده‌اند؛ بنابراین، درک رفتار هزینه در این بخش طیف وسیعی از ذی‌نفعان را قادر می‌کند تا رفتار مدیریت را هنگام تصمیم‌گیری در رابطه با تغییر منابع ناشی از تغییر در فروش درک کنند؛ چون درک رفتار مدیریت به سرمایه‌گذاران و اعتباردهندگان کمک می‌کند تصمیمات منطقی بگیرند.
• مطالعه تأثیر ریسک مالی بر رفتار هزینه در شرکت‌های تولیدی ایران به‌علت افزایش مشکلات مالی شرکت‌های ایرانی به‌دلیل بی‌ثباتی سیاسی و اقتصادی اهمیت فزاینده‌ای پیدا کرده است.
• مطالعه تأثیر ریسک مالی بر رفتار بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته به تنهایی و با کمک متغیر تعدیلی حاکمیت شرکتی به تحقیقات درزمینة مدیریت ریسک و مدیریت هزینه می‌افزاید.

مطالب بالا یک شکاف تحقیقاتی را نشان می‌دهند که در پژوهش حاضر قصد پوشاندن شکاف تأثیر ریسک مالی بر چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته را در حد توان داریم؛ براساس این، سؤالات پژوهش به‌صورت تجربی مطرح و بررسی می‌شوند:

• رفتار بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته در بازار سرمایه ایران چگونه است؟
• آیا ریسک مالی تأثیر معناداری بر رفتار بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته دارد؟
• آیا حاکمیت شرکتی نقش تعدیلی معناداری بر رابطه بین ریسک مالی و چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته دارد؟

این پژوهش به‌دنبال دستیابی به دو هدف است: نخست، گسترش ادبیات چسبندگی هزینه با آزمایش تجربی رفتار چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته در شرکت‌های تولیدی پذیرفته‌شده در بازار سرمایه ایران در بازه 1391 تا 1400 است. دوم، بررسی اثر بالقوه ریسک مالی بر درجه رفتار نامتقارن بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته به تنهایی و به کمک نقش تعدیلگری حاکمیت شرکتی طبق مدل‌سازی معادلات ساختاری است. در این راستا پژوهش حاضر پس از بررسی رفتار بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته در شرکت‌های تولیدی پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس، تأثیر ریسک مالی بر این رابطه و نقش تعدیلی حاکمیت شرکتی (استقلال هیئت‌مدیره، اندازه هیئت‌مدیره، دانش مالی هیئت‌مدیره، وظیفه دوگانگی مدیرعامل، حضور زنان در هیئت‌مدیره و مالکیت مدیریتی) بر رابطه بین ریسک مالی و چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته را بررسی می‌کند. نتایج مطالعه می‌توانند برای مدیران به‌منظور درک رفتار هزینه برای برنامه‌ریزی، کنترل و کاهش هزینه‌ها و همچنین برای تحلیلگران مالی و سرمایه‌گذاران به‌منظور ارزیابی عملکرد شرکت‌ها و درنهایت اخذ تصمیمات مربوط به سرمایه‌گذاری مفید باشند.

در ادامه، ساختار پژوهش حاضر به این شرح است که ابتدا مبانی نظری و پیشینه پژوهش ارائه خواهند شد. سپس جامعه آماری و روش اجرای پژوهش، بیان و پس از آن، داده‌ها تجزیه و تحلیل می‌شوند. بخش نهایی پژوهش نیز به مرور نتایج به‌دست‌آمده از یافته‌های پژوهش، پیشنهادها و محدودیت‌های پژوهش اختصاص دارد.

مبانی نظری و پیشینه پژوهش

1. رفتار نامتقارن بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته

شناخت و درک رفتار هزینه از مباحث مهم دنیای امروز است و با افزایش رقابت در بازار محصول در سطح جهانی، مدیران به اطلاعات بیشتری در رابطه با مدیریت هزینه‌های محصول نیاز دارند؛ زیرا مدیران خواستار برآورد الگوهای رفتار هزینة‌ گذشته هستند و این اطلاعات در برآورد هزینه‌های آتی برای برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری مدیریت کمک شایانی می‌کند و درک رفتار هزینه معیاری است که به مدیران و حسابداران دربارة استفاده از اطلاعات برای اتخاذ تصمیمات کارا کمک می‌کند (Novak & Vencalek, 2016). همچنین، اهمیت هزینه‌ها به‌دلیل نقش حیاتی آنها در میزان سوددهی شرکت‌ها که هدف اصلی مؤسسات هستند و تأثیر آنها در امر تصمیم‌گیری استفاده‌کنندگان درون و برون‌سازمانی (Brüggen & Zehnder, 2014) و نقش آن در تعیین ارزش شرکت باعث شده است محققان مجدداً به بررسی رفتار نامتقارن هزینه توجه کنند؛ زیرا مدیران مالی بخش زیادی از زمان خود را صرف برآورد و کنترل هزینه می‌کنند؛ بنابراین، باید رفتار هزینه را به‌خوبی برای اجرای مؤثر کنترل بر هزینه‌ها درک کنند (Hashed Abdullah, 2021).

در ادبیات حسابداری مدیریت، به رفتار سنتی هزینه‌ها اشاره می‌شود. در این دیدگاه هزینه‌ها براساس رابطه آنها با سطوح فعالیت به دو دسته متغیر و ثابت تقسیم می‌شوند و فرض بر این است که کل هزینه‌های ثابت با تغییر سطح فعالیت در محدوده معینی ثابت می‌مانند؛ درحالی‌که رفتار هزینه متغیر یک رفتار متقارن خطی است. به این معنی که هزینه متغیر کل متناسب با تغییرات سطح فعالیت صرف‌نظر از جهت این تغییر (افزایش یا کاهش) نسبت به دوره قبل تغییر می‌کند؛ بنابراین، نسبت افزایش هزینه با افزایش فعالیت به میزان مشخصی با نسبت کاهش هزینه در صورت کاهش همان میزان فعالیت یکسان است (Noreen, 1991)؛ درنتیجه، یک رابطه متقارن بین هزینه‌ها و سطح فعالیت‌ها وجود دارد؛ یعنی بزرگی تغییرات در هزینه‌ها صرف‌نظر از جهت تغییرات تنها به تغییر در مقدار سطح فعالیت بستگی دارد و به جهت تغییر فعالیت بستگی ندارد (Anderson & Lane, 2007).

همچنین، مالکوم (1991) و نورین و سودراسترام (1994) طی پژوهش‌هایی اثبات کردند تغییر در هزینه‌های سربار صرفاً متناسب با سطح فعالیت تغییر نمی‌کند؛ بنابراین، بسیاری از محققان در فرض متقارن‌بودن رفتار هزینه تردید دارند (Malcom, 1991؛ Noreen & Soderstrom, 1994؛ Mak & Roush, 1994؛ Anderson et al., 2003؛ Ibrahim & Ezat, 2017؛ Zhong et al., 2020؛ Jia et al., 2022)؛ زیرا در مدل سنتی رفتار هزینه بدون توجه به نقش مدیریت در فرایند تبدیل منابع، ارتباطی بین هزینه و سطح مختلف فعالیت‌ها برقرار می‌کرد؛ درحالی‌که در دیدگاه مدرن تصمیمات مدیریتی در رابطه با رفتار هزینه محرک اصلی هزینه‌ها فرض می‌شود و بلافاصله با تغییر سطوح فعالیت تغییر نمی‌کند.

بنکر و بیزالو (2014) معتقدند با مطالعه اندرسون و همکاران (2003) چسبندگی هزینه به‌عنوان رفتار نامتقارن هزینه به‌عنوان یک حوزه پژوهشی پویا در حسابداری پا به عرصه وجود گذاشت؛ زیرا آنها نشان دادند رفتار هزینه‌های عمومی، اداری و فروش با مدل سنتی رفتار هزینه متفاوت است؛ یعنی با افزایش 1 درصد در سطح فروش، هزینه‌ها 55/0 درصد افزایش یافتند و با 1 درصد کاهش در سطح فروش، هزینه‌ها تنها 35/0 درصد کاهش یافتند. بنابراین، بزرگی افزایش هزینه بر اثر افزایش سطح فعالیت، بیشتر از کاهش هزینه بر اثر همان میزان کاهش در سطح فعالیت بود؛ این نوع رفتار نامتقارن را چسبندگی هزینه نامیدند. در صورتی که بزرگی افزایش هزینه بر اثر افزایش سطح فعالیت کمتر از بزرگی کاهش هزینه بر اثر همان مقدار کاهش در سطح فعالیت رخ دهد، هزینه‌ها دارای رفتار نامتقارن ضدچسبندگی خواهند بود (Banker & Byzalov, 2014).

در این راستا اوزکایا (2021) رفتار هزینه‌ها در شرکت‌های کوچک و متوسط در کشور ترکیه برای سال‌های 2013 تا 2017 را بررسی کرد و نتایج نشان دادند هزینه‌ها به‌خصوص بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته دارای رفتاری نامتقارن هستند. شدت دارایی و شدت کارکنان باعث افزایش شدت چسبندگی هزینه و کاهش شدید درآمد باعث کاهش شدت چسبندگی هزینه‌ها می‌شود؛ زیرا مدیران ظرفیت بلااستفادة خود را با سرعت بیشتری کاهش می‌دهند و در صنایع مختلف هزینه‌ها شدت چسبندگی متفاوتی را تجربه می‌کنند (Ozkaya, 2021). محمد (2019) رفتار بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته در شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار مصر در سال‌های 2006 تا 2017 را بررسی کرد و نتایج نشان دادند بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته دارای رفتار ضدچسبنده است و رابطه بین بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته و مسئله نمایندگی مثبت و معنادار است و شرکت‌هایی که از استراتژی تمایز استفاده می‌کنند، شدت چسبندگی بیشتری را تجربه می‌کنند (Abdeltawab, 2021). چن و همکاران (2019) تأثیر انتظارات مدیریت بر رفتار نامتقارن هزینه‌ها را بررسی کردند و یافته‌ها نشان دادند اثر افزایشی انتظارات مدیریتی بر عدم تقارن هزینه زمانی شدت می‌گیرد که هزینه کاهش منابع و تعدیل بالا باشد و برعکس زمانی که هر دو پایین باشند انتظارات مدیریت بر درجه عدم تقارن هزینه تأثیری ندارد. همچنین، نتایج نشان دادند قوی‌ترین چسبندگی زمانی رخ می‌دهد که منابع بلااستفاده اندک، هزینه‌های تعدیل بالا و انتظارات مدیریت خوش‌بینانه باشند (Chen et al., 2019). درواقع دلیل اصلی چسبندگی هزینه‌ها وجود اختلافات نامتقارن در تعدیل منابع است؛ یعنی عواملی که در تعدیل منابع دخیل هستند، از تعدیلات مربوط به کاهش منابع ممانعت می‌کنند یا سرعت انجام تعدیلات در جهت کاهش منابع را در مقایسه با تعدیلات مربوط به افزایش، کند می‌کنند (زنجیردار و همکاران، 1393).

با مرور ادبیات چسبندگی هزینه‌ها و پژوهش‌های پیشین دربارة چسبندگی، شواهدی قوی دربارة رفتار نامتقارن انواع مختلف هزینه‌ها و دلایل اقتصادی، سیاسی و رفتاری منتج به آن به دست آمد؛ بنابراین، برای بررسی شواهد رفتار نامتقارن بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته فرضیه‌ای به شرح زیر تدوین شد:

فرضیه اول: بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته رفتاری نامتقارن دارد.

2. ریسک مالی و چسبندگی

ناتوانی بالقوه شرکت در پوشش تعهدات مالی مورد نیاز آتی، ریسک مالی نامیده می‌شود (Holzhacker et al., 2015) که می‌تواند پیام مستقیم و غیرمستقیم منفی برای شرکت به ارمغان بیاورد. پیام‌های مستقیم شامل افزایش هزینه سرمایه و هزینه‌های قانونی است؛ درحالی‌که پیامدهای غیرمستقیم شامل هزینه‌های فرصت فروش از دست رفته به‌دلیل عدم ترجیح مشتریان برای معامله با شرکتی است که در آستانه ورشکستگی قرار دارد. علاوه بر این، تأمین‌کنندگان کلیدی در برابر افزایش اعتبار تجاری مقاوم خواهند بود که به معنای از دست دادن تأمین‌کنندگان کلیدی است (Piotroski, 2000). ریسک مالی بر ساختار هزینه‌ای شرکت تأثیر می‌گذارد؛ زیرا مدیرانِ شرکت‌هایی که سطح ریسک مالی بالایی دارند، احتمالاً تصمیماتی اتخاذ می‌کنند که ساختار هزینه را در پاسخ به تغییرات تقاضا انعطاف‌پذیرتر کند؛ برای نمونه، از این تصمیمات می‌توان به تمدید برون‌سپاری، اجاره تجهیزات به‌جای تحصیل و افزایش نیروی کارِ قراردادی به‌جای دائم اشاره کرد. این قبیل تصمیمات ساختار هزینه را انعطاف‌پذیرتر می‌کند که از یک‌سو ریسک بیشتر را کاهش می‌دهد و از سوی دیگر بر رفتار هزینه تأثیر می‌گذارد (Holzhacker et al., 2015).

ماندور (2021) رفتار بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته و تأثیر ریسک مالی بر رابطه چسبندگی بین 65 شرکت پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار مصر در سال‌های 2006 تا 2015 بررسی کرد و نتایج نشان دادند بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته دارای رفتاری چسبنده است. برای بررسی تأثیر ریسک مالی از مدل Z آلتمن استفاده کرد که نتایج نشان دادند درجه چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته همگام با ریسک مالی شرکت حرکت می‌کند؛ یعنی ریسک مالی تأثیر مثبتی بر چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته دارد (Mandour, 2021). کیتادا و همکاران (2016) بیان کردند ریسک مالی احتمالاً با تأثیر بر میزان انتخاب‌های مدیریتی در تصمیمات مربوط به تعدیل منابع به دو صورت بر رفتار هزینه تأثیر می‌گذارند. در حالت نخست، با افزایش ریسک مالی هزینه سرمایه افزایش خواهد یافت؛ بنابراین، هزینه نگهداری منابع بلااستفاده افزایش می‌یابد که این امر به کاهش منابع بلااستفاده و افزایش هزینه منابع جدید در آینده منجر می‌شود؛ بنابراین، در صورت افزایش تقاضا هزینه به‌آرامی افزایش می‌یابد و در صورت کاهش تقاضا به‌شدت کاهش می‌یابد که به بروز رفتار نامتقارن هزینه منجر می‌شود. در حالت دوم، تعهدات بازپرداخت بدهی، انعطاف‌پذیری مالی شرکت را کاهش می‌دهد و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های سودآور را دشوار می‌کند؛ بنابراین، شرکت‌هایی با ریسک مالی بالاتر و انعطاف‌پذیری مالی کمتر، در حفظ منابع بلااستفادة خود دچار مشکل می‌شوند، حتی اگر حفظ این منابع برای افزایش ارزش شرکت در آینده مهم باشد؛ بنابراین، مقدار چشمگیری از منابع بلااستفاده کاهش می‌یابد و تصمیم‌گیری مدیران در این رابطه را با مشکل مواجه می‌کند (Kitada et al., 2016).

چنگ و همکاران (2018) هزینه‌های تأمین مالی را بخش عمده‌ای از هزینه‌های تعدیل می‌دانند که بر رفتار هزینه اثرگذار هستند. شرکت‌هایی که سطح ریسک مالی بالایی دارند، در تأمین مالی خارجی خود با مشکل مواجه‌اند و معمولاً باید هزینه سرمایه بالایی را بپردازند. افزایش هزینه سرمایه زمانی که فعالیت به‌دلیل افزایش هزینه‌های تعدیل افزایش می‌یابد گسترش ظرفیت را محدود می‌کند و همچنین مدیران را به کاهش ظرفیت بلااستفاده در صورت کاهش فعالیت سوق می‌دهد تا از هزینه فرصت نگهداری بالاتر جلوگیری کند که به کاهش رفتار نامتقارن منجر می‌شود (Cheng et al., 2018).

هولزاکر و همکاران (2015) تأثیر مستقیم و غیرمستقیم ریسک مالی بر رفتار هزینه‌ها را با استفاده از نمونه‌ای متشکل از 2202 سال - شرکت در بیمارستان‌های کالیفرنیا بررسی کردند. نتایج نشان‌دهندة تأثیر مستقیم ریسک مالی بر انعطاف‌پذیری ساختار هزینه هستند؛ بدین معنی که هرچه ریسک مالی بیشتر باشد، ساختار هزینه منعطف‌تر است که به‌نوبه‌خود باعث کاهش شدت چسبندگی در هزینه‌ها می‌شود. همچنین، یافته‌ها نشان دادند شرکت‌ها انعطاف‌پذیری خود را با گسترش برون‌سپاری، اجاره دارایی‌های عملیاتی به‌جای خرید و افزایش نیروی کار قراردادی در برابر نیروی کار دائم افزایش می‌دهند (Holzhacker et al., 2015).

همان‌طور که در ادبیات رفتار هزینه‌ها مطرح شده است، هزینه‌های تعدیل و تصمیمات مدیریتی آگاهانه جزء محرک‌های اصلی رفتار نامتقارن هزینه هستند (Hartlieb & Eierle, 2020؛ Xue & Hong, 2016؛ Banker et al., 2018) و پژوهشگر پیشنهاد می‌کند ریسک مالی با تأثیر بر میزان انتخاب‌های مدیریتی در تصمیم‌گیری‌های تعدیلِ منابع ازطریق تأثیر آن بر انعطاف‌پذیری مالی و هزینه سرمایه بر رفتار هزینه تأثیر می‌گذارد؛ بنابراین، افزایش ریسک مالی انعطاف‌پذیری مالی شرکت را محدود می‌کند و هزینه سرمایه شرکت را افزایش می‌دهد؛ درنتیجه، افزایش ریسک مالی توانایی مدیران را محدود خواهد کرد. بدین صورت که در زمان کاهش تقاضا منابع بلااستفاده را حفظ می‌کند و در زمان افزایش تقاضا روند افزایشی منابع را کنترل می‌کند که این امر به کاهش میزان چسبندگی هزینه یا افزایش شدت ضدچسبندگی هزینه‌ها منجر می‌شود. با مرور مطالعات انجام‌شده می‌توان به این نتیجه رسید که باوجود تلاش‌های متعدد برای شناسایی عوامل تعیین‌کنندة رفتار نامتقارن هزینه، مطالعات اندکی (Mandour, 2021؛ Cheng et al., 2018؛ Reimer, 2018؛ Holzhacker et al., 2015) تأثیر ریسک مالی بر چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته را بررسی کردند و همان میزان اندک پژوهش‌ها نتایج متناقضی را نشان دادند؛ بنابراین، هدف، بررسی نوع و شدت رابطه بین ریسک مالی با چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته است. همچنین، بررسی رابطه بین ریسک مالی بر چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته در شرکت‌های تولیدی بازار سرمایه ایران موضوع نسبتاً جدیدی است که در پژوهش‌های قبلی نادیده گرفته شده است. در این راستا پژوهش حاضر در نظر دارد این خلأ پژوهشی را در حد توان پر کند و فرضیه دوم به شرح زیر تدوین شد:

فرضیه دوم: بین ریسک مالی و چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته رابطه معناداری وجود دارد.

3. حاکمیت شرکتی و چسبندگی

سومین موضوع مطرح در پژوهش حاضر بررسی نقش حاکمیت شرکتی بر چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته است. انتظار بر این است که حاکمیت شرکتی ازطریق کاهش مسئله نمایندگی مدیران را از انگیزة رساندن منافع خود به بیشترین حد که به ضرر سهامداران است باز دارد (Shleifer and Vishny, 1997). تئوری حاکمیت شرکتی به‌دنبال بررسی ساختار توزیع قدرت در درون واحد تجاری و افراد برون‌سازمانی است و براساس تئوری نمایندگی شکل گرفته است و سعی دارد مشکل نمایندگی را کاهش دهد و انگیزه مدیران را برای انجام فعالیت‌ها به نفع خود و به هزینه سهامداران محدود کند (Shleifer & Vishny, 1997 ؛Chen et al., 2019). ویژگی‌های هیئت‌مدیره شرکت‌ها یکی از مکانیزم‌های حاکمیت شرکتی هستند که تأثیر به‌سزایی در تعدیل و تصمیمات مدیریتی آگاهانه و نیز نقش محوری در حاکمیت شرکتی دارند (Jensen, 1983)؛ ازاین‌رو، در پژوهش حاضر برای بررسی نقش تعدیل‌گری حاکمیت شرکتی از معیارهای مربوط به ویژگی هیئت‌مدیره استفاده شد. ژانگ و همکاران (2023) در پژوهش خود، رابطه بین حاکمیت شرکتی و چسبندگی هزینه را بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که رابطه بین چسبندگی هزینه و حاکمیت داخلی معکوس است و تأثیر حاکمیت داخلی بر چسبندگی هزینه‌ها برای شرکت‌هایی با نظارت مطلوب هیئت‌مدیره شدیدتر است (Zhong et al., 2023). ابراهیم (2018) رفتار هزینه‌ها را با تأکید بر تأثیر حاکمیت شرکتی بر آن در شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار مصر در سال‌های 2008 تا 2013 بررسی کرد. یافته‌ها نشان دادند حاکمیت شرکتی بر چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته اثرگذار است و شرکت‌های بزرگ چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته‌ بیشتری را تجربه می‌کنند و با کاهش متوالی فروش، افزایش رشد اقتصادی و مالکیت نهادی درجه‌ کمتری از چسبندگی نشان داده می‌شود (Ibrahim, 2018).

پازوکی و دارابی (1398) در پژوهش خود با استفاده از اطلاعات 150 شرکت بین سال‌های 1390 تا 1395 و روش تحلیل ساختار، رابطه ویژگی‌های حاکمیت شرکتی و سود شرکت بر چسبندگی هزینه و محافظه‌کاری در بازار سرمایه ایران را با رویکرد معادلات ساختاری تحلیل کردند. یافته‌ها نشان دادند بین ویژگی‌های حاکمیت شرکتی و میزان چسبندگی هزینه و بین میزان چسبندگی هزینه و محافظه‌کاری آتی شرکت رابطه معناداری وجود دارد؛ اما بین ویژگی‌های مدیریت و کیفیت سود با چسبندگی رابطه معناداری وجود ندارد. با توجه به مطالعات انجام‌شده، انتظار می‌رود سازوکارهای حاکمیت شرکتی قوی، انگیزه‌های مدیران را برای افزایش بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته در واکنش به افزایش تقاضا و تشویق مدیران برای کاهش بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته در واکنش به کاهش تقاضا کاهش دهد؛ بنابراین، فرضیه سوم و چهارم به شرح زیر تدوین شدند:

فرضیه سوم: بین حاکمیت شرکتی و چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته رابطه معناداری وجود دارد.

فرضیه چهارم: حاکمیت شرکتی نقش تعدیلی بر رابطه بین ریسک مالی و چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته دارد.

روش پژوهش

این پژوهش ازلحاظ هدف از نوع پژوهش‌های کاربردی به شمار می‌آید و ازنظر روش‌شناسی از نوع تجربی با طراحی پس‌رویدادی در حوزه تحقیقات اثباتی حسابداری قرار می‌گیرد؛ زیرا برای انجام پژوهش از داده‌های گذشته صورت‌های مالی شرکت‌ها بهره برده می‌شود و داده‌های استفاده‌شده عمدتاً مربوط به صورت‌های مالی حسابرسی‌شده و یادداشت‌های همراه شرکت‌ها هستند که ازطریق مراجعه به سایت بورس اوراق بهادار تهران و بانک اطلاعاتی نرم‌افزار بورس ویو جمع‌آوری شده‌اند. برای تحلیل داده‌ها در بازه 1391 تا 1400 متغیرهای پژوهش با استفاده از نرم‌افزار Excel از روی داده‌های خام آماده شده‌اند و سپس با نرم‌افزار Smart PLS تحلیل نهایی انجام شده است. معادلات ساختاری مبتنی بر حداقل مربعات جزئی (PLS-SEM) برای بررسی رابطه بین سازه‌ها (یعنی چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته، ریسک مالی و حاکمیت شرکتی) استفاده شدند که در شکل (1) نشان داده شده است.

 

 

شکل 1. مدل مفهومی پژوهش

Figure 1. Conceptual model of research

چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته

ریسک مالی

حاکمیت شرکتی

 

 

 

 

 

منبع: یافته‌های پژوهش

جامعه آماری پژوهش حاضر شامل تمام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس به مدت ۱۰ سال در بازه‌ 1400-1391 است. نمونه انتخاب‌شده شامل همه شرکت‌هایی است که دارای شرایط زیر باشند:

• طی سال‌های مالی ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۰ تغییر فعالیت یا تغییر سال مالی نداشته باشند.
• جزء شرکت‌های صنایع واسطه‌گری، سرمایه‌گذاری، بانک‌ها، لیزینگ و شرکت‌های بیمه نباشند.
• سال مالی شرکت منتهی به پایان اسفند ماه هر سال باشد.
• اطلاعات مورد نیاز برای استخراج داده‌ها در دسترس باشد.

این مطالعه فقط بر شرکت‌های تولیدی متمرکز است و سایر بخش‌های اقتصادی را مستثنا می‌کند؛ زیرا ساختار هزینه از یک بخش اقتصادی به بخش دیگر متفاوت است و این موضوع ممکن است بر نتایج مطالعه تأثیر بگذارد. با توجه به شرایط بالا، تعداد 128 شرکت برای پیاده‌سازی مدل معادلات ساختاری انتخاب شدند.

 

سازه‌های پژوهش

سازه چسبندگی

در این پژوهش برای تعیین چسبندگی از مدل پایه اندرسون و همکاران (2003) استفاده شد که به‌طور گسترده در پژوهش‌های چسبندگی هزینه استفاده می‌شود (Banker & Byzalov, 2014؛ Cannon, 2014؛ Via & Perego, 2014؛ Ozkaya, 2021؛ Mandour, 2021). مدل (1) چگونگی رفتار هزینه‌ها نسبت به تغییرات سطح فروش را در دوره‌های افزایش و کاهش درآمد به‌طور جداگانه ارزیابی می‌کند.

(1)

که در آن:

: بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته شرکت i در سال t

: خالص فروش شرکت i در سال t

: یک متغیر ساختگی است که اگر درآمد فروش جاری کمتر از درآمد فروش سال قبل باشد، عدد یک در نظر می‌گیریم و در غیر این صورت عدد صفر لحاظ می‌شود. مدیران در شرایط کاهش تقاضا باید موقتی یا دائمی بودن کاهش را برآورد کنند؛ اگر مدیر به این نتیجه برسد که کاهش فروش موقتی است، ترجیح می‌دهد به‌جای تحمل هزینه‌های تعدیل، هزینه‌های تولیدِ مازاد را بپذیرد و این امر باعث افزایش چسبندگی خواهد شد (نمازی و دوانی‌پور، 1389).

سازه ریسک مالی

شرکت‌ها برای ادامه فعالیت به منابع کافی نیاز دارند. اگر شرکتی برای رفع نیازهای خود توانایی کافی نداشته باشد، دچار ریسک مالی می‌شود. در حوزه مالی زمانی یک شرکت درمانده تلقی می‌شود که در ایفای تعهدات خود به اعتباردهندگان دچار مشکل شود؛ اگر درماندگی شرکت بهبود نیابد، به ورشکستگی منجر خواهد شد (اسکندری و عبدالملکی، 1401). در پژوهش حاضر برای اندازه‌گیری ریسک مالی از مدل تعدیل‌شده پیش‌بینی ورشکستگی آلتمن استفاده شده است؛ زیرا این مدل بیشتر برای شرکت‌های تولیدی کاربرد دارد (Shahwan, 2015).

: نشان‌دهندة ریسک مالی شرکت i در سالt  است که در این پژوهش برای محاسبه آن از مدل Z اصلاح‌شده آلتمن استفاده می‌شود؛ زیرا این مدل بیشتر برای شرکت‌های تولیدی کاربرد دارد و در ایران از این مدل بیشتر استفاده شده است (Shahwan, 2015؛ قنبرزاده و محمدزاده، 1400؛ هاشمی و حیدرپور، 1400):

(2)

 

: نسبت سرمایه در گردش بر کل دارایی‌های شرکت

: نسبت سود انباشته بر کل دارایی‌های شرکت

: نسبت سود قبل از بهره و مالیات بر کل دارایی‌های شرکت

: نسبت ارزش دفتری حقوق صاحبان سهام بر ارزش دفتری کل بدهی‌های شرکت

: نسبت فروش خالص بر کل دارایی‌های شرکت

طبق پژوهش‌های آلتمن (1983) و شاهوان (2015)، اگر مقدار  Z> 9/2 باشد، شرکت دارای وضعیت مساعد و در غیر این صورت نامساعد است. FR یک متغیر ساختگی است؛ در صورتی که مقدار  Z< 9/2 باشد، ریسک مالی شرکت بالاست و عدد 1 را به خود اختصاص می‌دهد و در غیر این صورت عدد صفر را لحاظ می‌کنیم (Shahwan, 2015؛ Holzhacker et al., 2015). شرکت‌هایی با ریسک مالی بالا در زمان کاهش درآمد با احتمال بیشتری متحمل هزینه می‌شوند (Peltzman, 1976) و مدیر برای جلوگیری از افزایش هزینه‌ها ترجیح می‌دهد منابع بلااستفاده را کاهش دهد و این امر به کاهش چسبندگی هزینه‌ها منجر می‌شود (Mandour, 2021).

سازه حاکمیت شرکتی

استقلال هیئت‌مدیره: نقش هیئت‌مدیره، نظارت بر تصمیمات مدیریت است. افزایش درصد مدیران غیرموظف در هیئت‌مدیره به نظارت بهتر بر فعالیت‌های اعضای هیئت‌مدیره و محدودکردن فرصت‌طلبی‌های آنها منجر می‌شود؛ بنابراین، این نسبت، از تقسیم اعضای غیرموظف در هیئت‌مدیره به کل اعضای هیئت‌مدیره به دست می‌آید.

اندازه هیئت‌مدیره: اندازه هیئت‌مدیره یکی از ویژگی‌های هیئت‌مدیره است که نقش مهمی در کارایی و اثربخشی هیئت‌مدیره می‌تواند داشته باشد که در این پژوهش تعداد مدیران در هیئت‌مدیره را شامل می‌شود.

مالکیت مدیریتی: شامل میزان سهام نگهداری‌شده توسط مدیران تقسیم بر کل سهام منتشره شرکت است.

دوگانگی نقش مدیرعامل: به وضعیتی اشاره دارد که همزمان یک نفر تصدی نقش مدیرعامل و ریاست هیئت‌مدیره را بر عهده داشته باشد که به تضاد منافع منجر می‌شود و عملکرد نظارتی هیئت‌مدیره را کاهش می‌دهد. این متغیر در صورت یکسان‌بودن مدیرعامل و رئیس هیئت‌مدیره، عدد صفر و در غیر این صورت عدد یک را به خود اختصاص می‌دهد.

جنسیت: حضور زنان در هیئت‌مدیره را می‌توان نوعی تنوع در هیئت‌مدیره در نظر گرفت که استقلال و کیفیت هیئت‌مدیره را افزایش می‌دهد. در صورت حضور زنان در هیئت‌مدیره، متغیر عدد یک را به خود اختصاص می‌دهد.

دانش مالی هیئت‌مدیره: هیئت‌مدیره برای نظارت بر مدیریت و مشارکت در تصمیم‌گیری‌ها به دانش در حوزه‌های حسابداری، بانکداری و قانون نیازمند است تا بتواند بر افزایش ارزش شرکت تأثیر بگذارد. فرض بر این است که اعضای بدون تخصص و تجربه در دانش حسابداری، توانایی کمتری در کشف مشکلات مالی شرکت دارند (قنبرزاده و محمدزاده، 1400)؛ در صورت وجود اعضای با مدرک مربوطه عدد یک وارد مدل می‌شود.

متغیرهای کنترلی

: شدت دارایی را ازطریق لگاریتم نسبت دارایی‌ها بر فروش خالص شرکت نشان می‌دهد. اندرسون و همکاران (2003) نشان دادند هرچه دارایی‌های شرکت بیشتر باشد، کاهش منابع هنگام کاهش تقاضا سخت‌تر است؛ به‌طوری که مدیران برای اجتناب از هزینه‌های تعدیل منابع در دوره‌های کاهش تقاضا ترجیح می‌دهند دارایی خود را متناسب با سطح تقاضا کاهش ندهند (نمازی و دوانی‌پور، 1389).

: رشد تولید ناخالص داخلی را نشان می‌دهد. نوسان‌های تقاضا تابعی از وضعیت بازار محصولات و وضعیت اقتصادی هستند. اطلاعات دربارة روندهای افزایشی یا کاهشی می‌تواند بر شکل‌گیری انتظارات مدیریت دربارة سطح فعالیت دوره آتی و به‌دنبال آن بر تعدیل منابع تأثیرگذار باشد (کردستانی و مرتضوی، 1391)؛ از‌این‌رو، برای جذب اثرات فعالیت اقتصاد کلان بر چسبندگی هزینه از تغییرات رشد تولید ناخالص داخلی سال مالی t نسبت به سال مالی t-1 به‌عنوان متغیر کنترلی استفاده شد. در شرایط رونق اقتصادی، مدیران تمایل به افزایش چسبندگی دارند تا بازدهی بالاتری را به دست آورند؛ ازاین‌رو، چسبندگی هزینه به‌منظور پاسخگویی به تقاضا افزایش می‌یابد (Kontesa & Brahmana, 2018).

: اگر شرکت در دوره قبل از سال بررسی‌شده، زیان گزارش کرده باشد، متغیر ساختگی زیان عدد 1 را به خود اختصاص می‌دهد و در غیر این صورت عدد صفر را لحاظ می‌کنیم (Dierynck et al., 2012)؛ زیرا مدیران شرکت‌ها با توجه به دنبال‌کردن اهدافی از قبیل اجتناب از کاهش سود یا اجتناب از زیان، به‌دنبال کاهش فروش در دوره‌ جاری، اقدام به تعدیل دارایی‌های عملیاتی می‌کنند که به احتمال زیاد حذف سریع منابع بلااستفاده را به‌همراه دارد؛ حتی اگر پیش‌بینی آنها برای فروش موقتی باشد؛ درنتیجه، تمایل به دستیابی به اهداف سود، به احتمال زیاد به کاهش چسبندگی هزینه منجر خواهد شد. بنابراین، در صورتی که مدیر دارای انگیزه اجتناب از زیان باشد و در سال قبل زیان را تجربه کرده باشد، برای کاهش زیان، منابع بلااستفاده خود را کاهش می‌دهد و این امر باعث کاهش چسبندگی می‌شود (حقیقت و رحیم‌پور، 1396).

یافته‌های پژوهش

بررسی آمار توصیفی

توصیف آماری داده‌ها گامی در جهت تشخیص الگوی حاکم بر آنها و پایه‌ای برای تبیین روابط بین متغیرهایی است که در پژوهش به کار می‌رود؛ بنابراین، قبل از اینکه آزمون فرضیه‌های پژوهش مطرح شود، متغیرهای پژوهش به‌صورت خلاصه بررسی می‌شوند. این جدول حاوی شاخص‌هایی برای توصیف متغیرهای پژوهش است. نتایج آمار توصیفی متغیرهای پژوهش در نگاره (1) آورده شده‌اند که بیان‌کنندة پارامترهای توصیفی برای هریک از متغیرهای بررسی‌شده برای 128 شرکت تولیدی پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران در بازه زمانی 1391 تا 1400 به‌صورت مجزا هستند. از بین شاخص‌های مرکزی ارائه‌شده در جدول، میانگین مهم‌‌ترین آنها محسوب می‌شود که نشان‌دهندة تعادل و مرکز ثقل توزیع است و برای نشان‌دادن مرکزیت داده‌ها معیار مناسبی است؛ برای مثال، مقدار میانگین و میانه برای متغیر نسبت لگاریتم فروش جاری بر فروش سال قبل 266/0 است که بیان می‌کند بیشتر داده‌های مربوط به این نسبت حول این نقطه متمرکز شده‌اند و 50 درصد داده‌ها کمتر از این مقدار و نیمی بیش از این مقدار هستند. میانگین ریسک مالی شرکت به میزان 758/0 بیان می‌کند میزان ریسک مالی بالاست که نشان‌دهندة ریسک مالی نسبتاً بالای شرکت‌های نمونه است. با توجه به تفاوت زیاد بین کمترین و بیشترین مقدار در متغیر چسبندگی می‌توان نتیجه گرفت در چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته بین اعضای نمونه تفاوت معناداری وجود دارد.

شاخص‌های پراکندگی به‌طور کلی معیاری برای تعیین میزان پراکندگی داده‌ها از یکدیگر یا میزان پراکندگی آنها نسبت به میانگین است؛ برای مثال، متغیر مالکیت دولتی با داشتن بالاترین پراکندگی دارای کمترین ثبات و پایداری است. همچنین، نتایج نشان می‌دهند متغیر وابسته لگاریتم نسبت تغییرات بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته جاری نسبت به سال قبل در مقایسه با متغیرهای مستقل ریسک مالی دارای پراکندگی کمتر است و درنتیجه ثبات و پایداری بیشتری داشته است. این موضوع نشان می‌دهد شرکت‌های بررسی‌شده ازنظر نسبت تغییرات بهای تمام‌شده در دوره پژوهش با هم تفاوت به‌نسبت چشمگیری نداشته‌اند.

 

 

نگاره 1. آمار توصیفی

Table 1. Descriptive statistics

متغیر	نماد	میانگین	میانه	بیشترین	کمترین	انحراف استاندارد	کشیدگی	چولگی
لگاریتم نسبت فروش به فروش سال قبل	Sales	266/0	266/0	953/2	399/2-	385/0	052/0	72/10
لگاریتم نسبت بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	Cogs	263/0	261/0	142/3	988/2-	380/0	101/0-	105/16
ریسک مالی	FR	758/0	00/1	00/1	00/0	429/0	204/1-	449/2
شدت دارایی (لگاریتم)	AINT	193/0	198/0	236/3	857/1-	622/0	287/0	575/4
زیان	Loss	128/0	00/0	00/1	00/0	334/0	232/2	983/5
متغیر موهومی	SDEC	070/0	00/0	00/1	00/0	256/0	361/3	298/12
رشد تولید ناخالص داخلی	GDP	804/16	60/16	994/17	875/15	586/0	804/0	429/2
اندازه هیئت‌مدیره	Bsize	024/5	00/5	00/7	00/5	219/0	905/8	298/80
استقلال هیئت‌مدیره	Bindepend	655/0	600/0	00/1	00/0	186/0	199/0-	275/3
جنسیت هیئت‌مدیره	Gender	014/0	00/0	40/0	00/0	052/0	789/3	385/17
دانش مالی	Knowledge	136/0	20/0	80/0	00/0	139/0	935/0	240/4
مالکیت مدیریتی	Ownership	53/62	03/68	45/99	00/0	90/23	86/0-	94/2
دوگانگی نقش مدیرعامل	Duality	86/0	00/1	00/1	00/0	349/0	057/2-	232/5

منبع: یافته‌های پژوهش

مدل‌یابی معادلات ساختاری

مدل اول: بررسی چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته

پس از جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات شرکت‌ها، مدل مدنظر در نرم‌افزار Smart PLS اجرا شد. برای این منظور ابتدا چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته بررسی شد و نتایج مربوط به پایایی و روایی همگرای مدل اندازه‌گیری اول در نگاره (2) ارائه شدند.

 

 

نگاره 2. آزمون آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی و روایی همگرای مدل اول

Table 2. Cronbach's alpha test, composite reliability and convergent validity of the first model

متغیر	آلفای کرونباخ	پایایی ترکیبی	میانگین واریانس استخراج شده
بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	00/1	00/1	00/1
کاهش متوالی فروش * سطح فروش	00/1	00/1	00/1
سطح فروش	00/1	00/1	00/1

منبع: یافته‌های پژوهش

 

 

نتایج نگاره (2) بیان می‌کنند مقادیر آلفای کرونباخ و پایایی ترکیبی سازه‌ها بیشتر از 7/0 و میانگین واریانس استخراجی سازه‌ها نیز بزرگ‌تر از 5/0 است؛ بنابراین، با توجه به مقادیر مطرح‌شده و بارهای عاملی که بیشتر از 4/0 است، در مدل اندازه‌گیری اول (رابطه سازه‌ها با متغیرهای آشکار خود) مشکلی ازنظر پایایی و روایی همگرا وجود ندارد. برای بررسی روایی واگرا نیز از آزمون فورنل و لارکر استفاده شده است. این معیار میزان رابطه سازه با شاخص‌هایش در مقایسه با رابطه آن سازه با سایر سازه‌ها را مشخص می‌کند. نتایج مربوط به آزمون فورنل و لارکر در نگاره (3) نشان داده شده‌اند.

 

 

نگاره 3. آزمون روایی واگرایی فورنل و لارکر مدل اندازه‌گیری اول

Table 3. Fornell and Larcker divergence validity test of the first measurement model

متغیر	چسبندگی بهای تمام‌شده	کاهش متوالی فروش * سطح فروش	سطح فروش
بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	00/1	---	---
کاهش متوالی فروش * سطح فروش	29/0	00/1	---
سطح فروش	94/0	33/0	00/1

منبع: یافته‌های پژوهش

مشاهده می‌شود که اعداد قطر اصلی ماتریس همگی از مقادیر زیرین خود بیشتر هستند و این بدان معنا است که مشکلی برای روایی واگرایی وجود ندارد؛ به عبارت دیگر، سازه‌های مدل تعامل بیشتری با شاخص‌های خود (سنجه‌ها) دارند و نتایج حاصل از اجرای مدل اول به شرح شکل (2) هستند:

 

 

DLnCOGS

DEC*DLnSales

DEC*DLnSales

DLnSales

Sales

COGS

1/000

1/000

-0/028

0/887

1/000

0/951

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 2. مدل اندازه‌گیری چسبندگی

Figure 2. Cost stickiness measurement model

منبع: یافته‌های پژوهش

شکل (2) نشان می‌دهد به‌ازای یک درصد افزایش سطح فروش، بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته 95/0 درصد افزایش می‌یابد؛ درحالی‌که به‌ازای یک درصد کاهش در سطح فروش، بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته 92/0 درصد (03/0-95/0) کاهش می‌یابد و این نشان‌دهندة وجود چسبندگی در بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته شرکت‌های نمونه است. همچنین، در مدل فوق، R² یا ضریب تعیین برابر با 887/0 است که نشان می‌دهد مدل ارائه‌شده حدود 89 درصد از تغییرات بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته را توضیح می‌دهد. نتایج مدل ساختاری پژوهش برای مدل اول نیز در نگاره (4) نشان داده شده‌اند.

 

 

نگاره 4. نتایج مدل‌سازی ساختاری مدل اول

Table 4. The results of the structural model of the first model research

سازه‌ها	ضریب مسیر	آماره تی	معنا‌داری
کاهش متوالی فروش * سطح فروش ←  بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	03/0-	39/2	01/0
سطح فروش ←  بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	95/0	07/104	00/0

منبع: یافته‌های پژوهش

 

با توجه به آزمون فرضیه‌های پژوهش و آماره تی، ضریب متغیر فروش 95/0 (سطح معنا‌داری 00/0) و متغیر تعاملی (کاهش متوالی فروش * سطح فروش) 03/0- (سطح معنا‌داری 01/0) در سطح خطای 5 درصد بیان می‌کنند متغیرهای یادشده تأثیر معناداری بر رفتار بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته دارند.

مدل دوم: بررسی تأثیر ریسک مالی بر چسبندگی

در گام بعدی تأثیر ریسک مالی بر چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته بررسی شد. نتایج مربوط به پایایی و روایی همگرای مدل اندازه‌گیری دوم در نگاره (5) ارائه شده‌اند.

 

 

نگاره 5. آزمون آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی و روایی همگرا مدل دوم (تأثیر ریسک مالی بر چسبندگی)

Table 5. Cronbach's alpha test, composite reliability and convergent validity of the second model (the effect of financial risk on cost stickiness)

متغیر	آلفای کرونباخ	پایایی ترکیبی	میانگین واریانس استخراج‌شده
بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	00/1	00/1	00/1
سطح فروش	00/1	00/1	00/1
کاهش متوالی فروش * سطح فروش	00/1	00/1	00/1
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * ریسک مالی	00/1	00/1	00/1

منبع: یافته‌های پژوهش

نتایج نگاره (5) بیان می‌کنند در مدل اندازه‌گیری مشکلی ازنظر پایایی و روایی همگرا وجود ندارد. همچنین، نتایج مربوط به آزمون فورنل و لارکر در نگاره (6) نشان داده شده‌اند.

 

 

نگاره 6. آزمون روایی واگرایی فورنل و لارکر مدل دوم (تأثیر ریسک مالی بر چسبندگی)

Table 6. Validity test of Fornell and Larcker divergence of the second model (the effect of financial risk on cost stickiness)

متغیر	بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	کاهش متوالی فروش * سطح فروش	کاهش متوالی فروش * سطح فروش * ریسک مالی	سطح فروش
بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	00/1	---	---	---
کاهش متوالی فروش * سطح فروش	29/0	00/1	---	---
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * ریسک مالی	15/0	59/0	00/1	---
سطح فروش	94/0	33/0	16/0	00/1

منبع: یافته‌های پژوهش

مشاهده می‌شود اعداد قطر اصلی ماتریس همگی از مقادیر زیرین خود بیشتر هستند و این بدان معنا است که مشکلی ازلحاظ روایی واگرایی وجود ندارد؛ به عبارت دیگر، سازه‌های مدل تعامل بیشتری با شاخص‌های خود دارند. درنهایت، نتایج حاصل از اجرای مدل دوم به شرح شکل (3) هستند.

 

شکل 3. مدل اندازه‌گیری دوم (تأثیر ریسک مالی بر چسبندگی)

Figure 3. The second measurement model (the effect of financial risk on stickiness)

COGS

0/023

DEC*DLnSales

DEC*DLnSales

DLnSales

Sales

DLnCOGS

1/000

1/000

-0/042

0/887

1/000

DEC*DLnSales*FR

DEC*DLnSales*FR

1/000

0/952

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منبع: یافته‌های پژوهش

شکل (3) نشان می‌دهد به‌ازای یک درصد افزایش در سطح فروش، بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته 95/0 درصد افزایش می‌یابد؛ درحالی‌که به‌ازای یک درصد کاهش در سطح فروش، بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته 91/0 درصد (04/0-95/0) کاهش می‌یابد. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت در سطح اطمینان 90 درصد، ریسک مالی رابطه مثبت و معناداری با چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته دارد؛ زیرا میزان چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته را نسبت به مدل اول افزایش داده است. همچنین، در این مدل R² برابر با 887/0 است که نشان‌دهندة قدرت توضیح‌دهندگی متغیر وابسته توسط مدل ساختاری ارائه‌‌شده است. نتایج مدل ساختاری پژوهش برای مدل دوم نیز در نگاره (7) نشان داده شده‌اند.

 

 

نگاره 7. نتایج مدل ساختاری پژوهش مدل دوم (تأثیر ریسک مالی بر چسبندگی)

Table 7. The results of the structural model of the second research model (the effect of financial risk on cost stickiness)

سازه‌ها	ضریب بتا	آماره تی	معنا‌داری
کاهش متوالی فروش * سطح فروش ←  بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	04/0-	35/2	01/0
سطح فروش ←  بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	95/0	78/103	00/0
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * ریسک مالی ←  بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	02/0	52/1	06/0

منبع: یافته‌های پژوهش

 

 

با توجه به آزمون فرضیه‌های پژوهش و آماره تی، ضریب متغیر فروش 95/0 (سطح معناداری 00/0) و متغیر تعاملی (کاهش متوالی فروش * سطح فروش) 04/0- (سطح معناداری 01/0) در سطح خطای 5 درصد بیان می‌کنند متغیرهای یاد‌شده تأثیر معناداری بر رفتار بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته دارند. همچنین، با افزایش ریسک مالی چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته با ضریب اثرگذاری 02/0 افزایش می‌یابد؛ بنابراین، وجود رابطه بین ریسک مالی و چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته در سطح اطمینان 90 درصد تأیید می‌شود.

مدل سوم: بررسی تأثیر حاکمیت شرکتی بر چسبندگی

در مرحله بعدی، تأثیر حاکمیت شرکتی بر چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته بررسی شد. نتایج مربوط به پایایی و روایی همگرای مدل اندازه‌گیری سوم در نگاره (8) ارائه شده‌اند.

 

 

نگاره 8. آزمون آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی و روایی همگرا مدل سوم (تأثیر حاکمیت شرکتی بر چسبندگی)

Table 8. Cronbach's alpha test, composite reliability and convergent validity of the third model (the effect of corporate governance on cost stickiness)

متغیر	آلفای کرونباخ	پایایی ترکیبی	میانگین واریانس استخراج‌شده
بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	00/1	00/1	00/1
سطح فروش	00/1	00/1	00/1
کاهش متوالی فروش * سطح فروش	00/1	00/1	00/1
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * حاکمیت شرکتی	00/1	00/1	00/1

منبع: یافته‌های پژوهش

نتایج نگاره (8) بیان می‌کنند در مدل اندازه‌گیری مشکلی ازنظر پایایی و روایی همگرا وجود ندارد. همچنین، نتایج مربوط به آزمون فورنل و لارکر در نگاره (9) نشان می‌دهند مشکلی ازلحاظ روایی واگرایی وجود ندارد؛ به عبارت دیگر، سازه‌های مدل تعامل بیشتری با شاخص‌های خود دارند.

 

 

نگاره 9. آزمون روایی واگراییث فورنل و لارکر مدل سوم (تأثیر حاکمیت شرکتی بر چسبندگی)

Table 9. Validity test of Fornell and Larcker divergence of the third model (the effect of corporate governance on cost stickiness)

متغیر	بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	کاهش متوالی فروش * سطح فروش	کاهش متوالی فروش * سطح فروش * حاکمیت شرکتی	سطح فروش
بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	00/1	---	---	---
کاهش متوالی فروش * سطح فروش	29/0	00/1	---	---
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * حاکمیت شرکتی	25/0	04/0-	00/1	---
سطح فروش	94/0	33/0	23/0	00/1

منبع: یافته‌های پژوهش

 نتایج حاصل از اجرای مدل سوم به شرح شکل (4) و نگاره (10) نشان می‌دهند به‌‌ازای یک درصد افزایش در سطح فروش، بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته 94/0 درصد افزایش می‌یابد و به‌‌ازای یک درصد کاهش در سطح فروش، بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته 92/0 درصد (02/0-94/0) کاهش می‌یابد که نشان‌دهنده این مطلب است که حاکمیت شرکتی تأثیر مثبت و معناداری بر چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته دارد. علاوه بر این، R² مدل سوم برابر با 888/0 است که نشان می‌دهد متغیرهای موجود در مدل حدود 89 درصد از تغییرات متغیر وابسته (رفتار بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته) را توضیح می‌دهند.

 

 

شکل 4. مدل اندازه‌گیری سوم (تأثیر حاکمیت شرکتی بر چسبندگی بهای تمام‌شده)

Figure 4. The third measurement model (the effect of corporate governance on cost stickiness)

0/888

DEC*DLnSales

DEC*DLnSales

DLnSales

Sales

COGS

DLnCOGS

1/000

1/000

-0/024

0/942

1/000

DEC*DLnSales*Corp

DEC*DLnSales*Corp

0/032

1/000

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منبع: یافته‌های پژوهش

 

نگاره 10. نتایج مدل ساختاری پژوهش مدل سوم (تأثیر حاکمیت شرکتی بر چسبندگی)

Table 10. The results of the structural model of the third model research (the effect of corporate governance on cost stickiness)

سازه‌ها	ضریب بتا	آماره تی	معناداری
کاهش متوالی فروش * سطح فروش ←  بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	02/0-	08/2	02/0
سطح فروش ←  بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	94/0	10/103	00/0
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * حاکمیت شرکتی ←  بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	03/0	40/2	01/0

منبع: یافته‌های پژوهش

با توجه به آزمون فرضیه‌های پژوهش و آماره تی، ضریب متغیر فروش 94/0 (سطح معنا‌داری 00/0) و متغیر تعاملی (کاهش متوالی فروش‌ * ‌سطح فروش) 02/0- (سطح معناداری 01/0) در سطح خطای 5 درصد بیان می‌کنند متغیرهای یادشده تأثیر معناداری بر رفتار بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته دارند. همچنین، با توجه به سطح مثبت و معنا‌داری متغیر حاکمیت شرکتی بر چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته، فرضیه سوم تأیید می‌شود.

مدل چهارم: بررسی تأثیر تعدیلی حاکمیت شرکتی بر چسبندگی

نتایج نگاره (11) نشان می‌دهند در مدل اندازه‌گیری چهارم مشکلی ازنظر پایایی و روایی همگرا وجود ندارد. نتایج مربوط به آزمون فورنل و لارکر در نگاره (12) نشان دادند مشکلی ازلحاظ روایی واگرایی وجود ندارد.

 

نگاره 11. آزمون آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی و روایی همگرا مدل سوم (نقش تعدیلی حاکمیت شرکتی)

Table 11. Cronbach's alpha test, composite reliability and convergent validity of the third model (moderating role of corporate governance)

متغیر	آلفای کرونباخ	پایایی	میانگین واریانس استخراج‌شده
بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	00/1	00/1	00/1
کاهش متوالی فروش * سطح فروش	00/1	00/1	00/1
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * ریسک مالی * حاکمیت شرکتی	00/1	00/1	00/1
سطح فروش	00/1	00/1	00/1

منبع: یافته‌های پژوهش

                              نگاره 12. آزمون روایی واگرایی فورنل و لارکر مدل سوم (نقش تعدیلی حاکمیت شرکتی)

Table 12. Validity test of Fornell and Larcker divergence of the third model (The moderating role of corporate governance)

متغیر	بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	کاهش متوالی فروش * سطح فروش	کاهش متوالی فروش * سطح فروش * ریسک مالی * حاکمیت شرکتی	سطح فروش
بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	00/1	---	---	---
کاهش متوالی فروش * سطح فروش	29/0	00/1	---	---
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * ریسک مالی * حاکمیت شرکتی	26/0	05/0-	00/1	---
سطح فروش	94/0	33/0	23/0	00/1

منبع: یافته‌های پژوهش

 

 

نتایج حاصل از اجرای مدل چهارم به شرح شکل (5) و نگاره (13) هستند.

 

 

شکل 5. مدل اندازه‌گیری چهارم (نقش تعدیلی حاکمیت شرکتی بر چسبندگی)

Figure 5. The fourth measurement model (moderating role of corporate governance on cost stickiness)

DEC*DLnSales

DEC*DLnSales

DLnSales

Sales

COGS

DLnCOGS

1/000

1/000

-0/023

0/939

1/000

DEC*DLnSales*FR*Corp

DEC*DLnSales*FR*Corp

0/040

1/000

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منبع: یافته‌های پژوهش

 

شکل (5) نشان می‌دهد به‌‌ازای یک درصد افزایش در سطح فروش، بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته 94/0 درصد افزایش می‌یابد و به‌‌ازای یک درصد کاهش در سطح فروش، بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته 92/0 درصد (02/0-94/0) کاهش می‌یابد که نشان‌دهندة چسبندگی در بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته شرکت‌های نمونه است. همچنین، حاکمیت شرکتی نقش تعدیلی معنادار و مثبتی بر رفتار بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته دارد.

 

 

نگاره 13. نتایج مدل ساختاری پژوهش مدل سوم (نقش تعدیلی حاکمیت شرکتی)

Table 13. The results of the structural model of the third model research (The moderating role of corporate governance)

سازه‌ها	ضریب بتا	آماره تی	معنا‌داری
کاهش متوالی فروش * سطح فروش ←  بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	02/0-	76/1	04/0
سطح فروش ←  بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	94/0	69/92	00/0
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * ریسک مالی * حاکمیت شرکتی ←  بهای تمام‌شده	04/0	59/3	00/1

منبع: یافته‌های پژوهش

با توجه به آزمون فرضیه‌های پژوهش و آماره تی، ضریب متغیر فروش 94/0 (سطح معناداری 00/0) و متغیر تعاملی (کاهش متوالی فروش * سطح فروش) 02/0- (سطح معناداری 04/0) در سطح خطای 5 درصد بیان می‌کنند متغیرهای یاد‌شده تأثیر معناداری بر رفتار بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته دارند. همچنین، با توجه به سطح معنا‌داری متغیر تعدیلی حاکمیت شرکتی بر بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته، نقش تعدیلی حاکمیت شرکتی تأیید می‌شود.

مدل پنجم: بررسی نقش تعدیلی حاکمیت شرکتی بر رابطه بین ریسک مالی و چسبندگی با حضور متغیرهای کنترلی

در گام آخر، نقش تعدیلی حاکمیت شرکتی در تأثیر ریسک مالی بر چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته با حضور متغیرهای کنترلی بررسی شد. نتایج مربوط به پایایی و روایی همگرای مدل اندازه‌گیری ششم در نگاره (14) گویای وجود پایایی و روایی همگرا در مدل است.

 

 

نگاره 14. آزمون آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی و روایی همگرا مدل ششم (نقش تعدیلی حاکمیت شرکتی با حضور متغیرهای کنترلی)

Table 14. Cronbach's alpha test, composite reliability and convergent validity of the sixth model (the moderating role of corporate governance with the presence of control variables)

متغیر	آلفای کرونباخ	پایایی ترکیبی	میانگین واریانس استخراج‌شده
بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	00/1	00/1	00/1
کاهش متوالی فروش * سطح فروش	00/1	00/1	00/1
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * شدت دارایی	00/1	00/1	00/1
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * ریسک مالی * حاکمیت شرکتی	00/1	00/1	00/1
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * تولید ناخالص داخلی	00/1	00/1	00/1
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * زیان	00/1	00/1	00/1
سطح فروش	00/1	00/1	00/1

منبع: یافته‌های پژوهش

 

نتایج مربوط به آزمون فورنل و لارکر در نگاره (15) نشان‌دهندة روایی واگرایی در مدل هستند.

 

 

نگاره 15. آزمون روایی واگرایی فورنل و لارکر مدل ششم (نقش تعدیلی حاکمیت شرکتی با حضور متغیرهای کنترلی)

Table 15. Validity test of Fornell and Larcker divergence of the sixth model (the moderating role of corporate governance with the presence of control variables)

متغیر	بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	کاهش متوالی فروش * سطح فروش	کاهش متوالی فروش * سطح فروش * شدت دارایی	کاهش متوالی فروش * سطح فروش * ریسک مالی * حاکمیت شرکتی←  بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	کاهش متوالی فروش * سطح فروش * تولید ناخالص داخلی	کاهش متوالی فروش * سطح فروش * زیان	سطح فروش
بهای تمام‌شده	00/1	---	---	---	---	---	---
کاهش متوالی فروش * سطح فروش	29/0	00/1	---	---	---	---	---
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * شدت دارایی	16/0	05/0	00/1	---	---	---	---
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * ریسک مالی * حاکمیت شرکتی ←  بهای تمام‌شده	26/0	05/0-	21/0	00/1	---	---	---
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * تولید ناخالص داخلی	84/0	40/0	19/0	24/0	00/1	---	---
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * زیان	21/0	19/0	05/0-	07/0-	27/0	00/1	---
سطح فروش	94/0	33/0	17/0	23/0	89/0	24/0	00/1

منبع: یافته‌های پژوهش

 

 

نتایج حاصل از اجرای مدل ششم به شرح شکل (7) و نگاره (16) هستند.

 

شکل7. مدل اندازه‌گیری ششم (نقش تعدیلی حاکمیت شرکتی با حضور متغیرهای کنترلی)

Figure 7. The sixth measurement model (the moderating role of corporate governance with the presence of control variables)

COGS

DEC*DLnSales

DEC*DLnSales

DLnSales

Sales

DLnCOGS

1/000

1/000

-0/020

0/951

1/000

DEC*DLnSales*FR*Corp

DEC*DLnSales*FR*Corp

0/040

1/000

DEC*DLnSales*AINT

DEC*DLnSales*GDP

DEC*DLnSales*LOSS

-/007

-0/010

-0/010

DEC*DLnSales*AINT

1/000

DEC*DLnSales*FR*GDP

DEC*DLnSales*FR*LOSS

1/000

1/000

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1/000

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نگاره 16. نتایج مدل ساختاری پژوهش مدل ششم (نقش تعدیلی حاکمیت شرکتی با حضور متغیرهای کنترلی)

Table 16. The results of the sixth research structural model (the moderating role of corporate governance with the presence of control variables)

سازه‌ها	ضریب مسیر	آماره تی	معناداری	نتیجه
کاهش متوالی فروش * سطح فروش ←  چسبندگی بهای تمام‌شده	02/0-	44/1	07/0	تأیید
سطح فروش ←  چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	95/0	60/20	00/0	تأیید
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * ریسک مالی * حاکمیت شرکتی ←  چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته	04/0	66/3	00/0	تأیید
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * شدت دارایی ←  چسبندگی	01/0-	52/0	30/0	عدم تأیید
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * تولید ناخالص داخلی ←  چسبندگی	01/0-	19/0	42/0	عدم تأیید
کاهش متوالی فروش * سطح فروش * زیان ←  چسبندگی	01/0-	44/0	33/0	عدم تأیید

منبع: یافته‌های پژوهش

با توجه به آزمون فرضیه‌های پژوهش و آماره تی، ضریب متغیر فروش 95/0 (سطح معناداری 00/0) و متغیر تعاملی (کاهش متوالی فروش * سطح فروش) 02/0- (سطح معناداری 07/0) در سطح خطای 10 درصد بیان می‌کنند متغیرهای یاد‌شده تأثیر معناداری بر رفتار بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته دارند. همچنین، با توجه به سطح معنا‌داری متغیر تعدیلی حاکمیت شرکتی در تأثیر ریسک مالی بر بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته، نقش تعدیلی آن تأیید می‌شود. همچنین، نتایج نشان می‌دهند تأثیر تمامی متغیرهای کنترلی تأیید نمی‌شود؛ بنابراین، چنین استنباط می‌شود که بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته در شرکت‌های نمونه در سال‌های 1391 تا 1400 رفتار چسبنده با ضریب اثرگذاری 95/0 از خود نشان داده‌اند و متغیر ریسک مالی دارای رابطه مثبت و معناداری با چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته است و متغیر حاکمیت شرکتی نقش تعدیل‌کنندة رابطه بین ریسک مالی و چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته را بر عهده دارد.

 

نتیجه‌گیری و بحث

افزایش رقابت در بازارهای داخلی و خارجی مدیران را به سمت شناسایی و درک ساختار هزینه‌های شرکت سوق داده است تا از این طریق الگوهای رفتار هزینه را درک کنند؛ چون این اطلاعات مبنایی برای پیش‌بینی‌های دقیق هزینه برای تصمیم‌گیری‌های مدیریت است (Novak & Vencalek, 2016). طبق فرض سنتی هزینه‌یابی، رفتار هزینه‌‌ها متقارن است؛ یعنی تغییرات هزینه‌ها رابطه‌ای متناسب با افزایش و کاهش سطح فعالیت دارد؛ اما این فرض با مطرح‌شدن بحث چسبندگی هزینه‌ها توسط اندرسون و همکاران (2003) به چالش کشیده شد؛ به این معنا که میزان افزایش در هزینه‌ها با افزایش در سطح فعالیت بیشتر از میزان کاهش در هزینه‌ها در ازای همان میزان کاهش در سطح فعالیت است (نمازی و دوانی‌پور، 1389). در این پژوهش متغیر چسبندگی با اندازه‌گیری چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته سنجیده می‌شود و با توجه به تأثیر منفی که چسبندگی هزینه می‌تواند بر عملکرد واحد تجاری داشته باشد (Kontesa & Brahmana, 2018)، کنترل آن از اهمیت به‌سزایی برخوردار خواهد بود. چسبندگی هزینه نشانه‌ای از رفتار فرصت‌طلبانه مدیر و رفتاری است که منافع ذی‌نفعان واحد تجاری را به خطر می‌اندازد. بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته بخش مهمی از هزینه‌های شرکت را تشکیل می‌دهد؛ بنابراین، به‌دلیل اهمیت این هزینه‌ها توجه زیادی به کنترل آنها معطوف شده است.

اهداف این پژوهش بررسی رفتار بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته و همچنین میزان اثرگذاری ریسک مالی و حاکمیت شرکتی بر رفتار بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته و بررسی اثر تعدیلی حاکمیت شرکتی بر رابطه ریسک مالی بر چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته 128 نمونه از شرکت‌های تولیدی پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار و فرابورس تهران در دوره‌های ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۰ بود. نتایج نشان دادند بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته در نمونه‌‌های بررسی‌شده چسبنده بوده است و نتیجه‌ فرضیه اول با نتایج مطالعات انجام‌شده توسط یاسوکاتا و کجیوارا (2011)، عزت (2014)، ابراهیم (2015)، سابرامانیام و واتسون (2016)، ابراهیم و عزت (2017)، ابراهیم (2018)، چن و همکاران (2019)، اوزکایا (2021)، عبدالتواب (2021)، ماندور (2021)، کردستانی و مرتضوی (1391)، حسنی (1392)، زنجیردار و همکاران (1393)، سپاسی و همکاران (1393)، محفوظی و همکاران (1395)، آقایی و همکاران (1395)، عبدلی و همکاران (1395) و وقفی و همکاران (1398) مبنی بر وجود چسبندگی در بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته مطابقت دارد. دلیل چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته را می‌توان در هزینه مواد اولیه و هزینه نیروی کار به‌عنوان دو جزء اساسی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته جست‌وجو کرد:

نخست، هزینه‌های مواد خام احتمالاً چسبنده هستند؛ زیرا تأمین‌کنندگان مواد اولیه مدیران را تشویق می‌کنند تا مقدار زیادی از مواد خام را برای دریافت تخفیف خرید عمده، خریداری کنند که این امر دو تأثیر بر رفتار بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته ایجاد می‌کند:

1. خرید مقدار زیادی از مواد خام و دریافت تخفیف، هزینه مواد خام را بیش از آنچه توسط مدل رفتار هزینه سنتی تخمین زده شده بود کاهش می‌دهد.
2. سفارش مقدار زیادی از مواد اولیه، شدت موجودی کالا (نسبت موجودی کالا بر فروش خالص) را افزایش می‌دهد که به‌نوبه‌خود این امر به افزایش درجه چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته منجر می‌شود.

دوم، هزینه‌های نیروی کار احتمالاً چسبنده هستند؛ زیرا وقتی فروش کاهش می‌یابد، مدیران ممکن است تصمیم بگیرند نیروی کار با مهارت بالا را حفظ کنند که این امر به رفتار نامتقارن هزینه منجر می‌شود و همچنین هزینه نیروی کار در هر واحد ممکن است به‌دلیل وجود فلسفه‌ منحنی یادگیری کاهش یابد (Mandour, 2021).

نتیجه‌ فرضیه دوم مبنی بر وجود رابطه مثبت و معنادار بین ریسک مالی و چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته با نتایج به‌دست‌آمده توسط مطالعات رایمر (2018) و ماندور (2021) همسو است. این رابطه ممکن است منعکس‌کنندة این موضوع باشد که مدیران با ریسک مالی بالاتر به احتمال زیاد نسبت به آینده فروش شرکت خود بیش‌ازحد خوش‌بین هستند و به همین دلیل از تعدیل ظرفیت بلااستفاده اجتناب می‌ورزند و حتی تمایل بیشتری به اضافه‌کردن ظرفیت برای افزایش فروش فعلی و حفظ ظرفیت بلااستفاده برای کاهش فروش فعلی دارند که این امر به چسبندگی رفتار هزینه‌ها منجر می‌شود (Mandour, 2021؛ Reimer, 2018). دلیل دیگر این رابطه مثبت این است که مدیران شرکت‌هایی که در شرایط بحرانی قرار دارند، به سرمایه‌گذاری در پروژه‌های پرخطر تمایل نشان می‌دهند؛ بنابراین، زمانی که فروش کاهش می‌یابد و مقدار فروش آینده نامشخص است، منابع بلااستفاده را حفظ می‌کنند و به آن به دید یک سرمایه‌گذاری در پروژه مخاطره‌آمیز نگاه می‌کنند (Reimer, 2018)؛ در‌نتیجه با افزایش ریسک مالی مدیران به سمت سرمایه‌گذاری در پروژه‌های پرریسک سوق داده می‌شوند؛ زیرا در صورت موفقیت‌آمیزبودن پروژه، شرکت از ورود به مرحله ورشکستگی نجات پیدا می‌کند (Lopez et al., 2015). نتیجه این فرضیه با نتیجه مطالعه هولزاکر و همکاران (2015) و چنگ و همکاران (2018) مطابقت ندارد؛ زیرا آنها معتقد بودند با افزایش ریسک مالی، مدیر برای جلوگیری از افزایش هزینه‌ها ترجیح می‌دهد منابع بلااستفاده را کاهش دهد و این امر به کاهش چسبندگی هزینه‌ها منجر می‌شود و به‌نوعی بر رابطه منفی بین ریسک مالی و چسبندگی هزینه اشاره داشتند.

طبق فرضیه‌ سوم، حاکمیت شرکتی رابطه معناداری با چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته از خود نشان داد که با نتایج ژانگ و همکاران (2023)، ابراهیم (2018)، یاسوکاتا و کاجیوارا (2011)، منتشی (1400)، شکرشکن و همکاران (1399)، پازوکی و دارابی (1398) و عزیزی و همکاران (1394) همسو بود و فرضیه چهارم مبنی بر نقش تعدیل‌کنندگی حاکمیت شرکتی بر رابطه بین ریسک مالی و چسبندگی بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته تأیید شد. در‌نهایت اثرگذاری متغیرهای کنترلی شامل شدت دارایی، رشد تولید ناخالص داخلی و زیان بررسی شد؛ اما وجود رابطه معنادار بر چسبندگی با توجه به شرایط پژوهش حاضر تأیید نشد. این نتیجه مطابق پژوهش دایرنیک و همکاران (2012)، ونیرس و همکاران (2015)، سوئنجاتا و آلفیاندری (2019)، ماندور (2021)، کردستانی و مرتضوی (1391) و بهاری‌مقدم و خالقی (1395) بود.

با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، به مدیران توصیه می‌شود رفتار هزینه‌های شرکت به‌خصوص بهای تمام‌شده کالای فروش‌رفته را بررسی و در صورت نامتقارن‌بودن، شدت این چسبندگی یا ضدچسبندگی را برآورد کنند تا در تصمیمات خود برای برنامه‌ریزی، کنترل و کاهش هزینه‌ها بتوانند دقیق‌تر عمل کنند. همچنین، توصیه می‌شود از‌طریق انعقاد قراردادهای مناسب برای اجاره دارایی‌های عملیاتی و استخدام کارکنان موقت، میزان تعدیلات لازم برای کاهش سطح دارایی‌های عملیاتی خود را در دوره‌های کاهش تقاضا حداقل کنند و شدت چسبندگی هزینه‌ها را کاهش دهند. همچنین، به سرمایه‌گذاران، ذی‌نفعان و تحلیلگران مالی پیشنهاد می‌شود با مفهوم چسبندگی هزینه‌ها و ریسک مالی بیشتر آشنا شوند و در تصمیم‌گیری‌های خود در رابطه با ارزیابی شرکت‌ها به این رفتار نامتقارن هزینه، وضعیت درماندگی مالی شرکت و تأثیر آن بر رفتار هزینه توجه کنند تا به تصمیمات مطلوب و پایدار دست یابند. پیشنهادها برای انجام پژوهش‌های آینده به شرح زیر هستند:

• با توجه به عدم ارتباط بین سازوکارهای حاکمیتی انتخاب‌شده در پژوهش، توصیه می‌شود سایر سازوکارها نیز در این زمینه بررسی شوند.
• بررسی عواقب رفتار نامتقارن هزینه بر تصمیمات قیمت‌گذاری محصول، بودجه‌بندی، تعیین نقطه سربه‌سر
• بررسی موضوع پژوهش در سطح صنایع مختلف
• بررسی نقش تعدیلی هزینه‌های نمایندگی یا مدیریت سود بر رابطه بین ریسک مالی و چسبندگی هزینه‌ها

مهم‌ترین محدودیت پژوهش حاضر عدم افشای کامل اطلاعات مربوط به متغیرهای پژوهش به‌خصوص حاکمیت شرکتی است؛ از‌این‌رو، برای جلوگیری از جانبداری نتایج پژوهش، برخی سال - شرکت‌ها از نمونه آماری حذف شدند و این موضوع باعث کاهش حجم نمونه شد.

 

تعداد مشاهده مقاله: 391

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 332